Uniwersytet Jagielloński
Instytut Psychologii

„Psychologia poznawcza”

Wykład 4
Wiedza

Jarosław Orzechowski

Wiedza

• Wiedza to forma trwałej reprezentacji rzeczywistości, mająca postać uporządkowanej i wzajemnie powiązanej struktury informacji, kodowanej w pamięci długotrwałej.

• Metawiedza, wiedza typu „wiem, że wiem” albo „wiem, że nie wiem”; dotyczy wiedzy o wiedzy posiadanej przez jednostkę

• Zasady uporządkowania wiedzy treść

• Zasady organizacji informacji w pamięci trwałej forma (mechanizmy zapamiętywania, przechowywania i odpamiętywnia)

Rodzaje wiedzy

• Wiedza deklaratywna („wiedza, że...”) i wiedza proceduralna („wiedza, jak...”) (Ryle, 1949)

• Anderson (1983) - pamięć deklaratywna i pamięć proceduralna

Wiedza deklaratywna i proceduralna

Wiedza deklaratywna

• zawiera wiedzę o faktach

• jest dobrze uporządkowana,

• nabywana dyskretnie

• łatwa do werbalizacji, tj. przekazu w formie wypowiedzi,

• np. że delfin jest ssakiem, że Słowacki wielkim poetą był, czy też, że komunikacja międzyludzka to intencjonalna wymiana werbalnych i niewerbalnych znaków podejmowana dla poprawy współdziałania lub podzielenia znaczeń między partnerami.

Wiedza proceduralna służy przechowywaniu procedur:

• zawiera procedury, tj. sposoby wykonywania różnych czynności oraz strategie działania

• obejmuje procedury wykonawcze i poznawcze

• nabywana w sposób ciągły, często w toku długotrwałego treningu

• jest trudna do werbalizacji (chociaż możliwa - eksperci)

• np. jak jeździ się na nartach, jak tuli się dziecko, aby szybko zasnęło, czy też jak należy komunikować się, aby być w pełni rozumianym.

Postulat jednolitej formy reprezentacji (np. Neiser, 1967)

Dynamicznym charakterze przywołań pamięciowych

w efekcie każdej próby przywołania wiedza ulega modyfikacjom, zatem trudno mówić o trwałości jej reprezentacji

Teoria głębokości kodowania (Craik i Lockhart)

Nabywanie wiedzy

• uczenie się, ale czy tylko?

Czy Arystoteles miał pępek?

• Wiedza może być wykreowana przez jednostkę dzięki wnioskowaniu, powiązaniu posiadanych wcześniej informacji i myśleniu o tych informacjach w nowy sposób (Burnett i Ceci, 2005)

Pamięć deklaratywna i proceduralna, Anderson (1983)

Wiedza jawna (explicit) i wiedza niejawna (implicit) (Schacter i Graf, 1985)

• jako efekt mimowolnego uczenia się (implicit learning).

Wiedza jawna i ukryta/ „milcząca” (tacit knowledge) - nie wiemy, że ją posiadamy (Polanyi, 1966).

• długotrwale nabywana na drodze doświadczenia i praktyki

• nabywana jest samodzielnie, ma charakter proceduralny i jest stosowana w praktyce (Wagner i Sternberg, 1985)

Davies (1989)

• wiedza niejawna może być izolowana (nie wchodzi w związki z inną wiedzą).

• nie można użyć jej w procesie wnioskowania, czyli wyprowadzania nowej wiedzy, z uprzednio posiadanej.

• zakres jej użycia jest więc ograniczony do konkretnej sytuacji

• nie ma mowy o transferze

Pomiar

Wiedza niejawna nie ujawnia się w pomiarze bezpośrednim

Badana niedeklaratywnie - na podstawie poziomu wykonania czynności, których nie da się na założonym poziomie sprawności bez określonej wiedzy (Cleeremans, 1997; Higham, 1997).

Na przykład, werbalizacja reguł rządzących uporządkowaniem materiału vs. klasyfikacja materiału ( paradygmat sztucznych gramatyk - uczenie się mimowolne)

Procedura badania wiedzy niejawnej:

• Etap 1 - uczenie się ciągów liter, zgodnych z pewną regułą gramatyczną

• Etap 2 - testowanie wiedzy niejawnej (ukrytej) w teście klasyfikacji ciągów, wymagającym różnicowania między ciągami gramatycznymi i niegramatycznymi

• Etap 3 - test wiedzy jawnej, badający znajomość reguł klasyfikacji

Wiedza niejawna

Forma reprezentacji wiedzy niejawnej:

• abstrakcyjna (Reber, 1989)

• konkretna: egzemplarze (Brooks i Vokey, 1991), fragmenty informacji (Perruchet i Pacteau, 1990)

Stanowisko pośrednie współistnienie różnych mechanizmów nabywania wiedzy niejawnej (Berry i Dienes, 1993)

Organizacja wiedzy

Trzy podejścia:

• reprezentacji wiedzy za pomocą cech - dotyczy składników wiedzy semantycznej, a więc najmniejszych jej jednostek, najczęściej pojęć.

