Powoływanie biegłych psychiatrów i psychologów do oceny stanu psychicznego sprawcy.
Stan psychiczny sprawcy może być przedmiotem dowodu w postępowaniu karnym i do jego oceny niezbędne jest posiłkowanie się wiedzą naukową z zakresu psychologii i psychiatrii jako nauk, których przedmiotem jest życie psychiczne i procesy psychiczne człowieka. Organ procesowy korzysta z opiniowania psychologicznego w sytuacji, kiedy czyn zabroniony prawem jest szczególnej wagi i obwarowany jest wysokim wyrokiem. Sąd szczególnie korzysta z wiedzy specjalistycznej w sytuacji, kiedy do rozstrzygnięcia sprawy zachodzi konieczność uwzględnienia art. 31 KK, który mówi, że „Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”. Ustalenia stanu psychicznego organ procesowy dokonuje na podstawie opinii biegłych psychiatrów i psychologów w zależności od tego, jaki aspekt życia społecznego będzie przedmiotem zainteresowania. Na biegłych ciąży obowiązek wnikliwego i profesjonalnego rozeznania wszystkich możliwych okoliczności czynu oraz osobowości opiniowanego. Na postawione przez sąd pytania, biegły psychiatra i psycholog może odpowiedzieć przy uwzględnieniu współczesnej wiedzy psychiatrycznej i psychologicznej. Wybór, czy organy procesowe chcą skorzystać z opinii psychologa czy psychiatry zależy od okoliczności sprawy.
Zaistnienie uzasadnionych wątpliwości, co do stanu zdrowia psychicznego sprawcy (w szczególności jego poczytalności) uzasadnia powołanie biegłych psychiatrów. Przesłankami uzasadniającymi powołanie biegłych psychiatrów są m.in.: leczenie psychiatryczne, leczenie odwykowe, nadużywanie i uzależnienie od alkoholu i środków odurzających, leczenie neurologiczne, uraz głowy i wstrząs mózgu, badanie psychiatryczne w poprzednich sprawach karnych.
Do podstawowych zadań biegłych psychiatrów należy:
1) ocena poczytalności oskarżonego w okresie zarzucanego mu czynu
2) ocena aktualnego (w trakcie badania) stanu zdrowia i zdolności do udziału w postępowaniu
3) ocena potrzeby zastosowania środka zabezpieczającego, związanego z umieszczeniem sprawcy w zakładzie zamkniętym
4) odpowiedź na ewentualne dodatkowe pytania szczegółowe
Ocena poczytalności oskarżonego w okresie zarzucanego mu czynu (wskazuje ona taki stan psychiczny sprawcy czynu zabronionego, który pozwala mu zrozumieć znaczenie tego czynu i kierować swoim postępowaniem).
W wypadku wystąpienia uzasadnionych wątpliwości, co do poczytalności sprawcy, organ procesowy (sąd lub prokurator) powołuje dowód z opinii biegłych psychiatrów, celem ustalenia czy miał on w stosunku do popełnionego czynu zachowaną poczytalność, zniesioną lub ograniczoną w stopniu znacznym. Psychiatrzy zawsze oceniają poczytalność osoby badanej w stosunku do określonego czynu, dokonanego w konkretnym czasie, w określonych okolicznościach i (każdy przypadek oceniając indywidualnie) jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego oraz zdolności do udziału w postępowaniu. Art. 31 KK pozwala na wyróżnienie osób w pełni poczytalnych; o ograniczonej poczytalności w znacznym stopniu oraz niepoczytalnych. Kodeks karny zezwala na możliwość szczególnego ( łagodniejszego) traktowania dla sprawców działających w stanie poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym. Biorąc pod uwagę diagnozę psychiatryczną biegłych psychiatrów i uwzględniając ustalenia co do poczytalności sprawcy można wyodrębnić następujące kategorie sprawców: a) sprawcy, w odniesieniu do których biegli nie stwierdzili żadnych zaburzeń psychicznych ani nieprawidłowości w funkcjonowaniu psychospołecznym; b) sprawcy uznani za poczytalnych w chwili czynu, ale przejawiający w przebiegu linii życiowej zaburzenia psychiczne lub nie prawidłowości funkcjonowania psychospołecznego; c) sprawcy z zaburzeniami w natężeniu, które pozwala przyjąć, że zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem jest ograniczona, ale nie na tyle by dopuścić możliwość wyjątkowego potraktowania przez zastosowanie wobec niego nadzwyczajnego złagodzenia kary; d) sprawcy niepoczytalni, czyli tacy, którzy nie mogli w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
Przesłankami ograniczenia poczytalności mogą być:
choroba psychiczna, np. psychoza paranoidalna (w wyniku której sprawca w czasie czynu nie mógł rozpoznać znaczenia czynu i pokierować swoim postępowaniem), oraz choroba psychiczna w trakcie której sprawca znajduje się w fazie tzw. remisji i nie wyłącza całkowicie zdolności rozpoznania znaczenia czynu i pokierowania postępowanie,
b) upośledzenie umysłowe do rozpoznania którego uprawnieni są psychiatrzy. Przy diagnozowaniu upośledzenia umysłowego biegli psychiatrzy samodzielnie ustalają stopień deficytu intelektualnego lub korzystają z pomocy psychologów w ocenie tego deficytu,
c) inne zakłócenia czynności psychicznych - obejmują one swym zakresem wszystkie zaburzenia psychiczne, które nie są chorobą psychiczną ani upośledzeniem umysłowym (np. uzależnienie od środków uzależniających, pozostawanie pod wpływem alkoholu).
