ius jusz już, Prawo rzymskie

Historia ustroju:

OKRES KRÓLEWSKI

Informatorzy: Cyceron, Tytus Liwiusz, Plutarch

Podstawą politycznej organizacji rody (gens):

Prowadzenie niezależnych wojen przez gentes
Każdy Rzymianin należał do rodu
Rody wchodziły w skład jednej z trzydziestu kurii (wszyscy obywatele tworzyli wspólnotę obywatelską populus Romanus Quiritium)

Każda KURIA posiadała naczelnika (curio), kapłana i liktora (lictor)
Na czele wszystkich kurii stał curio maximus
Comitia curiata- najważniejsze decyzje np. wybór króla, przymierze, wojna

Pierwszym królem był Romulus. Władza monarchy słaba (m.in. przez elekcyjnośc):

Ogólna zwierzchnośc kapłańska, wojskowa, administracyjna i sądownicza
Inicjator działalności budowlanej
W pewnej formie mógł stanowic prawo

Pomoc dla króla : RADA STARSZYCH

Senatus za czasów republiki
Reprezentanci rodów
Rada dla króla na każde jego wezwanie
Senatorzy losowali ze swojego grona zastępcę króla (interrex), pełniącego władzę przez 5 dni, a następnie ten wyznaczył następnego i tak w kółko, aż do pojawienia się pomyślnych znaków (auspicia), kiedy to można było zwołać zgromadzenie kurialne w celu wyboru króla
Zgoda senatu na wybór króla (auctoritas patrum)

Reforma króla Serwiusza Tulliusza:

Podział ludności wg. Cenzusu majątkowego (liczba bydła i ziemi) na 5 klas: I 100 tys asów, II 75 tys asów, III 50 tys asów, IV 50 tys asów, V 11 tys asów, związany z reformą armii (I- pełne zubrojenie: 80 CENT, II- piechota bez pancerza: 20, III- piechurzy bez pancerza i nagolenników: 20, IV- lekkozbrojni: 20, V- z procą: 30)
Reforma armii = nowe zgromadzenie comitia centuriata

obywatele podzieleni na 193 centurie = 18 centuri jazdy i 170 piechoty

Ustanowinie tribus terytorialnych= wykształcenie się comitia populi tributa
Zasada, że niewolnik wyzwolony przez obywatela formalnie staje się członkiem wspólnoty obywatelskiej

REPUBLIKA

1. Okres wczesnej republiki:

Wypędzenie króla Tarkwiniusza Pysznego
Władza w ręce rodów ( reprezentacja w senacie i wybór urzędników)

2. Walka stanów: Podział wynikał z przynależności danego mężczyzny do rodu patrycjuszowskiego lub plebejskiego

Patrycjusze (patricii)- prawo do urzędów, zakaz małżeństw z plebejuszkami
Klienci (clientes)- podporządkowani patrycjuszom
Plebejusze (plebs)- udział w zgromadzeniach i wyprawach zbrojnych, uprawa roli, ius commercii (działalnośc gosp.)
494 pne- Plebejusze zjednoczeni wyszli poza granice miasta na Górę Świętą i zawiązali tam organizację plebejską (zagroziło to jedności Rzymu).

Patrycjusze zgodzili się na wybór dwóch trybunów plebejskich (tribunus plebii), którzy niśli pomoc plebejuszom w razie bezprawia patrycjuszy (ius auxilii), mieli prawo veta zawieszające wykonanie postanowień konsula i innych magistratus , oprócz dyktatora i tylko w granicach miasta (pomoerium). Trybuni ludowi byli wybierania na concilia plebis
Powołano KOMISJĘ DZIESIĘCU MĘZÓW (decemviri legibus scribundis) 451-449 pne.: kodyfikacja prawa i przejecie pełni władzy na ten czas. Jednakże plebejusze zbuntowali się przeciw bezprawiu owych mężów i (niżej)

