Opracowanie z literaturoznawstwa

1. Wyznaczniki literatury:

Propozycje H. Markiewicza (przypominające sądy i oglądy)

Markiewicz formułuje 3 cechy na wyznaczniki:

- fikcyjność

- obrazowość

- funkcja poetycka

Nie ma problemy gdy 3 albo 2 na raz ale gdy 1 to gatunek graniczny:

- esej

- reportaż

- dzienniki, pamiętniki

Kierunki myślenia czym jest literatura:

- przedmiot sztuki, dzieło estetyczne ; zbyt szeroko, nie wskazuje na specyfikę

- obrazowość języka ; możliwość wzorów literackich, unaocznienia dzięki językowi opisu

- zagęszczenie języka poezji- jest on wieloznaczny i wielo skojarzeniowy

- obrazowanie bezpośrednie ( obraz staje nam przed oczyma)

- obrazowanie pośrednie - metafory

- konkretne uogólnienia; możliwość przemienia tego, co w literaturze, do rzeczywistości

2. Schemat komunikacji językowe ( Roman Jacobson)j:

Kontekst

Komunikat

Nadawca……………………..Odbiorca

Kontakt

Kod

Kod- język, kontekst - znaczenie, kontakt - fizyczny i psychiczny.

Nadawca wysyła komunikat w odpowiednim kodzie znanym także odbiorcy. Między nadawcą a odbiorcą istnieje kontakt

co pozwala na wymianę informacji. Komunikat osadzony jest w odpowiednim kontekście, który wpływa na całość komunikacji

i ostateczny odbiór komunikatu.

3. Funkcje językowe (Funkcje komunikacji):
   

1. Funkcja referencyjna (oznaczająca, poznawcza) - przekazanie informacji ( instrukcja obsługi, publikacje naukowe, ogłoszenie)

2. Funkcja emotywna ( ekspresywna) - wyrażenie pewnej emocji, prawdziwej bądź udawanej ( liryka, pamiętniki, monologi, gdzie całość skupia się na „ja”; zorientowane na adresacie

3. Funkcja Normatywna - celem jest zmuszenie odbiorcy do pewnych zachowań ( reklama, manifest, kazanie ); orientacja na odbiorcę.

4. Funkcja Fatyczna - nastawienie na kontakt; celem nawiązanie i podtrzymanie kontaktu

5. Funkcja Metajęzykowa - sprawdzenie kodu, czy rozmówcy posługują się tym samym kodem; słowniki wyrazów obcych, terminów literackich - przekładające, kiedy o języku się mówi

6. Funkcja Poetycka - związana z komunikatem i skupieniu się na komunikacie dla niego samego: język zostaje dodatkowo zorganizowany a celem tego nie jest sama informacja.

Dodatkowe uporządkowanie zwiększa nasze nastawienie na odbiór dodatkowego znaczenia

Oś wyboru oś kombinacji.

4. Kategorie podmiotu lirycznego ( J. Sławiński):
   

1. osobnik z własną biografią, wiedzą, przeżyciami, doświadczeniami; ślady przeżycia, doświadczenia twórcy w dziele,

2. osobie p. lirycznego ( np. poezja II w. ś. , treny Kochanowskiego); doświadczenia biograficzne nie muszą być jednostkowe

3. Kategoria podmiotu czynności twórczych
   - autor w momencie tworzenia konkretnego dzieł
   - każdy utwór pisany w innych okolicznościach, nastroju, dla każdego z utworów formuje się inny podmiot czynności twórczych
   - człon relacji
   - rozpoczęcie procesu twórczego
   - nie jest bytem powstałym z niczego, korzysta z doświadczenia autora
   - objawia się w dziele, nie jest to rzeczywista osoba, ale przyjęcie pewnej postawy, kategorii
   - niemożność wskazania go w tekście literackim

4. Podmiot liryczny, podmiot literacki
   - mieści się na poziomie organizacji samego utworu, związany jest z jego budową

- może być zasygnalizowany przez specyficzny sposób mówienia
- monocentryczność wypowiedz lirycznej
- manifestuję się przez treść i formę

Składniki wzorca „ja” lirycznego:

- stosunek „ja” mówiącego do psychologii wypowiedzi

- stosunek do drugiej osoby (przywołanej bądź potencjalnej)

- stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych, otaczającej rzeczywistości

- stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza (autora)

W każdym tekście każdy podmiot liryczny jest manifestacją poszczególnych ról.

