Bergsonizm-filozofia sformulowana przez Henri Bergsona mowiacaze poznanie swiata jest możliwe dzieki intuicji.swiat jest dynamiczny ulega ciągłym przemianom a człowiek dzieki dzremiacym w nim silom witalnym jest aktywny i rozwija cyganeria- grupa artystyczna bohema prowadzaca skandalizuajcy tryb zycia gloszaca pogarde dla filistrow wywyzszajaca się dekadentyzm- postawa charakterystyczna dla człowieka konca XIXw przejawiajaca się w niemocy, marazmie, przekonaniu o zbliżającym się koncu swiata. Dekadent to człowiek który utracil dogmaty nie wie jak zyc boi się rzeczywistości jest bezsilny. Ekspresjonizm-nurt charakterystyczny dla literatury i sztuki okresu polegajacy na wyrazaniu wewnętrznych uczuc - stad operowanie silnymi emocjami mocnymi barwami kontrastem filister- pogardliwe okreslenie bogatego mieszczanina fine de siecle- koniec wieku, nazwa podkreslajaca schylkowosc epoki impresjonizm-kierunek malarstwa przeniesiony do innych dziedzin sztuki, charakteryzujący się ukazywaniem ulotnej chwili, niepowtarzalnego wrazenia, gry świateł, operowal delikatnymi barwami dzwiekami zapachami często w literaturze siegal po synestezje. Modernizm-nazwa epoki podkreslajca nowe prady artystyczne pojawiające się na przelomie wiekow neoromantyzm- nazwa epoki laczaca jej osiągnięcia z romantyzmem. Cechy wspolne tych okresow to indywidualizm tworczy zainteresowanie wsia(ludowość-ludomania) wschodem(orientalizm-secesja) wprowadzanie do utworow elementow fantastycznych. Tworcy wracali do romantycznych motywow i sposobow obrazowania nietzscheanizm- filozofia stworzona przez Friedricha Nietzschego gloszaca kult nadczłowieka - silnej doskonalej i potężnej jednostki odrzucającej moralność chrzescijanska nirwana-pojecie zaczerpniete z filozofii wschodu stan niebytu a pograniczu zycia i śmierci wyrzeczenie się wszelkich ziemskich pragnien całkowity spokoj osiagany na drodze medytacji ludomania(chlopomania)-pozorne zainteresowanie wsia parnasizm-kierunek zapoczątkowany w poezji francuskiej drugiej polowy XIXw, głoszący ideal poezji wyzwolonej z wszelkiej użyteczności, doskonalej pod względem formy. Schopenhaueryzm- filozofia pesymistyczna sformulowana przez Artura Schopenhauera, gloszaca ze Zycie ludzkie jest pasmem cierpien a człowiek dazy caly czas do szczescia, ale nigdy go nie sodiagnie. Secesja-kierunek rozwijajacy się przede wszystkim w sztukach użytecznych i architekturze, charakteryzujacy się asymetria zdobniczością i dekoracyjnością symbolizm- kierunek w literaturze dramacie i sztukach plastycznych wyrażający się nie nazywaniem a jedynie sugerowaniem rzeczywistości pozostawiajacy możliwość wielu interpretacji synestezja- srodek stylistyczny polegajacy na dzialaniu na wyobraznie skojarzeniami roznych zmysłów tzw barwne słyszenie elen vital-sily wewnętrzne drzemiące w człowieku z których wynika jego ciągły rozwoj sonet- krotki utwor wierszowany czternasto wersowy, podzielony na cztery zwrotki, z których dwie pierwsze - czterowersowe - maja charakter opisowy, dwie nastepne refleksyjny, zkaonczony puenta, utwor wywodzi się ze średniowiecza