449 pne -bunt plebejuszy , który zakończył działalnośc decemwirów. Ogłoszono:

PRAWO DWUNASTU TABLIC (lex duodecim tabularum)
pozostawiło niewolę za długi (nexum), ograniczenie lichwy, zakaz małżeństw miedzy plebejuszami i patrycjuszami, ustrój rodowy (pater familias i te sprawy), przenosiła z komicjów kurialnych na komicja centurialne prawo odwołania się od decyzji urzędnika w sprawach grożących karą śmierci lub grzywną

445 pne- lex Canuleia pozwalająca na zawieranie małżeństw mieszanych
444-367 pne- urząd trybunów wojskowych z władzą konsularną (tribuni militum consulari potestate)
367 pne- leges Liciniae Sextiae Lacjusza Sekstiusza i Gajusza Licyniusza: przywrócono konsulat, do którego przywrócono plebejuszy
366 pne- nowe urzędy kurulne np.: pretor miejski (pretor urbanus)
326 pne- lex Poetelia: zakazano niewoli za długi, za długi odpowiada tylko majątek
320 pne- zasada, że jeden z konsulów musi być plebejuszem
287 pne- lex Hortensia : uchwały zgromadzenia plebejskiego (plebiscita) z mocą ustawy, obowiązujące całe państwo, nie wymagajły potwierdzenia przez Senat (senatus auctoratis)