• reprezentacja relacji semantycznych między elementami, które to relacje wyrażają się głównie w postaci sądów.

• reprezentacja wiedzy proceduralnej.

Podejście cechowe

Clark (1979)

Założenia:

Wiedza reprezentowana jest za pomocą cech (features).

Cecha to symboliczny i dyskretny element umysłowej reprezentacji wiedzy o wyraźnie określonych granicach; zestawy cech oraz relacje zachodzące między nimi reprezentują rzeczywistość.

Pojęcie „człowiek” składa się z reprezentacji cech

[+zwierzę, +dwunożny, +inteligentny],

[-włosy] reprezentacja pojęcia „łysy”

• definiowanie znaczenia słów wymaga uformowania zbioru cech unikalnych dla konkretnego pojęcia

• Zastaw cech pierwotnych (primitive, Clark, 1979)/ rdzennych (core, Smith i in., 1974) + cechy dodatkowe

Gdyby pojęcie „człowiek” reprezentowane byłoby

[+zwierzę, +dwie nogi] nadmierna inkluzyjność

Zasada kontrastu - wymaga uzupełnienia reprezentacji o dodatkowe cechy.

Wady:

• przyjmują założenie o niezależności cech i definiowanych przez nie obiektów; jedyne relacje między obiektami, przewidywane przez te modele, wynikają z podobieństwa cech obiektów

• właściwie do dziś nie ma takiego modelu, który w sposób wiarygodny precyzowałby listę cech składających się na reprezentacje pojęciowe.

Wiedza semantyczna i epizodyczna

• Tulving (1972) - pamięć/ wiedza semantyczna i epizodyczna

• Wiedza semantyczna - tezaurus (słownik) umysłowy, zorganizowana wiedza jednostki o:

• pojęciach i ich symbolach werbalnych,

• znaczeniach pojęć i ich desygnatach,

• relacjach między pojęciami

• regułach, formułach i algorytmach manipulowania symbolami, pojęciami i relacjami

• Wiedza epizodyczna - wiedza o epizodach i zdarzeniach mających ścisłą lokalizacje czasową i przestrzenną oraz o relacjach między nimi

Wiedza semantyczna - założenia:

• organizacyjną bliskość w pamięci wyznacza podobieństwo znaczenia reprezentowanych pojęć

• pojęcia reprezentowane są w sieci za pomocą węzłów

• relacje między pojęciami reprezentowane są w sieci za pomocą struktury połączeń między nimi (podstawowe: przynależności do klasy, predykatywana)

Model sieci hierarchicznej (Collins i Quillian, 1969)

1. Organizacja wiedzy ma charakter hierarchiczny. W sieci obowiązują dwa typy relacji:

• relacje przynależności do klasy nadrzędnej, np. pingwin jest ptakiem

• relacje przypisania właściwości typu „jest”, „ma”, „może”, np. pingwin jest biało-czarny, ma małe skrzydła, może pływać

2. Informacja kodowana jest na możliwie najwyższym poziomie organizacji
(EKONOMIA POZNANIA)

test: weryfikacja prawdziwości zdań

np.

…

Model sieci hierarchicznej (Collins i Quillian, 1969), krytyka:

• nie wyjaśnia czasu weryfikacji zdań negatywnych

• nie wyjaśnia różnej siły przynależności do kategorii (np. wróbel jest bardziej ptakiem niż kura czy pingwin) - Conrad (1972)

• nie uwzględnia różnic w organizacji wiedzy (w tym układu połączeń między węzłami)

• nie wyjaśnia organizacji wiedzy potocznej (kot jest ssakiem/ kot jest zwierzęciem - Rips, Shoben i Smith,1973)

Model rozprzestrzeniającej się aktywacji, Collins i Loftus (1975)

modyfikacja modelu sieci hierarchicznej:

- połączenia zróżnicowane pod względem wartości definiującej (znaczenia właściwości dla zdefiniowania pojęcia) i pod względem siły (szybkości przemieszczania się między węzłami)

- połączenia obustronne, ale niesymetryczne

- niepełna hierarchiczność sieci

- mechanizm „kumulacji dowodów za i przeciw” przy weryfikacji prawdziwości zdań

Wiedza proceduralna, semantyczna i epizodyczna

Wiedza autobiograficzna

Wiedza autobiograficzna - założenia:

• Wiedza autobiograficzna jest zapisem indywidualnych doświadczeń życiowych

• Wiedza autobiograficzna jest charakter deklaratywny

• Pojęcie doświadczenia życiowego obejmuje wiedzę deklaratywną i niedeklaratywną.

Wiedza autobiograficzna

• Formy wiedzy autobiograficznej (Conway, 1996).

