P. Sztompka - Zaufanie. Fundament społeczeństwa

społeczeństwo wysokiego zaufania społeczeństwo niskiego zaufania

- wiele kręgów zaufania i wiarygodności - wiele kręgów nieufności i niewiarygodności

- sieci społeczne „pozytywne”, wiążące - sieci społeczne „negatywne”, odpychające

ludzi razem ludzi od siebie

- wytwarzanie i umacnianie „kultury - dominuje „kultura cynizmu”, racjonalizowanie

zaufania” nieufności i podejrzliwości

KAPITAŁ SPOŁECZNY - definicje :

• zasoby zawarte w sieciach społecznych i używane przez ludzi w ich działaniach (Nan Lin)

• suma zasobów, którymi dysponuje jednostka lub grupa dzięki posiadaniu trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji wzajemnej znajomości i rozpoznawania się (Pierre Bourdieu)

Aby pełnić funkcję kapitału społecznego, sieć musi być budowana oddolnie, dobrowolnie i spontanicznie (nie może być narzucona np. w firmie, w wojsku).

Kapitał społeczny stanowi zasób o szczególnej wartości, sprzyja osiąganiu różnorodnych celów i ma przy tym tendencję do samopomnażania się.

Najpewniejszy i najpełniejszy dostęp do zasobów innych ludzi przynosi zdobycie ich zaufania. Nasze stosunki muszą się opierać na normatywnej wzajemności, zaufaniu i wzajemnych zobowiązaniach. Zaufanie więc to najcenniejsza odmiana kapitału społecznego.

• Kapitał społeczny - to takie cechy organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa, ułatwiając skoordynowane działania (Robert Putnam)

W wielu badania poziom zaufania jest traktowany jako najprostszy wskaźnik kapitału społecznego.

Jednostka może dysponować :

• Kapitałem wiarygodności, który otrzymała od innych, którzy jej ufają

• Kapitałem ufności (zaufania), który daje innym, którym ufa

SIEĆ OSOBISTA = kapitał wiarygodności + kapitał ufności

Kapitały te mogą się samopomnażać - kiedy cieszymy się zaufaniem wielu ludzi, jest to potwierdzeniem naszej wiarygodności i skłania następnych do udzielenia nam zaufania na tej podstawie.

np. piątkowy uczeń łatwiej zdobędzie 5, a grafoman łatwiej dostanie złą recenzję

„zasada Mateusza” - bogaci będą jeszcze bogatsi, a ubodzy jeszcze biedniejsi

Spiralę zaufania lub nieufności bardzo trudno przeciąć, choć łatwiej jest zaufanie stracić niż je zyskać (bądź odzyskać). Osoba, która cieszy się rosnącym zaufaniem, musi ogromnie uważać, by go nie stracić (wystarczy np. jedna kiepska książka pisarza, czy porażka sportowca). Natomiast ktoś, kto ma malejące zaufanie musi dokonać jakiś spektakularnych czynów, aby zaufanie odzyskać i zacząć je odbudowywać (np. podwórkowy chuligan musiałby uratować tonące dziecko, a kiepski aktor zdobyć Oscara). Kapitał zaufania jest bardzo kruchy, a bagażu nieufności trudno się pozbyć.

SIEĆ INDYWIDUALNA - skupiona wokół poszczególnych jednostek

ŁAŃCUCH ZAUFANIA - szeregowe powiązanie kilku relacji zaufania

• przechodniość zaufania

1) A B C

2) A B C

3) A B C

1. osoba ciesząca się autorytetem (A) recenzują książkę (C), co wystarczy, by kupił ją czytelnik (B) „przyjaciel mojego przyjaciela, jest moim przyjacielem”

2. nasz (B) kolega (A) mówi, że komuś (C) nie ufa; profesor (A) mówi nam (B), że (C) jest beznadziejnym pisarzem (nie kupimy jego książki)

3. pseudospecjalista (B) od glazury, który źle wykonał swoją pracę poleca nam (A) swojego kolegę (C) do naprawy pralki

• łańcuch dowodzenia (zbudowany na pierwszym modelu łańcucha zaufania), z reguły funkcjonujący we wszystkich dużych firmach i wojsku, ale nie tylko

A

B C

D E

F G

• kierownik ufa robotnikom, generał szeregowcom, itp.

