Dydaktyka - słowo wywodzi się z języka greckiego.
Didaktykos- zdolny do nauczania, nauczający Didoskein - uczyć, nauczać
Didasco - uczę Didascalos - nauczyciel
Dydaktyka w historii ujmowana była jako:
swobodna refleksja nad działaniem wychowawczym
sztuka nauczania, umiejętność praktyczna
sztuka nauczania i wychowania (Kamiński)
teoria nauczania wychowującego (Herbart)
teoria uczenia się (Dewey)
Dydaktyka - dział pedagogiki zajmujący się teoretycznymi i praktycznymi problemami uczenia się i nauczania szkolnego. Aktualnie problematyka ta rozszerzyła się na: samokształcenie (samodoskonalenie, samouctwo, samowychowywanie), dokształcanie i doskonalenie.
Dydaktyka - system poprawnie uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących zjawisk, zależności i prawidłowości uczenia się - nauczania oraz sposobów analizy i przekształcania tych zjawisk przez człowieka (Kupisiewicz)
Dydaktyka ogólna zmierza do opracowania systemu twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych, adekwatnego opisu istniejącej rzeczywistości, wykrywanie praw rządzących występującymi w tej rzeczywistości zjawiskami i procesami, wreszcie do formułowania zasad i reguł działalności przystosowanej do zmieniających się stale potrzeb człowieka, a szczególnie potrzeb w zakresie uczenia się i nauczania.
Przedmiot badań dydaktyki ogólnej: analiza i formułowanie celów nauczania; och uszczegółowioną charakterystykę; budowę procesów kształcenia dla określenia prawidłowości nim rządzących, a więc ustalenie związków i zależności zachodzących między komponentami; dobór treści kształcenia wg ustalonych zasad i zgodnie z wytycznymi celów kształcenia; formułowaniu opartych na poznaniu prawidłowości procesu, zasad skutecznej, sprawnej i ekonomicznej pracy nauczyciela z uczniami w procesach dydaktycznych; badaniu wartości dydaktycznej poszczególnych metod nauczania i formułowaniu reguł ich doboru oraz poprawnego wykorzystywania w procesach dydaktycznych; badanie szeroko rozumianych środków dydaktycznych i optymalnego ich stosowania w kształceniu; ustalenie najkorzystniejszych form organizowania procesów kształcenia.
Teorie nauczania i kształcenia: materializm dydaktyczny, formalizm dydaktyczny, strukturalizm, egzemplaryzm, utylitaryzm dydaktyczny.
Cechy instrumentalne: doświadczenia, wiedza, sprawność (umiejętność, nawyki, przyzwyczajenia), zdolności poznawcze.
Cechy kierunkowe: zainteresowania, poglądy, przekonania, ideały, postawy, plany
Nawyki - odmiana umiejętności
przyzwyczajenia - odmiana nawyków robiona z upodobanie.
Zdolności poznawcze - umożliwiają, warunkują procesy uczenia się (efektywność) - spostrzegawczość, wyobrażenia, procesy zrozumienia, procesy myślenia, język, mowa,uwagą, procesy pamięci(zapamiętanie, przechowanie, przypominanie i zapominanie).
Nauczanie - to co prowadzi do rozwoju cech instrumentalnych, a wychowanie - to co prowadzi do rozwoju cech kierunkowych.
Pojęcie system - System to ogół komponentów i relacji składających się na określoną całość; System to całokształt zasad wewnętrznie spójnych podporządkowanych realizacji społecznie akceptowanych celów;System to całość zorganizowana tak, że każdy z komponentów współprzyczynia się do realizacji jego celów;
System dydaktyczny -Całokształt zasad organizacyjnych oraz treść, metody i środki nauczania- uczenia się, tworzące spójną wewnętrznie strukturę i podporządkowane realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia
Przedmiot badań dydaktyki ogólnej wskazuje na to, że najważniejszymi dla niej kwestiami jest badanie relacji:
proces nauczania > proces uczenia się: system dydaktyki tradycyjnej;
proces uczenia się > proces nauczania: system nowego wychowania;
proces nauczania ⇔ proces uczenia się: systemy dydaktyki końca XX wieku;
procesy uczenia się ⇔ procesy nauczania ⇔ samokształcenie ⇔ doskonalenie: systemy dydaktyki współczesnej.