K.p.t.Koniec wieku XIX-utwor ten można potraktowac jako manifest programowy pokolenia modernistów. Wiersz jest charakterystycznym zapisem nastrojow typowych dla schylku przywolanego w tytule wieku. Przede wszystkim akcentuje brak odpowiedzi. Dla wszystkie wazne pytania światopoglądowe stawiane sobie przez człowieka któremu przyszlo zyc w owej epoce- okresie zalamania się wszelkich systemow filozoficznych. Ludzie wiedza wszystko i niewystarczaja im już dawne wiary. Utwor to rodzaj monologu wewnętrznego rozbudowanego ciagiem pytan retorycznych człowieka pewnego wątpliwości rozterek który mimo wszystko chce znaleźć jakies duchowe wsparcie. Utożsamić się z takim systemem wartości który przywiozl mu poczucie sensu i celowości zycia. Przekonanie o tragiczności losu jest jednak silniejsze od przywolanych sposobow ocalenia. Kolejne propozycje postaw zostaja odrzucone np. ja liryczne nie wie czy ma złorzeczyć Bogu czy tez nie , czy należy gardzic ciezarem którego nie może podnieść czy nie, czy ma popelnic samobójstwo jak skorpion w sytuacji bez wyjscia czy poddac się losowi, czy walczyc jak mrowka rzucona na szyny, po których za chwile ma przetoczyc się pociag. Wiersz zlozony jest niemal wyłącznie z pytan co podkresla beznadziejność opisywanej sytuacji. Mlody człowiek konca wieku to dekadent który nie może odnaleźć się w rzeczywistości czuje się zagubiony bezsilny. Nie znajduje odpowiedzi na postawione sobie pytania zawiesza glowe milczy. K.p.t. Nie wierze w nic Utwor to sonet- 2 pierwsze zwrotki opisuja człowieka konca XIXw który jest dekadentem dwie kolejne zwrotki sa trojwersowe i refleksyjne. Ja liryczne twierdzi ze konieczność zadzi losem ludzkim a wola jest niczym dlatego pragnie nirwany ktorej jest czyms pomiedzy zyciem a śmiercią. Podmiot liryczny ujawnia się w sposób bezpośredni- liryka wyznania ma on marzenia których nie może spełnić i dlatego z placzem rezygnuje z nich - nie pragnie niczego ma wstręt do wszystkiego i drwi z wszystkich zapałów. Ucieczka od dekadentyzmu hymn do nirwany wiersz przypomina litanię, po każdym wersie powtarza się slowo nirwana!. Utwor jest stylizowany na modlitwę „Ojcze nasz” swiadczy o tym fragment: „Przyjdz twe królestwo, jako na ziemi tak i w niebie”. ”ja” liryczne(mlody człowiek konca wieku) wypowiada się w sposób bezpośredni i kieruje się do upersonifikowanej Nirwany (liryka zwrotu do adresata).swiat ukazany przez podmiot liryczny to otchłań klesk i cierpien. Ludzie sa podli i mściwi, np. bryzgaja „ja” liryczne kalem w oczy. Podmiot liryczny odczuwa wstręt, twierdzi, ze jego dusza tarza się w bolach, dlatego jedyna ucieczka jest nirwana, nie chce on wiedziec ze zyl, pragnie by nirwana położyła dlonie na jego oczach i zburzyla bożyszcza i oltarze stworzone przez człowieka. Ostatni Wers mowi o tym,ze nirwana jest najwazniesza i „ja” liryczne prosi, by przyszlo jej królestwo.