Opinia sądowo-psychiatryczna nie powinna być traktowana tylko jako podstawa ustaleń w kwestii poczytalności, ale także jako cenne źródło danych osobo poznawczych, które mogą zostać wykorzystane w orzekaniu.
Ocena aktualnego (w trakcie badania) stanu zdrowia i zdolności do udziału w postępowaniu. Wypowiadając się na temat zdolności oskarżonego do udziału w postępowaniu karnym biegły psychiatra musi ocenić czy badany jest zdolny do świadomego w nim uczestnictwa. W sytuacji, kiedy nie kwestionowano poczytalności sprawcy lub stwierdzono ograniczenie w stopniu znacznym, nie ma przeszkód do uczestnictwa. Jeżeli niepoczytalność była skutkiem przewlekłej choroby psychicznej - psychozy uniemożliwia ona świadomy i rzeczowy udział w postępowaniu, choć bywają przypadki, w których udział osoby chorej psychicznie (np. w psychozach paranoicznych) jest możliwy, a nawet wskazany. Symulacja, czyli celowo przyjęta postawa obronna, polegająca na świadomym pozorowaniu zaburzeń psychicznych, nie stanowi przeszkody do udziału takiej osoby w postępowaniu karnym.
Ocena potrzeby zastosowania środka zabezpieczającego, związanego z umieszczeniem sprawcy w zakładzie zamkniętym. Ma to z reguły miejsce, gdy charakter zaburzeń opiniowanego jest niejednoznaczny i wymaga obserwacji celem jednoznacznego rozpoznania, a także, gdy opiniowany odmawia współpracy w przeprowadzeniu badania. W razie zgłoszenia przez biegłych takiej konieczności badanie psychiatryczne oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym.
Odpowiedź na ewentualne dodatkowe pytania szczegółowe - dotyczy ona najczęściej zdolności do odbywania kary i wątpliwości czy pobyt w zakładzie karnym nie stanowi zagrożenia.
Biegłych psychologów powołuje się na zasadach ogólnych, a mianowicie wtedy, gdy zajdzie potrzeba zasięgania wiadomości specjalnych dotyczących niepatologicznych aspektów funkcjonowania psychiki. Opiniowanie powinno szczególnie opierać się na wywiadzie klinicznym i badaniach testowych wykorzystujących odpowiedni dobór metod i technik badania. Przesłankami uzasadniającymi powołanie biegłych psychologów są m.in.: uzasadnione wątpliwości co do poczytalności (leczenie psychiatryczne, padaczka poalkoholowa), leczenie neurologiczne, próby samobójcze, podejrzewanie występowania zaburzeń osobowości, które mogły mieć wpływ na popełnienie przestępstwa, w badaniu psychiatrycznym zaszła konieczność zbadania przez psychologa.
Opinie psychologiczne opierają się głównie na:
ocenie poziomu inteligencji,
ocenie osobowości,
diagnozy zmian organicznych OUN.
Ocena poziomu rozwoju umysłowego (inteligencji) - poziom inteligencji biegli psychologowie badają zazwyczaj za pomocą ilorazu inteligencji. Badają oni rolę poziomu rozwoju umysłowego jako ogólnej predyspozycji do zachowania przestępczego. W swych badaniach wnioskują, iż niska inteligencja może utrudniać spełnienie wymagań społecznych i poprzez zaburzenie procesu socjalizacji może pośrednio przyczyniać się naruszania porządku prawnego. Badania pozwalają podzielić sprawców na kilka kategorii: sprawców poczytalnych nieprzejawiających żadnych zaburzeń psychicznych; sprawców poczytalnych, u których zdiagnozowano pewne zaburzenia funkcjonowania psychospołecznego; sprawców, których poczytalność w czasie czynu była ograniczona, ale nie w stopniu znacznym; sprawców działających w warunkach poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym; sprawców niepoczytalnych.
Podstawą badania osobowości jest rozmowa psychologiczna oraz metody testowe ukierunkowane na diagnozę cech osobowości. W obecnych realiach polskiego wymiaru sprawiedliwości przeprowadzanie pełnej diagnozy klinicznej osobowości sprawcy jest ograniczone tylko dla spraw trudniejszych, skomplikowanych diagnostycznie, w których dowód z opinii biegłych przeprowadzany jest w ramach obserwacji sądowo - psychiatrycznej. Zaburzenie osobowości oznacza sytuacje, w których doszło do mniej lub bardziej trwałych zakłóceń w funkcjonowaniu mechanizmów odpowiadających za adekwatne przystosowanie człowieka do środowiska. Może się przejawiać w niezgodnym z przyjętymi standardami i porządkiem prawnym, sposobami zaspokajania potrzeb, skłonnościami do rozwiązywania konfliktów emocjonalnych przez zachowanie agresywne, zaburzeniami obrazu własnej osoby, systemu wartości oraz brakiem tolerancji i odporności na sytuacje trudne.
