Okres ten zbiega się początkiem panowania ostatniego króla polskiego Stanisława

Augusta Poniatowskiego, a wiec rok 1764, trwa do 1815 , czyli do powstania Królestwa Kongresowego. Rozwój oświecenia w Polsce opierał się przede wszystkim na działalności reformatorskiej. Jednym z najwybitniejszych reformatorów w Polsce był Stanisław Konarski, pijar, kształcił się kilka lat w Rzymie i we Francji. Prace swe zapoczątkował wydaniem wielotomowego zbioru praw polskich Wolumina Legum, rozpoczętym w 1732. Dążąc do poprawy szkolnictwa założył w 1741 w Warszawie Collegium Nobilium- szkołę przeznaczoną dla synów zamożnej szlachty. Sądził bowiem, że polepszenie oświaty i wychowanie świadomych dobra kraju obywateli jest koniecznym warunkiem powodzenia wszelkich reform¹.

W nowej szkole zastąpiony został wykładowy język łaciński językiem polskim, co ułatwiało zrozumienie. W roku 1741 napisał dzieło O poprawie wad wymowy, w którym wykazał znaczenie rzeczowej treść i naturalności wysłowienia. W programach szkolnych i twórczości literackiej Konarski zwracał wiele uwagi na moralne i patriotyczne wychowanie uczniów jako przyszłych obywateli kraju. Ukoronowaniem działalności politycznej Konarskiego było słynne jego dzieło O skutecznym rad sposobie, zawierające program reformy sejmu polskiego. Główne cele reformy leżą w powiązaniu szkoły z potrzebami życia publicznego realizacji obywatelskiego wychowania którego zasady wyłożył Konarski w opracowanych pod jego kierunkiem przez zespół pedagogów Ustawach szkolnych i w mowie O wychowaniu poczciwego człowieka i dobrego obywatela².

W 1773 sejm powołał do życia nowy urząd państwowy pod nazwą Komisji Edukacji Narodowej, powierzył jej organizacje nowego szkolnictwa. Wprowadzono język polski jako wykładowy na miejsce stosowanej dotychczas łaciny i zastąpienie pamięciowej metody nauczania metodą poglądową. Do programu nauczania wprowadzono przedmioty przyrodnicze, fizykę i chemię, dodano nawet przedmioty praktyczne np., rolnictwo. Komisja Edukacji Narodowej odebrała szkoły kościołowi i roztoczyła nad nimi opiekę państwa. Za główny cel nauczania i wychowania uznano przygotowanie ucznia do późniejszego życia publicznego, a więc wychowanie dobrego i aktywnego obywatela kraju. Szkoły Komisji Edukacji Narodowej pomimo oporów konserwatywnej części klerów i szlachty odegrały wielką rolę w walce o język polski.

Walka toczyła się przeciw łacinie i zepsutej łaciną polszczyźnie, którą posługiwali się masy średniej szlachty wychowanej w szkołach jezuickich równocześnie przeciw francuszczyźnie panującej na dworach magnackich. W roku 1779 do pomocy Komisji Edukacji Narodowej powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było opracowywanie podręczników³.

Słynne w tym czasie były obiady czwartkowe skupiające wokół siebie wielkich artystów i uczonych. Odbywały się na Zamku Królewskim lub w Łazienkach. Gromadziły one najwybitniejszych poetów, publicystów, działaczy polskiego oświecenia, malarzy i rzeźbiarzy. Bywali na nich:  Konarski, Bohomolec, Naruszewicz, Trembecki. Na Obiadach przedstawiano w całości lub we fragmentach prace literackie, podejmowano dyskusje polityczne np. dotyczące reform ustrojowych, ale i zabawiano się czytając swawolne wiersze. Organem wydawniczym spotkań stały się Zabawy przyjemne i Pożyteczne⁴.

Ważne miejsce w tym okresie zajmuje również poeta i bibliograf biskup Józef Jędrzej Załuski (1702-1774) oraz Andrzej Stanisław Załuski(1695- 1758), reformator i mecenas Największą ich zasługą było zgromadzenie ogromnej na owe czasy biblioteki, liczącej około dwustu tysięcy dzieł i oddanie jej do użytku publicznego w 1747 roku. W 1780 roku sejm wydał rozporządzenie o obowiązku dostarczenia bibliotece egzemplarza obligatoryjnego dzięki tej uchwale pod koniec istnienia Rzeczypospolitej Biblioteka Załuskich liczyła około czterystu tysięcy dzieł. Była największa księgozbiorem w Europie⁵.

