Oświecenie w Polsce to okres do połowy XVIII w. do lat 20-stych XIX w .Otwarcie polski na wpływ kultury Europy Zachodniej-głównie Francji, przyczyniło się do zmian w światopoglądzie. Inicjatorami zmian był Stanisław August Poniatowski i jego otoczenie m.in. A Naruszewicz, S Trembecki, S Konarski, I Krasicki. Przede wszystkim działaniami reformatorskimi objęto szkolnictwo
Od połowy XVIII w. Przełamywano w Polsce niechęć do rozwiązań Europy zachodniej ,jednak po przełamaniu stereotypów postawa sarmacka wydała się nie tylko anachroniczna, ale i zacofana. Nowe idee docierały do ziem polskich głównie z Francji, która stała się celem licznych podróży, francuski był językiem ludzi wykształconych. Modne stały się salony literackie, z których najsłynniejszym był salon królewski oraz otwarty przez Czartoryskich pałacu błękitnym. Wzorce francuskie sięgały głębiej dając im pulsy do przemian w życiu politycznym.
Jednym z głównym inicjatorów zmian był Stanisław August Poniatowski i jego otoczenie. Słynne obiady czwartkowe, na które władca zapraszał zaufane grono współpracowników było poświęcone nie tylko sprawom życia literackiego, naukowego czy oświatowego, ale również sprawom polityki państwa.
Nieco wcześniej, bo w 1765r., król zdecydował o powołaniu czasopisma skierowanego głównie do szlacheckiego czytelnika. W ten sposób narodził się, wzorowany na angielskich gazetach „monitor”, który w zamyśle miał być wykładnią królewskich reform, miał edukować i wychowywać. Redaktorem monitora był Ignacy Krasicki. Ważną rolę odgrywała literatura i publicystyka, nośnikiem ideałów oświeceniowych był również teatr publiczny założony w roku 1765., oraz teatr Narodowy - 1779r., kierowany przez Wojciecha Bogusławskiego. Reformacja objęto również szkolnictwo tworząc Szkołę Rycerską w 1765r., oraz Komisję Edukacji Narodowej - pierwsze na świecie ministerstwo oświaty (1773r.). Przejawami kontynuacji nurtu reform oświatowych było powołanie Towarzystwa Do Ksią Elementarnych oraz zreformowanie Akademii Krakowskiej przez Hugona Kołłątaja. Dzięki mecenatowi władcy stopniowo postępował proces odrodzenia się nauki i badań naukowych. W latach '80 XVIII w . oprócz Akademii Krakowskiej, Uniwersytet Wileński stał się prężnym ośrodkiem naukowym. Wiodącym wydziałem stała się historia, która w dobie zagrożenia państwa nabrała szczególnego znaczenia. Adam Naruszewicz wyszukując ogromny materiał źródłowy rozpoczął opracowywanie „Historii narodu polskiego”, której pierwsze tomy ukazały się już w 1780 roku. Autor w dziele odrzucał teologiczne wyjaśnienie dziejów na korzyść studiów źródłowych i ich krytycznej oceny. Powstawały również zarysy historii powszechnej i historii Polski, których autorami byli m. In. Kajetan Skrzetuski i Karol Wyrwicz. Aby zachować literacki dorobek poprzednich pokoleń zakładano biblioteki, pierwsza była ufundowana przez Józefa i Andrzeja Załuskich. Fundacja ta była ogłoszona przez KEN Biblioteką Publiczną Rzeczpospolitej. Prężnie rozwijały się nauki ścisłe. Głównymi przedstawicielami byli bracia Jan i Jędrzej Śniadeccy, autorzy wielu pracz zakresu matematyki i astronomii. Jan śniadecki opracował polską termitologię matematyczną i był autorem podręcznika do algebry, natomiast jego brat opracował pierwszy podręcznik chemii. Rozwijała się również astronomia i fizyka. W tych naukach szczególnie znaczący był ośrodek Wileński gdzie Marcin Poczobutt - Odlanicki założył w 1753 roku obserwatorium astronomiczne. Pojawiło się wiele wydawnictw o charakterze informatycznym zawierających wskazówki dotyczące wykorzystywania zdobyczy wiedzy. Takim wydawnictwem był np. trzy tomowy „Dykcjonarz roślinny”.