Główne idee systemu Herbarta (1776 - 1841):
System oparty na etyce i psychologii, Etyka wyznacza i uzasadnia cele wychowania, Psychologia wskazuje drogę realizacji celów, Naczelny cel wychowania: ”kształtowanie moralnego charakteru.” Główne środki: „wyrobienie karności, nauczanie wychowujące.”
Uczenie się to: gromadzenie mas apercepcyjnych (wyobrażeń), ich kojarzenie i systematyzowanie”
Najważniejszy cel wychowania:
Rozwijanie u ludzi silnych i moralnych charakterów ”wychowanie człowieka do cnoty”
Ludzie o takim charakterze kierują się systemem następujących idei moralnych:
Idea doskonałości, wyznaczająca kierunek, zakres i siłę dążeń jednostek;
Idea życzliwości, pozwalająca uzgadniać i podporządkowywać własną wolę -woli innych;
Idea prawa, zapobiegająca narastaniu konfliktów wynikających z rozbieżności między dążeniami i pragnieniami jednostki;
Idea słuszności, nakładająca na jednostkę obowiązek zadośćuczynienia przykrościom i krzywdom wyrządzonym innej jednostce lub jednostkom;
Idea wewnętrznej wolności, zapewniająca zgodność woli jednostki z jej pragnieniami i przekonaniami
Wymienione idee teleologiczne pedagogiki Herbarta wskazują na ich związek z idealistyczną filozofią niemiecką. Idee te mają charakter wieczny i niezmienny
Psychologia zapewnia środki służące realizacji powyższych celów:.
Najważniejszymi z nich są:
Kierowanie dziećmi i młodzieżą;
Karność ściśle powiązana z nauczaniem.
Zadaniem kierowania jest:
Stale zatrudnianie dzieci,
Organizacja dla nich zajęć,
Pielęgnowanie rozwoju fizycznego,
Wdrażanie do porządku.
Nie jest zalecane:
rozpieszczanie,
stwarzanie cieplarnianej atmosfery,
zbyt surowe hartowanie.
Karność jest koniecznym warunkiem realizacji najważniejszych celów wychowania.
Dla realizacji karności Herbart zaleca: stosowanie różnych metod i środków; w tym: zakazów i poleceń, a nawet kar cielesnych wymierzanych ostrożnie i z umiarem.
Psychologia herbatowska opiera się na następujących założeniach:
nie istnieją żadne dziedziczne czy nabyte dyspozycje psychiczne
całe życie psychiczne składa się z wyobrażeń
Wyobrażenia są punktem wyjścia i podstawą wszelkich uczuć i woli ruch wyobrażeń podlega prawom mechaniki umysłu
Wyobrażenia - Herbart uznawał za siły, które mogą być zgodne lub przeciwstawiające się sobie. Gdy wyobrażenia są zgodne, rodzi się uczucie przyjemności. Ich niezgodność, różnokierunkowość rodzi uczucie przykrości.
Wola to dążenia, pożądania itp. Rodzą się podobnie do wyobrażeń. Wchodzą w zakres życia umysłowego człowieka. W ten sposób Herbart w miejsce umysłu, uczucia i woli (dominującego w tym czasie podziału w psychologii) Herbart wprowadził jednolitą koncepcję życia psychicznego, opartą na wyobrażeniach i ich ustawicznym ruchu.
Nauczanie wychowujące:
Wychowanie nie należy oddzielać od nauczania
Wola i charakter rozwijają się równocześnie z rozumem. Wartość nauczania wychowującego polega na wiązaniu wiedzy z rozwojem uczuć i woli (nie tylko więc samej wiedzy).
Efektywność nauczania wychowującego zależy od rozłożenia treści, którą uczniowie mają opanować przechodząc przez kolejne etap, które w istocie są etapami uczenia się w systemie Herbarta:
Zgłębianie, w którym dane wyobrażenie wydziela się jasno i wyraźnie spośród innych:
Zgłębianie spoczywające, dzięki któremu wydobywa się dane wyobrażenie z wielości wyobrażeń niejasnych. Powstaje jasne wyobrażenie;
Zgłębianie postępujące, prowadzi do złączenia się jasnego już wyobrażenia z innymi, następuje skojarzenie;
Ogarnianie, dzięki któremu powstają nowe wyobrażenia o powiększonej treści:
Ogarnianie spoczywające, następuje wiązanie skojarzeń w całość. Powstaje system pojęć.