Bardzo ważnym momentem w rozwoju polskiego Oświecenie było wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego. Młody król wychowany i wykształcony w atmosferze francuskiego ruchu umysłowego, starał się skupić wokół siebie wykształconych literatów i artystów. Celem króla było podniesienie poziomu kulturalnego polskiego społeczeństwa poprzez wyrwanie go z okopów sarmatyzmu. Dzięki zaszczepieniu wyższej kultury, ustąpić miała zaściankowa mentalność typowa dla czasów saskich, nakierowana na dobro własne, a jej miejsce miało zając myślenie o dobru wspólnym o polskim państwie i jego losach.

Z inicjatywy króla i Adama Kazimierza Czartoryskiego w roku 1765 założono Szkołę Rycerską, nazywanej pospolicie Korpusem Kadetów. Przeznaczona była wyłącznie dla młodzieży szlacheckiej. Zorganizowana początkowo jako trzyletnia szkoła oficerska, w1768 roku została przekształcona w siedmioletnią szkołę ogólnokształcącą ze specjalizacją w ostatniej dwuletniej klasie o kierunku wojskowym lub prawniczym. Jej zadaniem było przygotowanie wykwalifikowanych oficerów, a zarazem światłych obywateli wychowanych w duchu patriotyzmu⁶.

Główna uczelnią w tym czasie była Akademia Krakowska, a na Litwie powstała w XVI wieku Akademia Wileńska. Pozostałe akademie w Poznaniu, Zamościu i Lwowie, nie posiadały pełnych praw uniwersyteckich. Szkolnictwo średnie spoczywało głównie w rękach jezuitów rozwijających szczególnie w XVIII wieku swą działalność pijarów oraz kolonii Akademii Krakowskiej⁷

W XVIII wieku czasopisma cieszyły się ogromną popularnością wśród czytelników, wpływały na kształtowanie się opinii publicznej. Najbardziej znanym czasopismem tego typu był angielski Spektator, stanowił on wzór dla założonego w Warszawie w 1765 roku Monitora. Wychodził nieprzerwanie od 21 marca 1765 roku do końca 1785 roku, został uznany za czołowe pismo oświecenia polskiego, było jedynym pismem, którego zespół redakcyjny posiadał określony program społeczny i kulturalny. Plan pisma na życzenie króla ułożył Ignacy Krasicki. Początkowo wychodziło raz, a potem dwa racy w tygodniu. Zespół redakcyjny, w którego skład wchodzili m.in. Ignacy Krasicki, Franciszek Bohomolec, Adam Kazimierz Czartoryski stworzył nowy rodzaj publicystyki, nie znany dotąd w Polsce. Pierwszym redaktorem był Franciszek Bohomolec. Od samego początku swego istnienia podjął Monitor walkę o spopularyzowanie ideałów oświeceniowych, takich jak reforma państwa, tępienie przesądów i ciemnoty oraz szerzenie tolerancji religijnej. W Monitorze zostały prezentowane takie formy jak esej, felieton, artykuł, reportaż , powiastka moralna lub filozoficzna strona. Obok adaptacji nowych form publicystycznych, zamieszczał przekłady z artykułów Spektatora. W większości przypadków była to twórczość rodzimych autorów, przede wszystkim Krasickiego, a także Franciszka Bohomolca. W latach 1765-1767 Monitor, jako organ reformy, wykazywał duże zaangażowanie w problematykę współczesną.⁸ .

W roku 1770 zaczęło się ukazywać Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, czasopismo o charakterze wyłącznie literackim. Już sam tytuł wskazywał na cele czasopisma, którego zadaniem było nauka poprzez zabawę. Wychodziło przez siedem lat i było redagowane najpierw przez Jana Albertrandiego, historyka i sekretarza królewskiego, później zaś przez Adama Naruszewicza. Program literacki owego czasopisma był wyrazem klasycznych upodobań, zarówno obu redaktorów jak i grona najwybitniejszych współpracowników do których należeli przede wszystkim pisarze skupieni wokół króla i biorący udział w obiadach czwartkowych⁹.

