Prawo procesowe

Powództwo: wniosek zgłoszony przez powoda do sądu oparty na istnieniu roszczenia tj. skonkretyzowanego uprawnienia podmiotowego opartego na prawie materialnym

Actio: odpowiednik współczesnego powództwa, ale nie musiało mieć oparcia w normie prawa materialnego, mogła być przyznana przez pretora w oparciu o jego imperium

Zdolność procesowa: prawna możność występowania jako strona w postępowaniu sądowym, zależała od zdolności do czynności prawnych i zdolności prawnej. Peregryni uzyskali zdolność procesową dopiero w procesie formułkowym

Legitymacja procesowa: możność występowania jako strona w konkretnym procesie

• czynna - ad strony powodowej

• bierna - ad strony pozwanego

Zastępstwo procesowe: dwa rodzaje zastępców

• cognitor: ustanawiany w sposób formalny przed sądem, zastępca bezpośredni

• procurator: zastępca pośredni, jego działania musiały być zatwierdzone przez zastępowanego

Postępowanie ma charakter kontradyktoryjny tj. proces toczy się w formie sporu między stronami, które są wyłącznymi dysponentami postępowania, rola sędziego jest w pewnym sensie bierna

Ne eat iudex ultra petita partium: sędzia nie mógł wychodzić poza granice wyznaczone przez strony, w procesie formułkowym był związany treścią condemnatio

Ciężar dowodu : „ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu wywodzi skutki prawne” obciąża stronę, która twierdzi a nie stronę, która zaprzecza (pozwany musiał jednak udowodnić okoliczności będące podstawą przyznania mu exceptio).

Dowodami mogły być zeznania świadków, przesłuchanie stron, przysięga, opinia biegłych, dokumenty itp. Aż do procesu kognicyjnego swobodna ocena dowodów

Proces legisakcyjny

• najstarszy rodzaj postępowania sądowego, aż do lex Aebutia (II w. p.n.e.) jedyny rodzaj postępowania sądowego dostępny tylko dla obywateli rzymskich, zniesiony przez Augusta w 17 r. pn.e.;

• postępowanie bardzo formalne, skuteczność działań stron zależała od wypowiadania określonych formuł słownych, pomyłka powodowała przegranie sporu

• podział na dwie fazy: in iure i apud iudicem

1. w fazie in iure pretor lub inny urzędnik (edyl kurulny, namiestnik prowincji) badał poprawność formuł słownych (jeżeli strony wypowiedziały je poprawnie przekazywał sprawę sędziemu), strony wyrażały zgodę na osobę sędziego

2. w fazie apud iudicem sędzia prywatny rozstrzygał spór

3. przejście od fazy in iure do fazy apud iudicem : litis contestatio: formalne ugruntowanie sporu dające sędziemu prawo do wydania wyroku

• pozew prywatny (in ius vocatio)

• wyrok nie podlegał apelacji

• egzekucja osobista, aby dokonać egzekucji należało wszcząć nowe postępowanie, tytułem egzekucyjnym był wyrok zasądzający, confessio in iure (uznanie roszczeń powoda przez pozwanego w fazie in iure lub iusiurandum in iure (przysięga składana pretorowi w fazie in iure)

Proces formułkowy

• wykształcony w praktyce działania pretora dla peregrynów od lex Aebutia stał się postępowaniem zwyczajnym w stosunkach między obywatelami rzymskimi

• faktycznie wyszedł z użycia na przełomie III/IV w.n.e., zniesiony formalnie w 342 r.n.e.

• zwiększenie roli pretora

• podział na dwie fazy: in iure i apud iudicem

1. w fazie in iure pretor lub inny urzędnik (edyl kurulny, namiestnik prowincji) oceniał prawną i faktyczną zasadność żądania i decydował o udzieleniu bądź odmowie udzielenia pomocy (dare bądź denegare actionem) oraz układał ze stronami formułkę procesową, strony wyrażały zgodę na osobę sędziego

2. w fazie apud iudicem sędzia prywatny rozstrzygał spór

3. przejście od fazy in iure do fazy apud iudicem : litis contestatio: formalne ugruntowanie sporu dające sędziemu prawo do wydania wyroku

• wyrok nie podlegał apelacji

• egzekucja majątkowa mająca charakter egzekucji generalnej

Proces kognicyjny

• wywodzi się z nadzwyczajnej formy postępowania cognitio extra ordinem, która pojawiła się w okresie cesarstwa