• Wiedza dot. okresów życia, np. okres szkolny (charakter schematyczny, bardzo ogólny, podobna u wszystkich ludzi)

• Wiedza dot. zdarzeń ogólnych, cyklicznie powtarzających się, np. egzamin, imieniny, higiena poranna

• Wiedza dot. zdarzeń specyficznych, np. pierwszy pocałunek

Podstawowe metody służące do badania wiedzy autobiograficznej

• Metoda swobodnych skojarzeń

• Metoda kierowanych skojarzeń

• Metoda pamiętników

• Metody badania pamięci specyficznych zdarzeń życiowych

Organizacja wiedzy w pamięci autobiograficznej:

• kodowanie względem skali czasu

Larsen i in. (1996), błędy w szacowaniu daty zdarzeń (najczęściej przesunięcie dotyczy 7 dni)

wniosek: kodowanie odbywa się najczęściej w odniesieniu do dni tygodnia, a nie bezwzględnej daty zdarzenia

Specyficzne zjawiska występujące w pamięci autobiograficznej (Berscheid, 1994)

• Efekt względnej świeżości - informacje na temat zdarzeń z ostatniego roku stanowią od jednej trzeciej do dwóch trzecich wszystkich wspomnień

• Względnie większa dostępność informacji z niedalekiej przeszłości może się wiązać z większym prawdopodobieństwem wykorzystywania ich w procesie adaptacji społecznej.

• Amnezja wczesnodziecięca - niemal całkowita niepamięć zdarzeń, które miały miejsce przed 5 rokiem życia

• Reminiscencja - po 50 roku życia lepiej - niż wynikałoby to z ogólnego przebiegu krzywej zapominania - pamięta się zjawiska z okresu 10 - 30 lat

Wiedza ekspercka

Chi, Glaser i Farr (1988) - siedem charakterystyk eksperctwa:

• eksperci są najlepsi w swojej dziedzinie

• eksperci dostrzegają wzorce czy struktury charakterystyczne dla problemów specyficznych dla ich dziedziny

• eksperci są szybsi niż nowicjusze w zastosowaniu umiejętności (skills) z ich dziedziny, szybciej rozwiązują problemy popełniając przy tym mniej błędów.

• eksperci wykazują ponadprzeciętną sprawność pamięci krótko- i długotrwałej

• eksperci postrzegają i reprezentują problem z ich domeny na głębszym poziomie niż nowicjusze. Ci drudzy reprezentują problem na poziomie cech powierzchniowych

• eksperci poświęcają więcej czasu niż nowicjusze jakościowej analizie problemu

• eksperci posiadają wysokie zdolności monitorowania (self-monitoring)

Wiedza ekspercka

Cechy wyróżniające wiedze ekspercką:

• organizacja

• uporządkowanie na wielu poziomach: od poziomu elementarnych składników wiedzy, po jej wyabstrahowane struktury wyższego rzędu (np. Adelson, 1984)

• umiarkowanie abstrakcyjna reprezentacja pojęciowa (Zeitz, 1997)

Chase i Simon (1973) - organizacja wiedzy w pamięci ekspertów i laików (szachowych)

Supereksperci - 91% poprawności, „zwykli” eksperci - 41% (DeGroota, 1965)

• proceduralizacja

• oczywista u mechanika samochodowego, ale u filozofa?

• dowodzenie twierdzeń, retoryka, selektywne i krytyczne czytanie tekstów innych autorów i pisanie własnych, to czynności umysłowe w dużej mierze sprowadzające się do posiadania i sprawnej realizacji złożonych procedur

• schematy rozwiązywania problemów specyficznych dla danej dziedziny wiedzy

• abstrakcyjna wiedzę pozbawioną kontekstu w którym została ona pozyskana (por. Roberts, 2001)

• gotowe sposoby rozumowania opartego na przypadkach (case-based reasoning, Leake, 1998) efekt eksperta

1

Autonoetyczna („wiem, że wiem”)

Noetyczna („wiem”)

Anoetyczna („nie wiem”)

ŚWIADOMOŚĆ OPERACJI PAMIĘCIOWYCH I TREŚCI:

Odtwarzanie doświadczenia; elastyczne; dowolne i świadome

Formułowanie twierdzeń i sądów; elastyczne; dostęp szybki i automatyczny

Reagowanie o względnie sztywnym przebiegu

PRZEJAWIANIE SIĘ WIEDZY:

REPREZENTACJA WIEDZY:

Zdarzenia osobiste w porządku czasowym

Opisowa (fakty, pojęcia, relacje między nimi)

Preskryptywna, zmiana prawdopodobieństwa reakcji

NABYWANIE WIEDZY:

Dodawanie kolejnych epizodów

Rozumienie faktów, uczenie się wiedzy deklaratywnej, restrukturyzacja doświadczenia

Spostrzeganie, doświadczenie

Wiedza proceduralna Wiedza semantyczna Wiedza epizodyczna

---