Evviva l”arte Wiersz ukazuje postawę cyganerii artstycznej, posiada budowę klamrową-zaczyna się i kończy wykrzyknieniem evviva l'arte!. Początek pokazuje świat w którym człowiek może zginac. Podmiot liryczny jest poetą który wypowiada się w imieniu innych, tworcy sa biedni, często nie maja na chleb, w lepszej sytuacji sa filistrzy, ale „ja” liryczne uwaza, ze to poeci zwycieza ponieważ duma jest ich Bogiem, sława słoncem, sa także krolami bez ziemi i nawet gdyby umarli pod blokiem to laurów za złotą nie oddadzą koronę. W wierszu słychać echa romantyzmu(neoromantyzm- tworcy czuja się lepsi od innych ponieważ zostali wybrani przez Boga i mogą patrzec na tlum z gloa podniesiona).chociaz Zycie dekadenta nie jest nic warte to może on z duma powiedziec evviva larte. Kolejna proba ucieczki od dekadentyzmu jest „ucieczka w sztuke”. Inna forma jest milosc fizyczna „Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)-wiersz powstal pod wypływem fascynacji tartzanska przyroda. Tetmajer opisuje konkretne miejsce-Czarny staw gąsienicowy o konkretnej porze- w nocy. Krajobraz nabiera cech niepwoatrzalanych, opis jest uchwyceniem chwili, jednego ulotnego momentu. W wierszu konsekwentnie pojawia się impresjonistyczne obrazowanie. Autor laczy subtelne efekty barwne, dźwiękowe, świetlne i zapachowe, wprowadza synestezje. Głównym motywem sa mgly. To one kroluja w ciemna noc, nadając krajobrazowi niemal fantastycznego wymiaru.Podmiot to artysta-impresjonista, którego głównym celem jest uchwycenie momentalnego wrażenia Mgly poddane sa personifikacji - tanczą, bawia się mleczem, puchem, uciszaja się wzajemnie. Urok tatrzańskiej przyrody zachwyca, nie pozostawia obojętnym. rymy końcowe, parzyste, półtorazgłoskowe, liczne powtórzenia (również anaforyczne) oraz refren. „Melodia”„Lubię, kiedy kobieta...”Utwor jest jednym z najpopularniejszych polskich erotyków, ten i kilka innych wierszy tego autora o podobnej tonacji i tematyce dokonały swoistej rewolucji w sposobie prezentacji kobiety w literaturze.Tytuł, stanowiący równocześnie pierwsze słowa wiersza, wskazuje, że to nie sama kobieta, ale raczej sytuacja i doznania z nią związane są przedmiotem relacji podmiotu mówiącego. Wyznacza on od razu skalę uczuć, jakie panują w wierszu. Czasownik „lubię” tworzy dystans nie tylko do towarzyszki erotycznego uniesienia, ale również do całej sytuacji. O ile bardziej pasowałoby tu wyznanie „kocham”, „uwielbiam”. „Lubię” - powtórzone w wierszu pięciokrotnie - podkreśla brak zaangażowania emocjonalnego podmiotu lirycznego w akt seksualny. Mamy tu do czynienia z liryką bezpośrednią. Podmiot liryczny to mężczyzna, choć tak naprawdę nie istnieje na to żaden gramatyczny (w postaci odpowiedniej formy zaimka, czasownika, przymiotnika) dowód. Ale pomijając, że wydaje się to oczywiste w świetle ówczesnej obyczajowości, o męskości podmiotu świadczy przede wszystkim wyraźne eksponowanie różnic między kobietą a mężczyzną.Występują rymy końcowe, żeńskie, niegramatyczne, okalające (aabb). Jak widać wiersz ten jest manifestacją nie tylko hedonizmu, ale i wolności. Mężczyzna, mimo że uczestniczy w akcie seksualnym, nie jest nim zniewolony jak kobieta. Akt opisu tej sytuacji to znak całkowitej kontroli, mężczyzna jest jakby na zewnątrz wydarzeń. Chłodne „lubię” to także świadectwo wolności - niezaangażowania emocjonalnego.