3. Zgromadzenia i urzędnicy ludu rzymskiego:

Comitia curiata- zgromadzenie kurialne: głosowano kuriami (porządek rodowy) wg. ustalonego porządku losowania, nadawanie włądzy wojskowo-religijnej (dyktator, konsul, pretor), akty religijne i z zakresu prawa rodzinnego np. przysposobienie, testament. Upadek znaczenia na rzecz innych Comitia
Comitia centuriata- zgromadzenie centurialne: głosowano w centuriach(porządek wojskowy) poza miastem na Polu Marsowym, decyzja o wojnie lub pokoju, wybór wyższych urzędników (konsulów, pretorów, cenzorów), sądownictwi w sprawach karnych (zbrodnia stanu i ojcobójstwa), organ odwoławczy od decyzji urzędnika wymierzającego karę śmierci, chłostę i grzywnę.
Comitia tributa - zgromadzenie tribusowe (porządek terytorialny): głosowanie oparte na organizacji terytorialnej wg. podziału tribus (ostatecznie 4 miejskie- urbanae i 31 wiejskich- rusticae), przejęła działalnośc prawodawczą od Comitia centuriata. Powołanie edylów kurulnych i kwestorów
Consilia plebis- zgromadzenia plebejskie: zwoływane niezależnie od patrycjuszy, pod przywództwem trybuna plebejskiego w Rzymie albo w okręgu 1 mili od pomoerium(granic miasta), sprawy dotyczące organizacji plebejskich, wybór trybunów plebejskich, edylów plebejskich oraz uchwalano plebiscita, zrównane z leges na mocy lex Hortensia
Consules- konsulowie 2: posiadali imperium maius (władza wojskowo-religijna), każdemu z konsulów towarzyszyło 12 liktorów, pełnia władzy wojskowej poza granicami miasta (imperium militae), w mieście najwyższa władza administracyjna (imperium domini), przewodnictwo ceremoniom religijnym, pełne kompetencje sądownicze. Władza ograniczona przez ius provocationis (prawo odwołania się do ludu od decyzji urzędnika) i weta trybuńskiego.
Praetor urbanus- pretor miejski od 366 pne: kompetencje sądownicze przysługujące wcześniej konsulowi, posiadał imperium , towarzyszyło mu 6 liktorów, zastępował konsula w trakcie jego nieobecności w mieście m.in. zwoływał i przewodniczył komicjom, jak też senatowi, szczególa jurysdykcja cywilna i karna, udzielał pomocy prawnej stronom, które zgłosiły się do niego (dare actionem) lub oddalając powództwo (denegare actionem). Na początku urzędowania wydawał edykt, w którym przedstawiał zasady, jakimi będzie się kierował podczas pełnienia funkcji (wykaz środków prawnych, jakich urzędnik był gotów udzialic na wniosek petenta). Prawo pretorskie : ius honorarium (wyjaśnienie istniejącego i jego poprawianie, a nie tworzenie innej gałęzi prawa)
Pretor peregrinus- pretor peregrynów od 242 pne: spory między obywatelami, a peregrynami, imperium podobne do pretora miejskiego.
Cenzor- cenzor 2: przeprowadzanie spisu majątkowego, dokonywanie spisu obywateli ze względu na tribus i centurie, sporządzanie list senatorów (lectio senatus), składanie ofiar oczyszczających naród rzymski (lustratio populi Romani), wyznaczanie cel i podatków, prowadzenie prac budowlanych
Aedilis curulis- 2 edyl kurulny od 376 pne: dysponują iurisdictio i są odpowiedzialni za porządek na ulicach, placach miejskich, targowiskach, zaopatrzenie miasta w zboże oraz organizowanie igrzysk. Prawo do edyktów w zakresie swej działalności.
Quaestores- 2 kwestorzy od 447, a 4 od 268, a 10 od 227: prowadzenie ksiąg wpływów i wydatków, strzegli skarba państwowego (aerarium Saturni) oraz archiwum. Wykonywali zadania w mieście, towarzyszyli konsulom w czasie kampanii wojennych oraz odpowiadali za sprawy finansowe przy namiestnikach rodzących się prowincji.
Dicta tor- dyktator: mianowany przez konsula na wniosek senatu. Dysponował imperium summum i towarzyszyło mu 24 liktorów. Powoływany do konkretnego zadania militarnego, kulturowego, po czym powinien zrezygnowac, nie później niż w ciągu 6 miesiecy. Towarzyszył naczelnik jazdy (magister equitum). Od jego decyzji nie było odwołania do ludu i nie dotyczyło weto trybuńskie
Tribunus plebis- trybuni plebejscy 10: pierwotnie do obrony interesów plebsu, Posiadał prawo sprzeciwu (intercessio) , mógł zwoływać i prowadzić obrady senatu i concilia plebis ,aresztowac urzędnika, nakazac zamkniecie skarbca państwowego, wstrzymac czynności sądowe, wszczynanie procesów politycznych
Aediles plebis- edylowie plebejscy: działania sądowe zlecone przez trybunów wobec plebejuszy oraz ścigali grzywny, odpowiadali za zaopatrzenie plebejuszy w wodę, zboże, czystośc, zabazpieczenieprzed poząrami, stan części budynków publicznych.
Senat- byli urzędnich patrycjusze (patres) oraz plebejusze (conscripti). Początkowo senatorami mogli zostac byli konsulowie i pretorzy, a później też byli edylowie kurulni i trybuni plebejscy wpisani przez cenzora na listę senatu (album senatorum). Do czasów dyktatora Sulli senat liczył ok. 300 członków i był ciałem doradczym. Uchwały (senatu consulta) nie wiązały urzędników, w praktyce jednak zabiegali oni o przychylnośc Senatu. Monopol na decyzje w sprawach: kultu, polityka zagraniczna, pokoje i przymierza, wybór interrexa, konicznośc powołania dyktatora, wyznaczanie i usuwanie dowódców, wyznaczanie namiestników, finanse. Zwoływane były przez uprawnionego urzędnika (dyktator, konsul, pretor, trybun plebejski) po czym następowało głosowanie poprzez rozejście się.

Urzędy dzialiły się na kurulne tj: dyktatura, konsulat, pretura, cenzura, edyla kurulny, kwestura i plebejskie tj. trybunat ludowy, edyla plebejski.