Badanie zmian organicznych ośrodkowego układu nerwowego (OUN) przeprowadza się na podstawie badań testowych. Wyniki pozwalają zakwalifikować sprawców do czterech kategorii: sprawcy, u których nie stwierdzono zmian organicznych (wyniki testów w normie); sprawcy, u których wykryto sugestię istnienia zmian organicznych (wyniki w obszarze granicznym); sprawcy ze zmianami organicznymi w OUN; sprawcy z głębokimi zmianami organicznymi (z uszkodzeniem układu nerwowego, wywołującego poważne potencjalne skutki psychopatologiczne dla funkcjonowania psychospołecznego). Występowanie uszkodzeń w UON może wyjaśniać obniżenie poziomu sprawności umysłowej, choć nie zawsze zmiany organiczne odzwierciedlają się w poziomie inteligencji. Wykrycie u sprawcy organicznego uszkodzenia mózgu pozwala na stwierdzenie wniosku o znacznych zaburzeniach samokontroli i regulacji zachowań i popędów, o zaburzeniach myślenia abstrakcyjnego, obniżenia zdolności planowania i przewidywania, niewystarczającym krytycyzmie i sztywności spostrzeżeń. Zmiany w OUN mogę być przyczyną takich cech badanego, jak: wybuchowość, drażliwość, trudności z kontrolowaniem emocji.
Specyfiką sądowej diagnozy psychologicznej jest nie tylko ustalenie ogólnej właściwości i mechanizmów osobowościowych sprawcy, ale także określenie zjawisk i procesów psychicznych doprowadzających do popełnienia przez niego danego czynu. Efektem badania biegłych psychiatrów (zarówno ambulatoryjnego, jak szpitalnego) jest opinia sądowo-psychiatryczna, która jest tylko jednym z dowodów w sprawie i podlega swobodnej ocenie sądu. To głównie na prokuratorze spoczywa obowiązek należytego wykorzystania dowodu z opinii biegłych w toku całego postępowania karnego. Powoływanie biegłych psychiatrów i psychologów powinno następowania w stosownym momencie śledztwa (w jakim - to zależy od okoliczności konkretnej sprawy) i nie powinno prowadzić do zaniechania pozostałych czynności dowodowych. Opinia biegłego stanowi podstawę ustaleń organu procesowego w kwestii stanu zdrowia psychicznego sprawcy. W przypadku ustalenia, że sprawca w czasie czynu był niepoczytalny postępowania karne umarza się w odniesieniu do zarzucanego czynu zabronionego, jednakże KK przewiduje możliwość umieszczenia takiego sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, jeżeli popełnił on czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie. Skazując sprawcę działającego w warunkach poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym na karę pozbawienia wolności sąd może orzec umieszczenie sprawcy w zakładzie karnym.
Zasadniczym przedmiotem opinii psychiatrycznych jest ocena poczytalności a następnie ocena stopnia niebezpieczeństwa dla porządku prawnego. Kwestie związane z oceną poczytalności dominują nad pozostałymi. Przy powoływaniu biegłych psychologów największe znaczenie ma ocena procesów intelektualnych oraz diagnoza zaburzeń zmian organicznych w ośrodkowym układzie nerwowym. Współczesna wiedza psychologiczna jest w stanie dostarczyć wymiarowi sprawiedliwości dostatecznych informacji o procesach motywacyjnych osób dokonujących czynu zabronionego prawem. Nie jest zjawiskiem odosobnionym wydanie wspólnej psychologiczno-psychiatrycznej opinii. Nawet wtedy, kiedy opinia psychologiczna jest samodzielną, to powinna stanowić integralną część opinii sądowo-psychiatrycznej, szczególnie w przypadku, kiedy dotyczy to zabójstwa lub innych czynów zagrożonych wysokim wyrokiem. Opinia psychologiczna czy psychiatryczna stanowi dla wymiaru sprawiedliwości potencjalne źródło istotnych danych osobo poznawczych. Organ procesowy ma możliwość korzystania z opinii biegłych psychiatrów bądź psychologów, lecz jest ona tylko jednym z elementów dowodowych nie powinna prowadzić do zaniechania pozostałych czynności dowodowych a decyzja co do wymierzonej kary należy wyłącznie do organu procesowego.
Bibliografia:
1. „Diagnoza stanu psychicznego sprawcy a rozstrzygnięcia w procesie karnym” - Ewa Habzda-Siwek
2. „Psychologia Sądowa i Penitencjarna” - Mieczysław Ciosek
3. „Udział biegłego psychologa w polskim procesie karnym. - Paptrzycki L
4. „ Klasyfikacja zaburzeń psychicznych” A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wiórka
5. Kodeks Karny
7