• nieprzechodniość nieufności

4) A B C

4. pracownik (B), któremu my (A) nie ufamy, chce zwolnić kogoś (C), kto jemu podlega; najprawdopodobniej sami sprawdzimy tego pracownika, popytamy innych osób...

SIEĆ ZAUFANIA - powiązane ze sobą relacje zaufania wiążące więcej niż dwie osoby - powstają wokół jednej centralnej osoby (autor książki skupia uwagę recenzentów i czytelników), osoby łącznika (osoba, która ma dwa grona przyjaciół, może je połączyć) lub przez kontakt centralnych postaci w dwóch różnych sieciach (np. małżeństwo)

Sieci i łańcuchy zaufania charakteryzują się przechodniością zarówno zaufania, jak i nieufności.

SIECI EKSKLUZYWNE - zaufanie ograniczone do ścisłego grona osób, któremu towarzyszy nieufność wobec członków innych sieci

• sekty, grupy opozycyjne, mafie, elitarne jednostki wojskowe, służby specjalne

• nacjonalistyczne państwa

• mniej izolowane - wspólnoty losu (więzi pokrewieństwa, więzi terytorialne, wspólne przeżycia z przeszłości - np. absolwenci tego samego uniwersytetu); więzi takie nie generują wrogości

SIECI INKLUZYWNE - charakteryzują się poszukiwaniem partnera do relacji na zewnątrz

SIECI ZINDYWIDUALIZOWANE - sieć wiążąca pojedyncze relacje zaufania między partnerami

Ryzyko takiej sieci zwiększa się, gdy „stawiamy” na coraz większą liczbę osób (np. gdy zwierzasz się wielu przyjaciołom, łatwiej jeden z nich wygada).

SIECI KOLEKTYWNE - podejmujące kooperację dla osiągnięcia wspólnego celu (który zarazem jest celem każdego z osobna), nieosiągalnego dla pojedynczych członków i dlatego silnie egzekwujące wiarygodność wszystkich („jeden za wszystkich wszyscy za jednego”), zdrada jednej osoby unicestwia szanse reszty

• np. wojsko, drużyna piłkarska, grupa pracowników na taśmie montażowej, orkiestra

Zaufanie to podstawa interakcji, fundament porządku społecznego (pozwala na utrzymanie wzajemnych kontaktów), ekonomicznego i politycznego. Zaufanie to element jakości życia i dobrej organizacji społeczeństwa, korelujący z takimi wartościami, jak : wydajniejsza gospodarka, lepsze szkoły, większa zdrowotność, efektywny rząd, mniejsza przestępczość, poczucie dobrobytu i szczęścia osobistego.

FUKCJE ZAUFANIA - konsekwencje dla partnerów i szerszych zbiorowości, do jakich prowadzi obdarzanie partnerów zaufaniem

• funkcje aktu zaufania - obdarzania kogoś zaufaniem, powierzanie mu czegoś

• funkcje pozytywnej reakcji na zaufanie - wykazanie się wiarygodnością, spełnienie oczekiwań, zwracanie powierzonej rzeczy, czy wartości, odwzajemnienie zaufania

• funkcja zaufania dla partnerów

• funkcje dla szerszego społeczeństwa - wspólnoty, grupy

• funkcje, jakie zaufanie ma dla osoby obdarzającej i obdarzanej zaufaniem

Funkcje dla partnerów:

• zaufanie uwalnia i mobilizuje ludzką podmiotowość

• wyzwala kreatywne, nieskrępowane, innowacyjne, energiczne działania wobec innych ludzi

• odchodzi się od skrupulatnego przestrzegania ustalonego porządku (podnoszenie poziomu mobilizacji, aktywizmu i wolności)

• możliwość działania zwiększa się proporcjonalnie do wzrostu zaufania

• jesteśmy bardziej otwarci w stosunku do innych ludzi

• chętniej inicjujemy interakcje, wchodzimy z innymi w trwałe relacje

• ufność łączy się z optymizmem, poczuciem sprawstwa, życzliwością, tolerancją, szacunkiem dla innych

• nieufność powoduje, że wahamy się czy inicjować interakcje

• starannie sprawdzamy wszystkie nasze posunięcia

• zawsze postępujemy w rutynowy sposób

• ogólny poziom mobilizacji, aktywizmu i wolności obniża się

• nieufność charakteryzuje defensywny pesymizm, poczucie bezsilności, pasywizm, wrogość wobec innych, ksenofobia, itp.