W czasach Stanisława Augusta powstawały również czasopisma informacyjne wychodzące codziennie. Jedno z nich wychodzące codziennie – Gazeta Warszawska, przetrwało do czasów odzyskania niepodległości Polski w XX wieku.

Gatunki literackie oświecenia :

Panująca w epoce koncepcja rodzajów i gatunków wiąże się z przekonaniem o istnieniu ponadczasowych reguł twórczości. Nawiązuje przy tym wyraźnie do antyku. Styl wysoki był realizowany w takich gatunkach jak oda, epos, tragedia, styl niski natomiast w satyrze, bajce, poemacie heroikomicznym czy komedii, z kolei styl średni - w sielance, elegii i poemacie opisowym.

• komedia - gatunek dramatu (przeciwstawny tragedii), do którego należą utwory charakteryzujące się pogodną tematyką oraz dynamiczną akcją zwieńczoną zakończeniem pomyślnym dla bohaterów. W utworach tych występują różne rodzaje komizmu (sytuacyjny, charakterów, językowy). Komedia operuje też karykaturą, groteską, satyrą. Komedia klasycystyczna ukazuje bohaterów z niskich warstw społecznych i zdarzenia związane z ich codziennym życiem. Model oświeceniowej komedii realizuje zadania moralizatorskie.

• powieść- gatunek prozy epickiej, którego zasadniczymi elementami strukturalnymi są: narracja oraz ukazywany w niej świat przedstawiony. W literaturze polskiej pierwszym utworem tego typu są Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego. Ówczesna powieść często zbliżała się do traktatu, utopii, posiadała charakter powieści awanturniczej. Stopniowo zaczęto również traktować powieść jako gatunek ułatwiający poznanie świata i człowieka (powieść obyczajowa, powieść czuła). Choć w oświeceniu dominowała powieść o tematyce współczesnej pojawiła się także powieść historyczna i powieść gotycka¹⁰.

• bajka - gatunek wywodzący się od legendarnego Ezopa, mistrza krótkiej prozaicznej opowieści, której bohaterami najczęściej bywały zwierzęta wyrażające jakieś cechy ludzkiego świata., wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu¹¹.

• satyra - gatunek literacki wywodzący się ze starożytności, ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska lub postaci, prezentuje rzeczywistość zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie, często posługując się przy tym elementami karykatury i groteski. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej¹².

• poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy. W polskim oświeceniu utwory tego gatunku służyły krytyce niepożądanych postaw i poglądów, na przykład dzieła Krasickiego: Myszeida i Monachomachia¹³.

• sielanka - gatunek poetycki, wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz. Rozwój gatunku wiąże się z sentymentalizmem; w sielankach z tego kręgu pojawiają elementy autentycznego życia wiejskiego , a ich bohaterem jest człowiek czuły (twórczość F. Karpińskiego czy F.D. Kniaźnina)¹⁴.

• esej - wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę;

• felieton - gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem¹⁵

• oda - gatunek poetycki, którego przeznaczeniem było sławienie ważnych postaci, wydarzeń oraz wielkich idei. Napisana podniosłym stylem i mająca często charakter okolicznościowy. W okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

---

1. M. Klimowicz, Oświecenie, Warszawa 1975, s. 21-22.↩

2. Tamże, s. 23.↩

3. Tamże, s. 106-108.↩

4. Tamże, s. 112.↩

5. Tamże, s. 18-19.↩

6. Oświecenie, pod red. A. Skoczek, Kraków 2003, s. 89.↩

7. Tamże, s. 71.↩

8. M. Klimowicz, dz. cyt., s. 85.↩

9. Tamże, s. 112-113.↩

10. M Kuziak, M. Hanczakowski, A. Zawadzki, Epoki literackie. Od antyku do współczesności, Bielsko-Biała 2001, s. 121.↩

11. Tamże, s. 123.↩

12. Tamże.↩

13. Tamże, s. 122.↩

14. Tamże, s. 124.↩

15. Tamże.↩