Dialog z samą kulturą literacką - wysunięcie na plan pierwszy- hierarchiczna kombinacja ról
Podmiot liryczny - nie można postawić znak równości pomiędzy p. lirycznym a postacią samego twórcy.

5. Narrator konkretny - należy do świata przedstawionego

Narrator abstrakcyjny - ukryty, anonimowy; maksymalna obiektywność

Narrator autorialny - nie należy do świata przedstawionego, wszechwiedzący, po części narracja historyczna - takie coś w notatkach było

Załamanie się świata, na rzecz bohaterów narrator zrezygnował z wszechwiedzy, autorytarności. Później do jego mowy przeniknęły słowa postaci - mowa pozornie zależna

Narrator wielu punktów widzenia, rezygnacja z centralnej pozycji w narracji.

Punkt widzenia jednej bądź wielu postaci - usamodzielnienie się bohaterów, wycofanie się narratora, przedstawiane sceny definiują wydarzenia, ich rozumienie

Narrator auktorialny jest mniej skonkretyzowany niż pierwszoosobowy, ale nadal możemy mówić o jego obecności jako osoby - daje znać

o swoim istnieniu przez rozmaite wtręty i komentarze do przedstawianej fabuły. Narrator auktorialny nie uczestniczy jednak w akcji, istnieje

jak gdyby na innej płaszczyźnie egzystencji - poza przestrzenią lub czasem akcji. Ponieważ w tym przypadku narrator jest nadal skonkretyzowany

jako osoba, jego kompetencje poznawcze są na ogół ograniczone (wie tylko tyle, ile zdołał się dowiedzieć).

6. Dwuwymiarowość dzieła literackiego - z teorii działa literackiego R. Ingarden
   Podstawowa cecha + dwuwymiarowość jego budowy

Poznajemy utwór od początku do końca

Ingarden ujmuje dzieło sztuki literackiej na gruncie fenomenologii, wychodzącej od świadomości jednostkowej. Postrzega je jako przedmiot

czysto intencjonalny, istniejący dzięki aktom wytwórczym autora oraz percepcji czytelnika. Mimo tego podwójnego uwikłania świadomościowego

dzieło, zdaniem filozofa, posiada obiektywną, niezależną od genezy i konkretyzacji strukturę, w której można wyróżnić poziomy elementów i ich wzajemne relacje.
Ingarden twierdzi, że dzieło literackie jest tworem zbudowanym z kilku różnorodnych warstw.

1. Warstwa językowo - brzmieniowa

2. Warstwa znaczeniowa (poszczególnych wyrazów i znaczeń, które się z nich wyłaniają)

3. Warstwa świata przedstawionego ( to, o czym w dziele jest mowa, związki, relacje jakie zachodzą pomiędzy bohaterami, przedmiotami)

4. Wygląd przedmiotów ( to, w jaki sposób wyobrażamy sobie dany przedmiot, unaoczniamy go)

7. Schematyczność - dzieło zawiera "luki", miejsca niedookreślenia, wyglądy uschematyzowane itd. Jednak poszczególne dzieła, w czasie lektury,

8. nie wykazują ani miejsc niedookreślenia, ani schematyczności, ani potencjalności trzymanych w pogotowiu wyglądów. Ingarden rozwiązuje

9. ten problem poprzez przeciwstawienie samego dzieła - jego konkretyzacji. "Konkretyzacje są właśnie tym, co się konstytuuje w czasie lektury

10. i co stanowi niejako sposób przejawiania się dzieła, tę konkretną postać, pod którą samo dzieło zostaje przez nas uchwycone

Z notatek:

Schematyczność - w dziele sztuki literackiej znajduję się miejsce niedookreślenia ( brak przedstawionych wydarzeń w ich pełni) Luki, które wypełnia sam czytelnik.