Funkcje dla szerszej wspólnoty :

• pobudza towarzyskość, skłania do wspólnego uczestnictwa stowarzyszeniach

• wzbogaca więzi międzyludzkie

• powiększa pole interakcji i pozwala na nawiązanie bliższych kontaktów z innymi, co zwiększa kapitał społeczny

• sprzyja komunikacji, tolerancji, akceptacji dla obcych

• dopuszcza istnienie różnic kulturowych i politycznych

• wzmacnia więzi między jednostką a wspólnotą

• wpływa na poczucie tożsamości i wytwarza silną solidarność zbiorową

• skłania ludzi do współpracy, pomagania sobie nawzajem a nawet do gotowości poświęcenia na rzecz innych

• nieufność podkopuje kapitał społeczny

• prowadzi do izolacji, rozpadu stowarzyszeń, erozji więzi międzyludzkich

• uaktywnia postawy obronne, wrogie stereotypy, plotki i uprzedzenia

• prowadzi do alienacji i wykorzenienia jednostki (poszukuje się alternatywnych form tożsamości np. w gangu, mafii, itp.)

Być wiarygodnym - to wywiązywać się z udzielonego zaufania, podtrzymywać czyjeś zaufanie, kontynuować relację z kimś, kto obdarza nas zaufaniem

WIARYGODNOŚĆ daje :

• satysfakcję autoteliczną (poczucie uznania, sympatii, akceptacji)

• szeroki margines swobody dla innowacyjności, oryginalności i wolności działania (bo jednostka nie podlega ciągłej kontroli społecznej)

• uzyskujemy dostęp do kolejnych kręgów znajomości i wpływów

• otwiera szanse różnych dodatkowych korzyści

• „zwierciadło społeczne” - podstawa naszej samooceny i kształtowania tożsamości

• korzyści dla tego, który jej udzielił, gdyż spełnione są jego oczekiwania

Nasz kapitał społeczny jest tym cenniejszy, im wyższe są pozycje osób nam ufających w hierarchiach zamożności, władzy, prestiżu, fachowości i wiedzy.

Zaufanie może mieć charakter :

• powierniczy - liczymy na właściwą troskę o powierzona dobra i ich zwrot w przewidzianym czasie

• wzajemny - możemy liczyć na wzajemne zaufanie i wszystkie płynące z tego satysfakcje

NIEWIARYGODNOŚĆ

• powoduje destrukcję zaufania

• u partnera wywołuje obojętność lub aktywną nieufność

• świadomość, że inni mi nie ufają i że znajduję się pod stalą kontrolą skłania do nieustannej czujności, odbiera spontaniczność w działaniu i prowokuje działania typowo obronne (nie wychylać się)

• człowiek zostaje pozbawiony dóbr czy wartości, których mu nie powierzono lub odmówiono dostępu

• obniża samoocenę

• powoduje poczucie winy i wstydu oraz strach przed sankcjami

KOHERENCJA (trafność) ZAUFANIA - obdarzanie zaufaniem osób wiarygodnych lub nieufnością osób niewiarygodnych (np. kobiety, która się rozwiodła już 5 razy nie uważamy za dobrą kandydatkę na żonę)

NIEKOHERENCJA ZAUFANIA - obdarzanie ślepym zaufaniem osób niegodnych zaufania lub obsesyjną nieufnością osób wiarygodnych (np. Ci, którzy wierzą oszustom lub podejrzewają o najgorsze altruistów)

• traci się potencjalne korzyści, jakie moglibyśmy odnieść, gdybyśmy wyzbyli się nieufności

• zwykle dotkliwiej odczuwamy realne straty niż brak potencjalnych zysków (gdy straci się pieniądze na funduszu inwestycyjnym odczuje się to mocniej, niż jeśli zrezygnujemy z udziału w zyskownym funduszu) - niebezpieczniejsze jest przedwczesne zaufanie niż niewczesna nieufność

Zaufanie ślepe lub naiwne - człowiek ignoruje oznaki niewiarygodności i nie bierze pod uwagę dowodów świadczących przeciw komuś przez co ponosi kosztowne straty (np. żona, która odkrywa kłamstwa i zdrady męża).