• spór jednofazowy rozstrzygany przez urzędnika cesarskiego

• zwiększenie roli sędziego-urzędnik procesowy ma dominującą pozycję w procesie, może powoływać nowe dowody z urzędu

• pozew urzędowy

• litis contestatio jest jedynie momentem zawiązania sporu

• możliwość wydania wyroku zaocznego

• zaczątki legalnej teorii dowodowej

• możliwość apelacji

• egzekucja majątkowa o charakterze egzekucji syngularnej

Skutki litis contestatio w procesie legisakcyjnym i formułkowym

1. materialnoprawne

• powstanie zobowiązania stron do poddania się wyrokowi sędziego

• powstanie zobowiązania sędziego do wydania wyroku w/s

• w przypadku zobowiązań opartych na ius civile, których przedmiotem było dare, facere praestare, zobowiązanie to wygasało i przekształcało się w zobowiązanie do condemnari oportere, czyli do poddania się wyrokowi sędziego

• w przypadku zobowiązań opartych na ius honorarium lub gdy chodziło na naruszenie praw władczych (in rem) dotychczasowe uprawnienie nie gasło ale w przypadku ponownego występowania z tym samym żądaniem pozwany mógł bronić się zarzutem exceptio rei iudicatae vel in iudium deductae

1. formalnoprawne

• ostateczne ustalenie przedmiotu sporu

• dla sędziego miarodajny dla wyrokowania był stan faktyczny z momentu litis contestatio

Budowa formułki

Formułka była instrukcją dla sędziego, którą układał pretor lub inny urzędnik sprawujący jurysdykcję w fazie in iure w porozumieniu ze stronami. Sędzia w procesie formułkowym był związany jej treścią.

Części formułki

1. Zwyczajne

1. Obligatoryjne: musiały występować w każdej formułce

1. nominatio: wyznaczenie sędziego

2. intentio: przedstawienie żądania powoda

• w skargach in personam: przedstawienie stron zobowiązania i opis świadczenia, mogła być certa (gdy zobowiązanie opiewało na ściśle określoną kwotę pieniężną), w innych wypadkach incerta

• w skargach in rem: wymienienie powoda i przysługującego mu prawa; zazwyczaj łączyła się z condemnatio, jedynie w skargach prejudycjalnych, których celem było ustalenie określonego prawa fomułka zawierała tylko nominatio i intentio

1. Występowaly w niektórych formułkach

1. demonstratio: opis sytuacji, na gruncie której powstało roszczenie, zwykle w formułkach z intentio incerta

2. condemnatio: upoważnienie sędziego do wydania wyroku, ponieważ w procesie formułkowym można było zasądzić jedynie na zapłatę sumy pieniężnej, w condemnatio znajdowała się bądź ściśle określona kwota pieniężna (certa)bądź upoważnienie do zasądzenia takiej kwoty, jaką sędzia uzna za stosowną (incerta)

3. clausula arbitraria vel restitutoria: upoważniała sędziego do stwierdzenia jeszcze przed wydaniem wyroku, czy powód ma rację czy nie, taki wyrok wstępny (preiudicatum) umożliwiał pozwanemu wykonanie świadczenie przed wydaniem wyroku zasądzającego na wielokrotność świadczenia lub związanego z infamią

4. adiudicatio: upoważnienie sędziego do przysądzenia poszczególnych części rzeczy lub majątku uczestnikom postępowania; występowała zamiast condemnatio w tzw. skargach działowych (actio communi dividundo, actio finium regundorum, actio familiae erciscundae)

1. Nadzwyczajne

1. Exceptio: zarzut procesowy w interesie pozwanego, odgrywała szczególną rolę w naprawianiu niesprawiedliwości, które mogło wyrządzić ścisłe realizowanie norm ius civile

1. exceptio doli- zarzut z tytułu podstępnego działania

2. exceptio quod metus causa-zarzut z tytułu groźby

3. exceptio pacti de non petendo-zarzut z tytułu nieformalnego pactum zwalniającego dłużnika z długu

4. exceptio rei venditae ac traditae: zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej

5. exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae: zarzut powołujący się na fakt, że dane roszczenie było już przedmiotem postępowania sądowego

2. Praescriptio

1. pro reo - pełniła funkcję exceptio

2. pro actore - zastrzeżenie na korzyść powoda; umożliwiała mu np. dochodzenie części należności bez rozciągania konsumującego skutku litis contestatio na całe roszczenie

---