Ze względu na braki finansowe w Polsce nie otwarto popularnych w oświeceniowej Europie towarzystw naukowych. Jedynie w Gdańsku powołano towarzystwo przyrodnicze działające od 1743 roku. Z inicjatywy monarchy podjęto liczne prace kartograficzne, które zaowocowały opracowaniem szczegółowej mapy RP przez Karola Pertheesa.
We epoce oświecenia rozwijała się w Polsce od około 1760 do 1830 roku sztuka klasycystyczna. Nowe prądy docierały do Polski z Francji skąd najwcześniej wielkie rody magnackie Branickich i Czartoryskich sprowadzały projekty architektoniczne oraz przedmioty codziennego użytku. Impulsem do rozwoju nowego stylu było wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego,( był wielkim miłośnikiem teatrów, dlatego też dla potrzeb własnych i gości w pałacu Na Wodzie zlecił wzniesienie amfiteatru)stworzył on w warszawie ośrodek artystyczny. Zapraszał na dwór licznych artystów zagranicznych niektórzy z nich pozostali w Polsce na zawsze . Nalezelo do nich malarz Marcello Bacciarelli(1732-1818)Bernardo Bellotto zwany Canaletto(1720-1780)rzeźbiarz Andre Le Brun.
Mecenat obejmował rownierz urbanistykę, architekturę, rzeźbę, malarstwo, kolekcjonerstwo ze względu na zamiłowanie króla do antycznych zabytków i sztuki przedstawiających rzymskie starożytności. August dbając o rozwój narodowej kultury nie ograniczał się tylko do licznych fundacji ale również otaczał opieka artystów, przyznając im stypendia, umożliwiając podróże po Europie i studiowania. Stypendjalistami królewskimi dyli miedzy innymi malarz Franciszek Smugalski który przebywał wiele lat w Rzymie i architekt Jan Chrystian Kamsetzer odbywał on podorze po antycznej Grecji. W kraju kształceniem artystów zajmowała się Akademia Sztuk Pięknych oraz działający przy zamku Królewskim pracownia malarska Bacciarellego.
Za panowania Augusta Poniatowskiego został przebudowany pałac Łazienkowski komnaty Zamku Królewskiego. Celem przebudowy było podniesienie do rangi reprezentacyjnej wnetrz,w1764 rozpoczol je Jakub Fontanna a od 1773 r kontynulowal nadworny architekt Dominik Merlini.
Równolegle z działalnością architektoniczna rozwijał się mieszczański nurt klasycyzmu inicjatywy bogatszych mieszczan powstawały domy bankierskie i handlowe, hotele, kamienice czynszowe które były projektowane przez najlepszych projektantów ówczesnego okresu. Ze względu na rosnące potrzeby powstających instytucji zaczęły powstawać budynki użyteczności publicznej takie jak ratusze, teatry, gmachy bibliotek, akademii i szkół. Rozkwitało również malarstwo, dwór królewski skupial wybitnych portrecistów i rysowników, którzy utrwalili obraz Polski i jej wybitnych obywateli. Nadwornym portrecista był Bacciarelli czynny udział brali również Giovanni Lampi czy Francuska Elzbieth Vigee Lebrun,spora kolekcje szkiców rysonkow z życia szlachty mieszczan, chłopów ja i scen z karczm, sejmików, kościołów uwiecznił nadworny malarz Czartoryskich Jan Norblin(jego uczniem był wybitny polski malarz Aleksander Orłowski autor wielu obrazowi grafik z powstania kościuszkowskiego
Ciekawostka z okresu doby stanisławowskiej było wprowadzenie wielu pionierskich rozwiązań w dziedzinie kar i więziennictwa, stosowanych praz pierwszy w Europie. Zostały zniesione kary cielesne w szkołach tortury podczas sledctwa i kare śmierci w procesach o czary.
W okresie po rozbiórkowym zabrakło mecenatu królewskiego i coraz silniej odczuwane były wpływy i regulacje kulturowe i urzędowe państw zaborczych. Pomimo utraty miana stolicy Warszawa pozostała nadal centrum kulturalnym obok Krakowa i Wilna. Okres oświecenia był ważnym momentem w życiu kulturalnym i oświatowym polski i choć kraj był nękany przez zaborców powstawały nowe ośrodki architektury np. gmach Banku Polskiego Komisji Rzadowej do Spraw Wewnętrznych czy Pałac Ministra Skarbu-obecna siedziba Prezydenta RP czy Pałac Namiestnikowski.
Literatura pomocnicz
M. Kwiatkowski , Stanislaw August-król architekt
S. Lorentz, A. Rottermund , Klasycyzm w Polsce