Wynika to z dysproporcji pomiędzy językowymi środkami wyrazu, a tym ci ma być w dziele przedstawione. Każde dzieło sztuki literackiej jest schematyczne.

Konkretyzacja - wypełnienie, usunięcie miejsc niedookreślenia w tekście.

Ilość konkretyzacji zależy od czytelniczej wrażliwości, tyle ich ile odczytań dzieła.

Konkretyzacja - wartości estetyczne

Konkretyzacja nie jest interpretacją.

11. Świadectwa i style odbioru
    
    Głowiński „Świadectwa i style odbioru”

Świadectwo odbioru - dokument, który świadczy o tym, jak dzieło sztuki literackiej jest odbierane.

1. Wypowiedzi

tematem własne odczytanie tekstu cudzego ( zapisy lektur zawarte w korespondencjach, dzienniku, oraz krytyka

impresjonistyczna => nastawienie na przekazanie wrażeń po lekturze tekstu literackiego).

2. Wypowiedzi meta-literackie o charakterze dyskursywnym

Ujawnianie sposobów myślenia o literaturze na co dana epoka zwracała uwagę, co interesowało go w tekście najbardziej.

3. Teksty odwołujące się do innych tekstów poprzez swoją strukturę

w jaki sposób odbieramy utwór, który stanowi przedmiot odwołania

4. Transformacje dokonane w dziele literackim

5. Wyniki empirycznych badań socjologów

• Recepcja jako zjawisko społeczne, uwarunkowane kulturowo

Postawy, style odbioru + sposoby odczytanie działa:

1. Styl mityczny

Dzieło odczytywane jest jako przekaz religijny, głoszący prawdy wiary, dzieło nie istnieje samo, osadzone jest

w pewnej całości światopoglądowej ( nie jest samoistne), umieszczone w odpowiednim kontekście światopoglądowym.

2. Styl alegoryczny

Np. język ezopowy, bezpośrednio wywodzi się z przypowieści biblijnej ( jedno znaczenie, a nie wielość znaczeń)

3. Styl symboliczny

Dwuwymiarowa struktura, ale relacje pomiędzy tymi dwoma poziomami są bardziej płynne (niż np. w alegorycznym)

4. Styl instrumentalny

Literatura produkcyjna ( PRL i inne), manipulacja, kodowanie wyższego sensu

5. Styl mimetyczny

Powiązanie świata przedstawionego z rzeczywistością, konkretne uogólnienie

6. Styl ekspresyjny

Odczytywanie - przejaw intymnego świata pisarza

7. Styl estetyzujący

„sztuka dla sztuki” - czytanie dla samej przyjemności czytania

Style odbioru występują w kombinacjach.

Wartościowanie dzieł literackich; subiektywność podejścia.

12. Wyjaśnienia niektórych znaczeń ( z neta lub notatek):
    

1. Strukturalizm - jest teorią opartą na przekonaniu, iż język jest strukturą zorganizowanych systemów znaków, będących podstawowym kodem

2. komunikacji międzyludzkiej. Strukturaliści ujmują język jako system relacji. Odrzucają natomiast poglądy młodogramatyków i dążą do tego,

3. by zbliżyć się do metod przyrodniczych (naturalizm biologiczny). Odrzucają psychologizowanie i atomizowanie języka. Nie opisują elementów

4. pozajęzykowych. Przykładowe szkoły: genewska, praska (fonologiczna)

5. Teoria literatury - nauka, której przedmiotem badań jest literatura, ale która w odróżnieniu od historii literatury nie skupia się na periodyzacji

6. zjawisk literackich, a w odróżnieniu od poetyki nie zajmuje się samą budową dzieła literackiego. Teoria literatury badając konkretne utwory i fakty

7. literackie próbuje wykryć pewne ogólne prawidłowości nimi rządzące oraz określające ich charakter. Pojęcie pojawiło się w latach sześćdziesiątych

8. XX wieku w pracach badaczy angielskich.

9. Komparastyka + literatura porównawcza-=> by umiejscowić literaturę w danym kręgu kulowym bądź przeciwstawić pewnym przejawom.