„Ja, kiedy usta...”jeden z wielu wierszy Tetmajera, które szokowaly opinie publiczna przelomu wiekow jest kolejnym z wierszy Tetmajera, które mówią o ucieczce. Tutaj tą ucieczką jest doznanie zmysłowe, które podmiot liryczny określa jako zapomnienie chwilowe, ulotne. W ogóle cała koncepcja młodopolskiej erotyki zamyka się w schemacie: pogoń za doznaniem - zaspokojenie - melancholia i znów pogoń. Jest to strasznie pesymistyczna wizja, gdzie doznanie jest tylko chwilowe, na chwilę pozwala zapomnieć o doczesności, takie, które wprawia w błogi stan ukojenie, tylko po to by następnie wyrwać człowieka z tego stanu i wrzucić w szarą rzeczywistość. Może dlatego w ostatniej strofie pojawia się śmierć jako „błogosławiona”, gdyż tylko ona jest w stanie przynieść prawdziwe zapomnienie. Gdy ona przyjdzie skończy się cały ból, cała ta pogoń za szczęściem świata. Kobieta staje się narzędziem dawania rozkoszy(hedonizm) Jan Kasprowicz z Chałupy jest to cykl sonetow odzwierciedlajacy społeczne zainteresowania poety. Utwory utrzymane sa w stylu naturalistycznym. Przypominaja mikronowelki opisujące historie ludzi żyjących na wsi. Osoba mówiąca pozostawia opis bez komentarza, chowa się za swiat przedstawiony(wyjatek stanowi Sonet I). Sonety napisane s aprostym jezykiem podkreślającym tragizm sytuacji. Autor skrupulatnie przedstawia szczegóły z zycia chłopów. Swiadomie ukazuje brzydote i nedze istnienia oraz człowieka przytloczonego bezwzględnymi prawami, walczacego o przetrwanie. Sonet I Utwor pelni funkcje wprowadzenia.kasprowicz przedstawia tu miejsce akcji nastepnych sonetow- biedna kujawska wies. Pierwsza zwrotka przedstawia chaty,sad, wierzby i stodoly, ale nie widac tu jeszcz nedzy, dopiero druga zwrotka przedstawia walacy się plot, chude krowy(obraz nedzy) kontrastowo zostaly przedstawione kobiety, w koralowych sznurkach i krasnych chustkach, sa one piekne i zdrowe. Dwie pierwsze zwrotki sa opisowe - brak tu refleksji. W początkowych zwrotkach „ja” liryczne się nie ujawnia - jego bezpośrednie wrazenia zostaly ujete w 3 i 4 zwrotce(czesc refleksyjna). Kiedys podmiot liryczny mieszkal na wsi bo mowi, ze z chatami zroslo się jego Zycie. Osoba mowiaca w utworze wyjechala ze wsi(4 zwrotka) ale ciagle pamieta nedze w cierpieniu - placze. Wiersz konczy się pytaniem retorycznym czy zmieni się dola chłopów. W 2 czesci utworu wypowiedz staje się emocjonalna swiadcza o tym wykrzyknienia i zdania urwane. Sonet XV Bohaterka liryczna wiersza jest kobieta, która „miala role” i musiala ja sprzedac, umarl jej maz, była susza i mieszkanka wsi ie mogla zapłacić podatkow. Kobieta musiala oddac służbę swe nieltnie dzieci, a sama brala się robot (zniwa pranie). Podmiot liryczny tylko opisuje sytuacje nie ujawnia swych refleksji(liryka opisowa). Kobieta ukazana w utworze chudnie, brakuje jej sily, dlatego postanawia „zyc z laski bozej” - zebrze i… umiera(zamarza) Sonet XXXIX utwor to antysielanka ukazuje w sposób realny życie mieszkańców wsi. realizacja ambicji wiejskiego dziecka, zdobywajacego wiedze wbrew wszelkim zyciowym przeszkodom, często w glodzie i wśród ludzkich szyderstw, wędrującego wreszcie na uniwersytet, przetnie choroba śmierć(umarl na gruzlice). W sonecie mamy do czynienia z nagromadzeniem obrazow budujących wizje swiata okrutnego i dostarczającego swoim mieszkancom jedynie doświadczeń negatywnych. Podmiot liryczny tylko opisuje sytuacje nie ujawnia się bezposrednio nie ocenia.
Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach jest to cykl czterech sonetow, które lacza impresjonizm z symbolizmem. W zwrotkach czterowersowych, które maja charakter opisowy, poeta przedstawia krajobraz tarzanski - to samo miejsce, ale w zmieniającym się osiwetleniu. Sonet I opisuje poranek, II - przedpoludnie, III- poludnie, IV-wieczor. Są tam „pawiookie stawy”, „plamy szarych złomów”, pojawiaja się zwierzęta: kozice świstak orzeł. Wszedzie dominuje malarskie postrzeganie rzeczywistości (swiatloceinie), pojawiaja się delikatne dzwieki(szmery,szepty,zapachy) - opisywany krajobraz może być odbierany wszystkimi zmysłami. Najwazniejszymi elementami przedstawionego pejzażu sa limba i roża . limba jest sprochniala,”powalona tchnieniem burzy”, Roza rozkwita pąsowo czerwona barwa. W dwoch kolejnych trojwersowych strofach róży i limbie nadawane są pewne stany i uczucia(personifikacja). Roża jest samotna, przerazona, zasluchana, rozmarzona, ogarnia ja niepojeta tesknota. Limba i róża są w utworze symbolami. Istnieje kilka, czasem przeciwstawnych, interpretacji ich symbolik np. róża-zycie, limba-śmierć, róża-mlodosc, limba-przemijanie róża-pelnia sil twórczych, limba-schylek istnienia róża-Młoda Poslska, limba-pozytywizm Dies Irae-Dzien Gniewu-hymny-to utwory wyrażające kryzys światopoglądowy poety - zachwianiu ulegaja jego zaufanie do boga i wyznawane wartości moralne.dies irae to jeden z najsłynniejszych hymnow, odwołujący się do biblijnej wizji Sądu Ostatecznego. Zostali w nim przywolani prorocy starotestamentowi: Adam i Ewa, szatan Chrystus bog ojciec. Świat przedstawiony to przestrzen symboliczna, ukazujaca wizje apokaliptyczna. Ludzkość wstaje z grobu i podaza na sąd. Ludzmi targaja silne emocje - cierpienie rozpacz lęk, które prowadza do walki i zbrodni. Cala wizja utrzymana jest w mocnych barwach- dominuje czerwien- krew i ogien, przedstawione sa odrażające sceny marszu żywych trupow. Wiersz napisany jest w stylu ekspresjonistycznym. Glowny problem dotyczy boga i jego odpowiedzialności za zlo panujace na swiecie. Bog-ojciec zasiada na tronie i sadzi ludzkość. Okazuje się ze stworzyl on slabego i podatnego na zlo człowieka, który nie potrafi oprzec się pokusom szatana. Uosobieniem cielesności i materii, będącej źródłem zla jest Ewa. Adam, wygnany z raju czuje się odpowiedzialny za ludzkość. To on podejmuje walke z bogiem. Adam ma zarówno cechy Syzyfa, jak i Prometeusza. Musi stale cierpiec jak Syzyf. Jako Prometeusz wystepuje w imieniu ludzkości przeciwko Bogu. Oskarża Boga o to, że jest głuchy na ludzkie cierpienie, a człowieka stworzyl jako istote ulomna. Obwinia go tez o stworzenie zla i grzechu, o to ze jest bezduszny i bezwzględny. Zycie ludzkie jest bezsensowne, ponieważ nie można osiągnąć zbawienia. Wszyscy nawet nowo narodzone dziecko, zostaja skazani. Ostatni ginie Adam, ale przed śmiercią mowi, że skoro swiata nie będzie, nie będzie tez boga. Przeprosiny boga-wiersz jest utrzymany w konwencji ludowej. Bohaterami lirycznymi utworu sa dwaj staruszkowie, którzy zyja w „ogromnej zażyłości z Panem Bogiem”.przyjazn polegala na tym,ze chodzili razem na jednego rozmawiali ze sobą, grywali w karty, Az pewnego razu „mądrala edukowany” powiedział staruszkom ze bluźnią przeciwko stwórcy. Bohaterowie liryczni zaczęli się zastanawiać nad sobą, życiem - wydawało im się, że bóg ich opuścił. Staruszkowie postanowili poprzez ascezę przeprosić Pana- jeden chciał myc nogi 12 dziadom w Wielki Czwartek lub Piątek, drugi chciał tak jak Szymon Slupni mieszkac 7 lat na słupie. Tak rozmyślając szli i szukali stwórcy a Bóg szedł za nimi. Staruszkowie myśleli ze bluźnią przeciwko Bogu, a tak naprawde stwórca traktowal ich jak przyjaciel chciał z nimi rozmawiac „isc na jednego” . wiersz konczy się przeprosinamiza mysl, ze „mógłbyś rzucic nas choćby na chwile”. Jezyk utworu zostal wystylizowany na gware podhalanska, a forma wiersza przypomina scenke dramatyczna(liryka narracyjna)
Leopold Staff Kowal-. tytul ma znaczenie symboliczne przysłowia „każdy jest kowalem wlasnego losu. wiersz to sonet nawiazujacy do filozofii Nietzschego. Tytulowy bohater wykuwa swoje serce, chce być jednostka wybitna. Woli raczej zginac niż okazac się kims slabym, wyraza niechęć wobec niemocy i choroby ducha. Kowal uzywa „woli mocy”, by wypracowac wlasna sile i osobowość. Nietzcheanizm laczy z filozofia chrzescijanska - jego serce ma powstac z „drogocennych kruszcow”, czyli zalezy mu na wartościowych cechach, serce ma być szlachetne jak material, z którego powstanie. Kowal jest symbolem człowieka pracującego nad wlasna osobowością, doskonalącego się. Tak odczytany sonet jest apoteoza mocy i sily, odzwierciedleniem kultu nadczłowieka. Można tez ten utwor odczytac inaczej. Zostal zamieszczony w tomie „Sny o potedze”. Jeżeli na interpretacje spojrzy się przez pryzmat tytulu tomu, sila i moc stana się tylko marzeniem, snem, nierealna mrzonka, a wiersz będzie odzwierciedleniem filozofii dekdanetyzmu. Przedśpiew wiersz reprezentuje typ liryki bezpośredniej(osobistej) - swiadczy o tym uzycie czasownikow w pierwszej osobie liczby pojedynczej m.in. „znam”, „wiem”, ”żyłem”. Podmiot liryczny w wierszu można utożsamiać z samym Leopoldem Staffem, lecz może to być humanista bądź człowiek doświadczony. Adresatem wiersza jest bohater zbiorowy. Przedśpiew jest wierszem stychicznym, regularnym, składającym się z dwudziestu dwoch wersow po trzynaście sylab. Występują rymy żeńskie, koncowe, niegramatyczne, parzyste. Autor nie uzywa wielu srodkow stylistycznych ogranicza się do metafor epitetow oksymoronow porównań. W utworze pojawia się odniesienie do mysli Terencjusza”jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Innym nawiązaniem jest cytat uzyty z „do gor i lasow” Jana Kochanowskiego („bo zylem dlugo w gorch i mieszkałem w lasach”). Staff uzywa retrospekcji. On artysta ale i jednostka, cz ciel natury, doświadczył, ze śmierć i narodziny istnieja, z enie ma zycia bez śmierci. Wedlug auora należy zyc przedstawia obraz starca siedzącego w sadzie- sygnalizuje pogodzenie się z cyklem zycia, przemijalnością. Staff kreuje siebie na „czciciela gwiazd” czyli kogos kto posiadl mądrość astronomii, zatem w jakis sposób posiadl swiat, „milosnik ogrodow”,”wyznawca snow”. Poeta na przekor wielbi zyc i glosi jego pochwale. Kresli przestrzenne obrazy doświadczenia, obecności w lasach i gorach,smakowania dni jasnych i ciemnych, ogladania narodzin i śmierci, skrajności. Teraz przekazuje swoja wiedze i mądrość w filozofii stoicko-epikurejskiej, tej głoszącej umiar, trzymanie fasonu bez względu na okoliczności oraz umiejętności czerpanie szczescia i radości z każdej chwili. Stad blisko do franciszkanizmu, którego mysl i idee zaszczepil w polskiej poezji Staff. Deszcz jesienny swiat opisany w wierszu widziany jest przez zamazane deszczem szyby. Jest to dekadencka wizja rzeczywistości. Trzy kolejne obrazy odzwierciedlaja nastroje epoki - korowod mar tułających się ebz celu, ruszających w bezkresna dal, wizja śmierci, pogrzeby, pozaru, w którym Gina dzieci, obraz szatana, który zniszczyl ogrod, ale zamiast Cieszyc się z dziela zniszczenia- placze nad nim. Wiersz wywoluje nastroj melancholii, smutku przygnębienia. Jest to utwor typowy dla liryki nastrojowej. Poeta posłużył się wierszem sylabotonicznym. Rytmizacja utworu podkresla monotonie padającego deszczu. Instrumentacja gloskowa w refrenie, dzieki nagromadzeniu glosek sz cz ora zgłosek polotwartych oddaje szum deszczu i odgłos uderzania kropli o parapet.