Skrajnym podejściem do ślepego lub naiwnego zaufania jest zaufanie do despotycznego władcy lub charyzmatycznego bohatera (np. Hitler, Fidel Castro).

Dysfunkcjonalny charakter nieufności : obsesyjna lub paranoiczna nieufność, całkowite lekceważenie świadectw czyjejś wiarygodności, co wiąże się z utratą potencjalnych szans na nawiązanie kontaktu lub wręcz z całkowitym wycofaniem się z korzystnej relacji.

KATEGORIE SYSTEMÓW ZAUFANIA

• spełnia się oczekiwania partnerów i odwzajemnia zaufanie - współpraca, kultura zaufania

• dominuje ślepe, naiwne zaufanie - kultura zaufania ma charakter jednostronny

• dominuje uzasadniona nieufność - kultura nieufności, cynizm i podejrzliwość

• dominuje obsesyjna nieufność

Moralne właściwości zaufania

Zaufanie nie jest samo w sobie dobre lub złe, jest pojęciem względnym.

• Kiedy istnieje zbieżność wewnętrznej funkcjonalności zaufania (dla partnerów i grup, do których należą) i zewnętrznej funkcjonalności zaufania (dla szerszego społeczeństwa) - mówimy o zaufaniu kosmopolitycznym i ekumenicznym lub „moralnym familizmie”, który łączy (na podobieństwo rodziny) wspólnoty z szerszym społeczeństwem (zaufanie pomaga w podejmowaniu wspólnych działań, pożytecznych dla szerszego społ. - zapewnienie towarów, usług, pomocy duchowej itp.)

• Wewnętrzna funkcjonalność NIE jest zbieżna z zewnętrzną funkcjonalnością zaufania - wyraźne rozgraniczenie na „my” i „oni”, „amoralny familizm”, wewnętrzne zaufanie grupy jest skierowane przeciwko innym (mafie, gangsterzy, skrajne grupy religijne, itp.)

FUNKCJONALNE SUBSTYTUTY ZAUFANIA - rozpowszechnione i zinstytucjonalizowane praktyki towarzyszące kulturze nieufności i cynizmu, które zaspokajają potrzeby normalnie zaspokajane przez zaufanie

Kiedy brakuje zaufania powstała w ten sposób próżnia zapełnia się alternatywnymi rozwiązaniami, spełniającymi podobne funcie, co zaufanie.

Istnieją 3 formy występowania substytutów:

• indywidualne praktyki

• strategie o regularnym charakterze, rozpowszechnione

• reguły kulturowe określające pewne zachowanie (forma normatywna), a nawet instytucje przeznaczone do radzenia sobie z brakiem zaufania

Typy reakcji adaptacyjnych :

1. wiara w opatrzność - nadprzyrodzone, metafizyczne siły (Bóg, przeznaczenie, los) traktuje się jako ostoję pewności

2. korupcja - dostarcza złudne poczucie porządku i przewidywalności (manipulowanie innymi, aby robili to, co chcemy); więzi społeczne są zastąpione siecią wzajemnych przysług i transakcji wymiennych - cyniczny świat wzajemnych manipulacji i wykorzystywania

3. uzurpacja egzekwowania wiarygodności i nadmierna czujność - branie w swoje ręce osobistego nadzoru i kontroli nad innymi (np. agencje ochrony, pozwolenie na broń, alarmy)

4. przesadne uciekanie się do instytucji prawnych (sporządzanie szczegółowych kontraktów, powoływanie świadków, rozstrzygania sądowe)

5. gettoizacja - zamykanie się i izolowanie grup czy środowisk, jako reakcja obronna na rozpowszechnioną nieufność (np. grupy emigrantów próbują tworzyć własne dzielnice)

6. paternalizm - przeniesienie całego zaufania na charyzmatycznego przywódcę, gdy brak innych wiarygodnych adresatów zaufania, który ma oczyścić kraj z wszystkich niegodnych zaufania

7. eksternalizacja zaufania - poszukiwanie obiektów zaufania poza własną grupą, środowiskiem czy społeczeństwem, gdy zaufania wewnątrz ulega erozji (kiedy panuje atmosfera nieufności do lokalnych władz, ludzie pokładają zaufanie w innych przywódcach, przy czym ulegają oni ślepej idealizacji - np. NATO)

---