10. Historia literatury-> geneza dzieła literackiego ewolucja literatury wydźwięk ideowy dzieła.

11. Narrator - ukryty reżyser przedstawionych zdarzeń, od niego zależy świat przedstawiony

12. Istota rzeczy wg Ingardena - to, co ją wyróżnia spośród innych - atrybut, najbardziej znacząca cecha. W teorii Husserla rzeczy nie istnieją

13. samoistnie; krzesło istnieje bo nasza świadomość objęła je i nadała mu nazwę. Wg Ingardena rzeczy istnieją autonomicznie, niezależnie od naszej świadomości.

14. Fenomenologia - metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane. Jest to metoda filozofowania,

15. która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Podejście fenomenologiczne różni się od naturalnego nastawienia bezzałożeniowością.

16. Przedmiot przestawiony wg Ingardena - nie koniecznie są to rzeczy wyłącznie zmysłowo spostrzegalne. Jest to wszystko o czymkolwiek w dziele

17. jest mowa lub jest w nim wyrażone.

18. Nauki idiograficzne - zajmują się tym, co jest powtarzalne. Zadaniem ich jest opis indywidualizujący konkretnych przedmiotów i zjawisk

19. oraz wyjaśnienie genetyczne i przyczynowe ich pojawienia się i funkcjonowania.

20. Ontologia - nauka o bycie

21. Epistemologia - teoria poznania. Zajmuje się prawdą, postrzeganiem itp.

22. Semiotyka - (albo semiologia), zwana jest także ogólną teorią znaków. Ogólna, formalna czyli logiczna teoria języka rozumianego jako

23. system znakowy, zajmująca się językiem w aspekcie jego racjonalności i sprawności w aktach poznania i komunikowania.

24. Funkcja poetycka - funkcja, której celem jest zachwycić, zaskoczyć lub rozśmieszyć odbiorcę.

13. Krótki opis paru osób ( i przykładu nazw fragmentów które czytaliśmy):

Kazimierz Wyka - polski historyk i krytyk literatury, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z lektur, np. „Czas Powieściowy”

Roman Ingarden - polski filozof, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, po wojnie toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

(1945-1946) i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Głównym przedmiotem badań Ingardena były zagadnienia z epistemologii, ontologii i estetyki.

Uczeń E. Husserla, którego krytycznie analizował. Z lektur np. „Z teorii dzieła literackiego”

J. Sławiński - teoretyk i historyk literatury. Posługiwał się metodami strukturalizmu. Z lektur np. „O kategorii podmiotu lirycznego”

Umberto Eco - włoski filozof, pisarz i felietonista. Zajmuje się również semiotyką/semiologią i procesami komunikacji, jest estetykiem. Z lektur np. „O paru funkcjach literatury”

14. Inne fragmenty notatek (niekoniecznie w kolejności, raczej hasła niż opracowanie):
    

Charakter normatywny - ustalanie przepisów

Arystoteles - teoria nad praktyką; działanie człowieka m charakter racjonalny, ponieważ zawsze zawiera w sobie jakiś projekt myślowy

Teoretycy + Budowa definicji ( gatunków, rodzajów ,itp. )

- obiektywizm ( uniwersyteckie)

- aparat pojęciowy

-zwracanie uwagi na wewnętrzną budowę tekstu i zewnętrzny kontekst

Krytyka literacka:

Subiektywna i indywidualna

- pewna forma działalności kulturowej, pośrednik pomiędzy twórcami literackimi a czytelnikami

- przewodnik

Wielość teorii panujących na ogląd dzieł sztuki

1. Arystoteles - nurt normatywny do XIX w

2. 2) XVIII w - powstanie estetki wpływ na ogląd dzieła literackiego

3. pocz. XIX w powolne oddzielanie się nauk humanistycznych od przyrodniczych

Literatura- specyficzny twór językowy , język - system znaków

Strukturalizm - czerpie inspiracje z nauk przyrodniczych, mocne podstawy naukowości, liczyła się tylko teoria, dążenie do stworzenia modułu, autonomia wypowiedzi literackiej

Lata 60 i 70 - post strukturalizm (krytyka teorii)

Teorie Interpretacji:

Umberta Eco - Swoboda interpretacji + jasne kryteria dokonania interpretacji

3 źródła znaczenia literatury:
-intencja autora

-Intencja dzieła

- Intencja czytelnika

Richard Porty - używanie tekstów do własnych celów; krytyka niemetodyczna

Jonathan Culler -obrona nadinterpretacji

Bootha koncepcja rozmienia i nad rozumienia -wpływ tekstu na czytelnika „nadmiar zdziwienia”

Estetyka mimesis - naśladowanie, odwzorowanie; w dużej mierze ukształtowała literaturę

Roman Jacobson

- funkcja estetyczna, poetycka => skupiamy się nie tylko na treści ale również na formie

- Nastawienie na komunikat; Widoczne szczególnie gdy wypowiedź została dodatkowo uporządkowana, co niemożliwe było opisanie jej językiem prostym

-mocne postawienie na „ja”, na jednostkę =>Kartezjusz ”Cogito ergo sum”=> myślenie określa człowieka; silne podkreślenie egocentryzmu=> ”ja” wyodrębnione ze zbioru liczby mnogiej

- reklamy, slogany wyborcze ; użyci języka, by zwrócić uwagę na sam komunikat

Fikcja - autonomiczność świata przedstawionego niezależnie od opisywanych czasów

Kategoria prawdy i fałszu ma się nijak, niby sądy, quasi sądy

Intertekstualność; odwołanie się do poprzedniego dzieła, parafrazy, nawiązania, prowadzenie dialogu, sporu, do obrazów filmowych i muzyki

Autogeniczność; „poezja o poezji”

Celowość bez celu - tworzenie dzieła dla samej przyjemności; budowa tekstu cechuje się pewną celowością, tworząc swoją całość, która nie ma innego

celu; głęboka potrzeba opowiedzenia pewnej historii - artysta chciał coś powiedzieć, podlega mu forma ( obraz, dzieło muzyczne, literackie)

Sławiński „ Dzieło, Język, Tradycje” - „O kategorii podmiotu lirycznego”

Na początku podzielone kwestie filozoficzne

Epika - świat zewnętrzny, rzeczywistość

Liryka - świat wewnętrzny

Dramat - rzeczywistość bezpośrednio

Kryteria literackie:

- postawa postaci, podmiotu mówiącego

- stylistyka

- układ świata przedstawionego (kompozycja)

Epika - opowiadający niewyraźny, na 1 planie świat przedstawiony + zdarzenia i postaci

Liryka - „Ja” organizuj utwór, wszystko jest mu podporządkowane; wewnętrzne wynurzenia „ja” lirycznego powodują sytuacje liryczne

Wyróżnik lirki - czas teraźniejszy ( bardziej lub mniej utajniony obraz podmiotu przeżycia)

Podmiot liryczny - nie można postawić znak równości pomiędzy p. lirycznym a postacią samego twórcy

Źródła nowożytnej myśli o literaturze, autorze, teorie filozoficzne:

- Konfucjusz

- naturalizm

- empiryzm

Kategoria autora - dwie problematyki:

- twórczość i intencyjność

- władza i autorytet

Autor zmiennym tworem kulturowym

Filozoficzne źródła

- fenomenologia (źródło sens)

- strukturalizm (pojęcie i obraz artystyczny są ze sobą związane)

Tekstowa persona zastępuje empirycznego autora (osobę)

Dehumanizacja podmiotu literackiego

Śladowa obecność autora (jedynym śladem tekst)

W sztuce możemy dostrzec tendencje ucieczki od osobowości ( historyczny aspekt obecności autora zakwestionowany)

Piętro osobowe objawia się w dwóch tendencjach literackich:

1. Inicjalizacja

- branie pod uwagę doświadczeń, swojej historii

- określanie pisania sobą

- zbiór życiowych przeżyć

- postacie autorem podszyte

Ślad jego obecności przez Inicjalizację (?? Fini cz coś) przedstawionego bohaterów

2. Empiryzacja głosu autorskiego

- autobiografie i dzienniki

- pisanie siebie ( do głos dochodzi element fikcji - kreowanie siebie, własnej osobowości)

- autokreacyjność- zależnie od nacisku położonego na jednej z trzech tendencji rozumienia jako: świadectwo ( czasów, przeżycia),

wyznanie ( opowieść o własnych przeżyciach, doświadczeniach), rzucenie czytelnikowi wyzwania

„Literatura intymna” - mało kreacyjna, próba zrozumienia siebie samego, określenia własnej tożsamości.

Gombrowicz - kreowanie własnego „ja” obnażenie faktu , że pisarz, autor zawsze udaje, że pisze sam dla siebie

Akt autokreacyjności => w przypadku Gombrowicza niemalże podany na tacy

Forma podmiotowości może zostać schematyzowana. Systemy manifestacji podmiotowości:

- forma autorskiej tematyzacji czynności twórczych; kiedy autor pisze o własnym pisaniu

- dziennikowa rejestracja intymnych doświadczeń; przeżycia, doświadczenia ( np. obcowanie z obrazem); piszący w środku tego co opowiada, przedstawia siebie

jednocześnie swoje przedstawienie staje się częścią świata, który opisuje i tekst w którym się wypowiada.

Przytoczenie kilku modernistycznych wyznań:

Refleksja Brzozowskiego; Sytuacja człowieka nap oczątku XX w. Postawa przybysza - nigdzie nie przynależy ( do tego świata)

Postawa przybysza pozwala uchwycić rysy bohatera.

Miłosz „Gdziekolwiek jesteś, nie zdołasz być obcy” - strategia zadomowienia człowieka - szukanie tego , co swoje, gdziekolwiek byśmy nie byli, nie zdołamy

odciąć się od ludzkich przeżyć i doświadczeń

Gombrowicz „Bądź zawsze obcy!” - poczucie niezadomowienia człowieka w świecie

6

Narrator - ukryty reżyser przedstawionych zdarzeń, od niego zależy świat przedstawiony

Narrator konkretny - należy do świata przedstawionego

Narrator abstrakcyjny - ukryty, anonimowy; maksymalna obiektywność

Załamanie się świata, na rzecz bohaterów narrator zrezygnował z wszechwiedzy, autorytarności

Później do jego mowy przeniknęły słowa postaci - mowa pozornie zależna

Narrator wielu punktów widzenia, rezygnacja z centralnej pozycji w narracji.

Punkt widzenia jednej bądź wielu postaci - usamodzielnienie się bohaterów, wycofanie się narratora, przedstawiane sceny definiują wydarzenia, ich rozumienie

Monolog:

- pisany ( list, pamiętnik)

- wewnętrzny ( strumień świadomości)

- wypowiedziany ( zazwyczaj przekaz ustny)

Stanzel

Implikacja autora w tekście - ktoś musi opowiadać

Narracja, opowiadanie:

1. Autorialne (dystans narracji)

2. Personalne

3. Neutralne ( czytelnik naocznym świadkiem wydarzeń)

1

---