Ogarnianie postępujące, powoduje iż możemy włączać do przyswajanych pojęć nowe pojęcia, produkować nowe człony systemu, zyskujemy metodę.
Każdemu z etapów Herbart przyporządkował stopnie nauczania − zwane stopniami formalnymi − wszelkich przedmiotów na wszystkich szczeblach kształcenia:
Jasność, kojarzenie, system, metoda.
Etapu procesu nauczania w systemie Herbarta:
Przygotowanie masy apercepcyjnej, zwykle metodą pogadanki;
Podanie, poglądowe podawanie nowej treści nauczania, metody dostosowane do wieku uczniów, w tym obserwacja, eksperyment, dyskusja, opis, opowiadanie i wykład;
(to dwa stopnie zbudowane z jasności Herbarta);
Powiązanie, gdzie chodziło o zestawianie i porównywanie ze sobą wyobrażeń z wyobrażeniami wytworzonymi wcześniej, co zdaniem Reina pozwoli na wyodrębnienie cech konstytutywnych tych pojęć.
Zebraniem, zakończenie procesu abstrahowania i włączenie nowych uogólnień do już posiadanego ich systemu. Podstawowe metody to pogadanka i dyskusja.
Zastosowanie, chodziło o wdrożenie uczniów do posługiwania się świeżo zdobytą wiedzą. Stąd rola ćwiczeń i rozwiązywania zadań, które służyły rozwojowi umiejetności.
Krytyka systemu Herbarta:
Mylny pogląd co do tego, że jedynym celem szkoły jest rozwój intelektu ucznia; obowiązki wychowawcze powinna przejmować rodzina;
Niesłusznie przywiązana nadmierne znaczenie do zaznajamiania z treściami humanistycznymi, zaniedbując matematyczno-przyrodnicze;
Niesłusznie wymagano rygorystycznego przestrzegania stopni formalnych prowadziło to do rutyny i konserwatyzmu metodycznego; ograniczało rozwój uczniów;
Niesłusznie dążono do urabiania uczniów wg jednego wzoru, w tym represjami, uniemożliwiano indywidualizację;
Dyskwalifikowano wartość poznawczą i wychowawczą zainteresowań pośrednich; nacisk na pracę książkową, brak aktywności praktycznej.
Sugerowano bezpodstawnie, że większą wartość pedagogiczną ma uwaga mimowolna.
Dydaktyka progrewistyczna - przeciwnicy systemu herbartowskiego. Zarzuty: szkoła ma uwzględniać zainteresowania uczniów, ma rozwijać nie tylko intelekt, ale tez wole człowieka. Ma uczyć nie tylko faktów, ale myśleć i działać. Uczyć twórczej aktywności, szkoła ma indywidualizować potrzeby, ma uczyć orientacji w rzeczywistości i rozwoju.
John Dewey (1859-1952) - zorganizował szkołę eksperymentalną. Nie chciał odrzucać system represyjnego (opartego na przedmiotowym traktowaniu) wychowania. Krytykował powierzchowny i werbalny system nauczania (bazujący na pamięci), opanowywanie zbyt dużej ilości słów. Uważał, że nauczyciel skupia na sobie zbyt wiele uwagi. Proponował, żeby szkoła była o charakterze laboratorium wiedzy. Twierdził, że poznanie i wiedza to narzędzia w szkole. Podstawowym procesem dydaktycznym jest rozwój prob.........
Akt myślenia składa się z etapów: odczucie trudności, wydobycie jej i określenie, nasuwanie się możliwego pomysłu rozwiązania, wyprowadzenie wniosków prowadzących do odrzucenia.
Założenia dydaktyki szkoły socjalistycznej:
Dążyła do opracowania uniwersalnego modelu procesu nauczania - uczenia się. Mała opierać się na łączeniu w całość: poznania zmysłowego z umysłowym, praktyki i teorii, celów indywidualnych ze społecznymi, przy tym miał być elastyczny.