Wszystkie urzędy kolegialne, czyli więcej niż dwóch (od sława kolega). Wyjątkiem dyktator.

4. Przemiany społeczne i polityczne okresu wielkich podbojów (264-146 pne)

System polityczny podporządkowujący władzy centralnej tereny podbite: Italia z rolą uprzywilejowaną i prowincje.
Kolonie- nadziały gruntów dla obywateli, by powiększać wpływy militarne i likwidować „głód ziemi”. Ustwój wzorowany na civitas rzymskiej. Oprócz powyższych kolonii rzymskich wyróżniano kolonie na prawie latyńskim (colonie Latinae), gdzie osadnicy otrzymywali spore nadziały ziemi, często większe niż w rzymskich koloniach. Osadnicy związani wiecznym sojuszem z Rzymem
Municypia- odrębna kategoria miast, gdzie ludność zyskiwała ograniczone obywatelstwa rzymskie (civitates sine suffragio) bez prawa głosu i kandydowania. Na rzecz Rzymu płacono podatki i pełniono służbę wojskową. W życiu wewnętrznym autonomia
Foedus- sojusz, wiele społeczności w Italii nie mieściło się w kategorii municypiów i kolonii i łączył je z Rzymem sojusz. Sojusznicy (socii) nie płacili podatków, ale musieli się stawic na każde militarne wezwanie Rzymu (auxilia).
Prowincje- terytoria pozaitalijskie po okresie wielkich podbojów. Na czele pierwszych stali pretorzy, których liczbę w 227 zwiększono do 4, zaś w 197 do 6. Prowincje, gdzie duże działania zbrojne pod władzą jednogo z konsulów. Problemem była roczna kadencyjnośc i senat przedłużał namiestnikom ich urzędowanie (prorogatio imperii), przez co często byli nimi dawni konsulowie i pretorzy. Namiestnicy w sprawowaniu rządów mieli do pomocy kwestorów i legatów. Założenie nowej prowincji regulowała każdorazowa lex provinviae . Jednak była ona ogóla i Rzym regulował swoje stosunki z różnymi spoęcznościmi: sprzymierzeńcy- względna swoboda, podporządkowani Rzymowi- płacili daniny.

5. Przemiany społeczne w okresie wielkich podbojów, czyli po zakończeniu walk patrycjuszy i plebejuszy.

Nobilitas- ludzie dążący do przejęcia najlepszych gruntów w Italii i prowincjach, uzyskania monopolu w sprawowaniu najwyższych urzędów, dowództw w wojsku, kierownictwa prowincji.
Ordo senatorius- stan senatorski
Equites- ekwici: obywatele spełniający cenzus 400 tys sesterców, którzy zostali wpisani na listę centurii jazdy. Podstawą majątki ziemskie, przedsięwzięcia kupieckie, bankowe oraz dzierżawienie podatków
Plebs- o niejednolitym poziomie dochodów i pozycji
Proletarii- najbiednijsi

6. Pierwszy Triumwirat Z 60 PNE: porozumienie Marka Licyniusza Krassusa, Gnejusza Pompejusza, Gajusza Juliusza Cezara

Przyczyny: wzrost znaczenia nobilitas, kryzys zgromadzeń, kryzys władzy magistratus, zwrost znaczenia Senatu. CHĘC POPRAWY SYTUACJI

Marek Licyniusz Krassus- najbogatszy w Rzymie i pogromca Spartakusa, marzył o dowództwie w walce z Partami.
Gnejusz Pompejusz- walczący z piratami, powierzono mu m.in. zwierzchnictwo nad namiestnikami prowincji przylegających do morza (imperium maius)
Gajusz Juliusz Cezar- namiestnik w 59 pne.