Racjonalnie łączenie modelu procesu nauczania - uczenia się z określonymi fazami psychofizycznego rozwoju dziecka -wiąże się z tym np. dobór treści niekoniecznie odpowiadających rozwojowi myślenia uczniów od konkretnego do abstrakcyjnego.
Postuluje aby: elementy działań ucznia były wiązane zarówno z myśleniem konkretnym jak i abstrakcyjnym
Krytyka tradycyjnych systemów dydaktycznych:
Wychowanie powierzchowne, dominacja represji, werbalizm w nauczaniu, preferowanie zapamiętywania gotowej wiedzy, traktowanie myślenia jako „incydentu” w procesach poznania, niedostateczne respektowanie potrzeb uczniów, brak odwoływania się do zaciekawień i zainteresowań uczniów, uprzedmiotowienie procesów, a przez to uczniów, odizolowanie treści kształcenia od rzeczywistych potrzeb, nadmierne zainteresowanie osobą nauczyciela
Krytyka szkoły progrewistycznej: wychowanie jednostronne, dominacja znaczenie wpływu na spontanicznej działalności uczniów na ich rozwój intelektualny i emocjonalny, faworyzowanie uczenia się przez badanie, przesadne eksponowanie znaczenia zainteresowań dzieci przy doborze treści.
System dydaktyki w okresie socjalistycznej pedagogiki: przejmuje postulat herbatystów o konieczności poznawania usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie i kulturze, podejmuje postulaty progresywistów o potrzebie aktywizowania uczniów w procesach dydaktycznych, uwzględnia potrzeby społeczne i funkcje społeczną szkoły.
Cele wychowania socjalistycznego: przygotowanie młodzieży do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym do ofiarnej, bezinteresownej służby.
Cele naczelne: Wyposażenie uczniów w system operatywnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie i kulturze, wielostronny rozwój wszystkich zdolności poznawczych uczniów, rozwinięcie sprawności w posługiwaniu się wiedzą dla interpretacji i wyjaśniania zjawisk dotyczących przyrody społeczeństwa i kultury; rozwój zaciekawień zainteresowań poznawczych; rozwijanie dyspozycji samopoznania, samooceny, samouctwa; formułowanie poglądów na świat.
Treść kształcenia to ogół nauczanych czynności, treść kształcenia to wielowymiarowe pojęcie obejmujące: cele, materiał nauczania, osiągnięcia uczniów.
Regulacyjne funkcje celów: pozwalają na pełny, wyrazisty opis stanu końcowego, umożliwiają opracowanie racjonalnego planu działań, pozwalają na racjonalny dobór środków usprawniających działania; umożliwiają podział przestrzeni „stan wyjściowy - stan docelowy” na racjonalne części.
Potrzeba przygotowania wychowanków do zmiany jakości swojego życia wymusza: wielostronną i kompleksową aktywność, intelektualizację ich działań, doprowadzenie do zrozumienia; rozwijanie procesów pozwalających w tym także ich kreatywności i twórczości; poznawanie siebie.
Dobór treści kształcenia to wieloetapowa procedura redukcji treści naukowych prowadzących do jej struktury dydaktycznej.
Kryteria doboru treści: naukowe, społeczne, zawodowe, kulturowe, pedagogiczne, psychologiczne
Problemy treści kształcenia obejmują: dobór treści, strukturalizację treści, układ treści
Komponenty strukturalne wiedzy dotyczą: opisów, wyjaśnień i rozumienia, ocen i wartościowania, norm i reguł działań (postępowań), prognozowania.
Teorie doboru treści: Teorie konwencjonalne doboru treści, Teorie holistyczne doboru treści
Komponenty strukturalne wiedzy dotyczą: opisów, wyjaśnień, rozumienia, ocen, wartościowania, norm, reguł działań (postępowań), prognozowań.
Teorie doboru treści:
Teorie (uporządkowany zbiór treści) konwencjonalne doboru treści: Materializm dydaktyczny (encyklopedyzm); Formalizm dydaktyczny, Utylitaryzm dydaktyczny, Strukturalizm, Materializm funkcjonalny
Materializm dydaktyczny - zwolennicy encyklopedyzmu uważali, że zasadniczym celem pracy szkoły powinno być przekazanie uczniom jak największego zasobu wiedzy z możliwie różnych dziedzin nauki.
Formalizm dydaktyczny - zwolennicy formalizmu dydaktycznego uważali treści kształcenia jedynie za środek służący do rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów.
Teoretyczną postawa formalizmu dydaktycznego stanowiło przeświadczenie o istnieniu transferu dodatniego.
Utylitaryzm dydaktyczny - utylitarystyczną koncepcję w zakresie doboru i układu treści kształcenia głosiła J.Dewey. Wg. Niego rekonstrukcja społecznych doświadczeń ludzkości jest podstawowymi kryterium doboru treści kształcenia, a różnorakie zajęcia praktyczne mają spełniać rolę czynnika aktywizującego myślenie i działanie uczniów. Zgodnie z jego założeniami starano się więc zapewnić uczniom maksymalną swobodę.
Strukturalizm - Zdaniem K. Sośnickiego programy nauczania były przeładowane materiałem, dlatego należy je obciążyć z niepotrzebnego balastu i uczyć „strawnymi sposobami” dla uczniów. Programy te powinny umożliwiać uczniom poznanie nie tylko rzeczywistości teoretycznej lecz również rzeczywistości realnej.
Materializm funkcjonalny - wg twórcy W. Okonia, istnieje potrzeba opracowanie teorii, która zapewniałaby uczniom zarówno wiedzę, jak i umiejętność posługiwania się nią w procesie przekształcania rzeczywistości. Podstawowym kryterium doboru treści programowych powinny być względy światopoglądowe.
Teorie holistyczne (całość w ujęciu statycznym) doboru treści: teoria problemowo - kompleksowa, egzemplaryzm, programowanie dydaktyczne (modelowanie czynności dydaktycznych), teoria modulacji treści, teoria rdzenia treściowego, teoria modelowania czynności poznawczych.
Teoria problemowo kompleksowa - tw. Suchodolski. Wykształcenie ogólne stanowi konieczny składnik wykształcenia zawodowego, ale jego treść nie może być wyznaczana wyłącznie przez potrzeby przyszłej pracy zawodowej lub studiów ponieważ stanowi ona podstawę pozazawodowego życia ludzi. Szkoła ogólnokształcąca nie powinna zatem przygotowywać specjalistów lecz ułatwiać poznawanie rzeczywistości. Treści powinny dotyczyć problemów współczesnego świata (technika, socjologia, sztuka, itp.) układ treści w programach szkół podstawowych powinien być jednolity, natomiast zróżnicowanie należy wprowadzać na poziomach ponadpodstawowych. Można zatem nauczać kompleksowo.
Egzemplaryczny układ treści - zamiast przekazywać wiedzę w sposób ciągły należy operować jej egzemplarzami tematycznymi, przy czym każdy egzemplarz powinien być reprezentatywny dla tematu. Opracowanie wiadomości na temat jednego egzemplarza umożliwi scharakteryzowanie całego pojęcia, tematu itp.. Wada: egzemplaryzm koliduje z zasadą systematyczności co w przedmiotach o liniowym charakterze nauczania jest nie do przyjęcia. Celem miało być ułożenie materiału nauczania nie tyle w sposób systematyczny co raczej w sposób wzrostowy.
Teoria programowania dydaktycznego (strukturyzacji operatywnej)- głównym założeniem było nie czego uczyć ale jak to czynić w sposób optymalny. Analiza treści kształcenia miała się odbyć za pomocą metody macierzy dydaktycznej i grafów. Plan nauczania- to wykaz przedmiotów, liczba godzin i rozkład na poszczególne lata. Program nauczania- dotyczy jakich wiadomości, umiejętności i nawyków mają przyswoić uczniowie. Program nauczania składa się z: - uwag wstępnych (cele nauczania przedmiotu), - materiał nauczania (prawa, pojęcia, teorie, zasady danego przedmiotu), - uwagi o realizacji przedmiotu (są to wskazówki umożliwiające skuteczną realizację przedmiotu) Oprócz obowiązkowych przedmiotów są jeszcze fakultatywne które rozwijają indywidualne potrzeby i zainteresowania.