7. Drugi triumwirat z 43 pne: porozumienie Marka Antoniusza, Marka Emiliusza Lepidusa, Oktawian August

Charakter oficjalny, potwierdzony przez lex Titia
Przywrócenie porządku po zamordowaniu Cezara (tresviri rei publicea constituendae)

8. Polibiusz (ok. 200 - 118 pne.)
Przybył z Macedonii, był historykiem - dzieło „Historia”. Zostawił również oceny różnych form ustrojów. Był eklektykiem, wpływ rosnącej potęgi Rzymu - zachwycał się tym. Uważał, że Rzym może być władcą całego świata.
Dwie najważniejsze cechy:
- dobra organizacja, świetnie wykształconej armii
- stałość rządów gwarantujących panowanie prawa, programowość i niezłomność zdobywania celu.
Polibiusz przyjął teorię politycznego rozwoju państwa. Monarchia - okres wzrostu, Tyrania - upadek itd. Ustrój mieszany - pierwotnie arystokracja, monarchie, udział ludu. Wzorem do tego ustrój rzymski. Konsulowie - to pierwsi monarchowie, senat - arystokracja, Zgromadzenie ludowe - władza ludu. Rzym dla Polibiusza był ideałem sprawiedliwości zorganizowanej przez państwo. Łączyło się to z ideałami stoickimi. Rzym - przewodnik cywilizacji światowej, poprzez prawa osiągnął uniwersalną sprawiedliwość.

9. Pryncypat- (princeps- pierwszy na liście senatorów) 30 pne- 192r.

System polityczny, stworzony przez Gajusza Oktawiana Augusta będący próbą pogodzenia ideologii republiki z jednowładztwem (komedia republiki)
Praktycznie forma dyktatury militarnej
Triumwir, lud złożył mu przysięgę wierności jako naczelnemu wodzowi (dux), w latach 31-28 pne sprawował konsulat z zastrzeżeniem wyższego imperium , lex saenia z 30 pne nadała Oktawianowi prawo mianowania nowych patrycjuszy, 28-23 pne pełnił zwykły konsulat, 29-28 pne cenzura, nieograniczona władza trybuńska (tribunicia potestas)=czyli miał prawo zwoływać senat, przewodniczyć mu i stawiać wnioski
Prawo zwoływania i przewodnictwa senatowi, prawo zgłaszania kandydatów na urzędy (ius commendationis), uprawnienia cenzorskie, zaopatrywał miasto w zboże, przesuwanie świętej granicy Rzymu pomoerium, decydował o wojnie i pokoju, zakładał nowe kolonie, nadawał obywatelstwo, najwyższy kapłan (pontifex maximus)co zaowocowało przyjęciem tytułu OJCA OJCZYZNY (pater patrie)
Nowy cenzus majątkowy i nowa lista senatorów, z nim jako PIERWSZYM
Senat z 600 członkami
27 pne Oktawian „zrezygnował”, ale senatorowie „uprosili” by został nadając mu tytuł August (wywyższony przez bóstwo)
Od 23 pne nie sprawował formalnych urzędów poza włądzą nad wojskiem, ale w praktyce jednowładztwo

większość legionów stacjonowała w prowincjach cesarskich , którymi zarządzał przez swych legatów

upadek znaczenia zgromadzeń ludowych
dualizm administracji państwowej:

Senat z nowymi uprawnieniami: senatu consulta stały się obowiązującym prawem, senatorowie i ich rodziny mieli być sądzeni przez senat w trybie nadzwyczajnym (sądownictwo kognicyjne senatu- cognitio extra ordinem), wybory urzędników dawnej magistratury, wyrażał niewiążące opinie dla cesarza, poprzez własnych urzędników zarządzał skarbcem państwowym (aerarium Saturni), władza w prowincjach senatorskich, prawo bicia brązowej monety, zatwierdzał wybór nowego cesarza
Dyktator i cenzor zlikwidowani
Konsul w przypadku nieobecności cesarza przewodniczył posiedzeniom senatu, stanowisko stopniowane: konsulowie zwyczajni (consules ordinarii), którzy po paru miesiącach byli zastępowani przez konsulów uzupełniających (consules suffecti)
Pretorzy corocznie wydawali edykty kształtujące prawo, powoływano innych osobnych pretorów do konkretnych zadań
Trybuni plebejscy- ich znaczenie malało. Przewodniczyli posiedzeniom zgromadzeń i senatu, dysponowali wetem, nieskutecznym wobec cesarza
Edylowie utracili kompetencje na rzecz innych urzędów, pozostawiono troskę o ulice i budynki publiczne oraz sądownictwo w sprawach handlowych
Kwestorzy pozbawieni nadzoru skarbca państwowego, koncentrowali się na opiece nad archiwum w Rzymie oraz sprawach finansowych prowincji znajdujących się pod zarządem senatu
Nowe urzędy: Rada cesarska(consilium princips), prefekt miasta (prefectus urbi), prefekt Egiptu (praefectus Aegypti), prefekt pretorianów (prefectus praetorio), prefekt straży pożarnej i policji nocnej (praefectus vigilum)

10. Dominat (284-565)

(łac. dominus et deus - pan i bóg) - termin używany przez współczesnych historyków na określenie ustroju Cesarstwa rzymskiego (III w.) po reformach Dioklecjana. Charakteryzowała go absolutna władza cesarza używającego tytułu dominus et deus (pan i bóg).

Dioklecjan przeprowadził reformę państwa rzymskiego, konieczną ze względu na rozległość terytorialną. Wprowadził rządy, nazwane tetrarchią (rządy czterech, czwórwładza), która polegała na tym, iż Imperium rządzi dwóch augustów, oni natomiast mianują swoich zastępców zwanych cezarami, po 20. latach sprawowania władzy, w teorii, mają zrzec się tytułu augusta na swojego zastępcę, który po kolejnych 20. latach ma zrzec się władzy na swego cezara itd. Dioklecjan, pozostając na Wschodzie, zachował władzę zwierzchnią nad całością cesarstwa. Jednocześnie, zrywając całkowicie z pozorami republiki, wprowadził jawną władzę absolutną, czego wyrazem był też pełen przepychu, wzorowany na tradycjach wschodnich rytuał dworski.

Pierwszymi tetrarchami byli:

Dioklecjan, August Wschodu

Galeriusz, Cezar Wschodu

Maksymian, August Zachodu

Konstancjusz, Cezar Zachodu.

Reforma podwajała liczbę prowincji z 50 do około 110, wprowadzała jednostki wobec nich nadrzędne (diecezje), kilka prowincji stanowiło jedną diecezję na czele z wikariuszem. Nowy podział terytorialny miał zdecentralizować państwo, zmniejszyć władzę namiestników prowincji, zwiększając przy tym wydajność tychże terytoriów. Wojsko zostało podzielone na dwa rodzaje: stacjonujące tuż przy granicy, mające przyjmować pierwsze uderzenie wroga (bardziej defensywne) oraz lotne (bardziej ofensywne), składające się głównie z konnicy, mające interweniować w miejscach szczególnie zagrożonych. Rozdzielała też władzę cywilną od wojskowej.

Sam system tetrarchii nie przetrwał po abdykacji Dioklecjana, jednak jego reformy umocniły państwo rzymskie na kolejne 200 lat.

11. Wielkie kodyfikacje schyłkowego antyku

Pod koniec pryncypatu ograniczono tworzenie prawa. Utracił ją pretor, senat, jurysprudencja rzymska (prawnicy). W tym okresie rozpoczął się proces gromadzenia dorobku normatywnego okresu klasycznego:

Fragmenta Vaticana - teksty Ulpiana, Paulusa, Papiniana oraz konstytucje cesarskie
Collatio Legum Mosaicorum et Romanorum- zbiór pism prawników rzymskich oraz zasady prawa mojżeszowego
Pauli Sententiae- fragmenty pism jurysprudencji rzymskiej

Kodeksy: