Stylistyka wykorzystuje wszystkie działy nauki o języku:
fonetykę, badanie wartości brzmieniowej tekstu;
morfologię i słowotwórstwo, przy rozpoznaniu użytych przez autora form fleksyjnych lub neologizmów;
składnię, budowa zdań wpływa na stylistyczną wartość tekstu;
semantykę, pomaga ocenić zasadność użytego słownictwa.
Stylistyka dzieli się na:
językoznawczą (językową) - jej przedmiotem są wszelkie wypowiedzi językowe, wyodrębnia i bada istniejące w języku style funkcjonalne,
literaturoznawczą (literacką) - badającą i analizującą styl wypowiedzi literackich (styl autora, styl dzieła literackiego, styl gatunku literackiego, styl epoki, itp.),
normatywną - ustala normy stosowania poszczególnych stylów i poprawnego wysławiania się.
Inny podział stylistyki:
stylistyka praktyczna (normatywna),
stylistyka opisowa - opis i systematyzacja odmian językowych, indywidualnych, funkcjonalnych, środowiskowych,
stylistyka porównawcza - analiza porównawcza,
stylistyka historyczna - przekształcenia stylowe na przestrzeni historii.
Pojęcie stylu z łac. stilus (rylec służący do pisania na drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem) już w starożytności zyskało nowe znaczenie - sposób językowego ukształtowania tekstu pisanego lub mówionego. Od XVIII wieku zakres jeszcze szerszy: zespół cech właściwych różnym sztukom (malarstwo, muzyka i taniec, architektura). W XX wieku pojecie obejmuje wszelkie wytwory i zachowania człowieka (styl pracy, styl bycia, styl gry).
Styl zawsze coś wyraża, komunikuje, jest społecznie rozpoznawalny, staje się składnikiem struktury i oceny wypowiedzi, wartościowania filmu czy meczu piłkarskiego, również elementem postrzegania konkretnego człowieka.
Style językowe są zjawiskami jednocześnie kulturowymi, komunikacyjno-pragmatycznymi, społecznymi i psychologicznymi.
Styl to wzorzec należący do sfery abstrakcji, wzorzec o określonej strukturze, w którym zapisały się sposoby postrzegania świata i porozumiewania się.
Style możemy podzielić na typowe (wzorce) i indywidualne.
Style typowe dzielimy na:
style funkcjonalne - typy społecznych zachowań językowych: styl retoryczny, styl urzędowy, styl naukowy, styl publicystyczny, styl potoczny, styl artystyczny.
style gatunków - rodzaj uszczegółowienia wyznaczników stylu funkcjonalnego.
style epok i prądów literackich - odnoszą się do stylu artystycznego
Wśród styli indywidualnych rozróżniamy:
styl tekstu
styl autora
Styl potoczny- charakterystyczny dla języka mówionego, wykorzystywany w swobodnej rozmowie, w prywatnych listach, w utworach literackich wprowadzany jest dla ożywienia wypowiedzi,
Cechy stylu potocznego:
bogactwo frazeologiczne
dużo wykrzykników, dużo wyrazów gwarowych lub środowiskowych
liczne anakoluty ( czyli nieprawidłowe konstrukcje składniowe),
elipsy ( pominięcia jakiejś części zdania, której odbiorca może się domyślić z toku wypowiedzi ),
uproszczeni w budowie zdań; częste stosowanie zdań pojedynczych lub równoważników,
Styl naukowy- stosowany w pracach naukowych, charakterystyczne cechy:
poprawne stosowaniem polszczyzny,
duża dbałość o język
duża ilość zdań długich, wielokrotnie złożonych,
stosowane słownictwo i terminologia naukowa,
duża precyzja wywodu
Styl urzędowy- stosowany w aktach prawnych, korespondencji urzędowej, komunikatach, ogłoszeniach i protokołach, jego wyróżniki to:
stosowane formy bezosobowej ( ogłasza się, winno się, trzeba) lub w 1 os. l. mn. ( zawiadamiamy),
określona jest forma podawcza,
charakterystyczny układ tekstu; może być podział na punkty, paragrafy,
daty, szczegółowe dane,
występowanie charakterystycznych zwrotów ( Szanowny/a Pan/i, uprzejmie informuję, z poważaniem itp.),
mała ilość epitetów,
brak wyrazów potocznych,
powtórzenia
zwięzłość wypowiedzi,
Styl publicystyczny - stosowany w prasie, radiu, telewizji, w reklamach, w pracach popularnonaukowych, jest bardzo zróżnicowany, charakteryzuje go :
komunikatywność, jasność wypowiedzi
czasem można w nim znaleźć elementy oceny, subiektywnego sądu
niekiedy jest bardzo sugestywny i obrazowy
Styl artystyczny- stosowany w utworach literackich, czasem w tekstach publicystycznych ( np. felietonach), jest bardzo zróżnicowany, charakterystyczny dla danego autora, grupy literackiej lub prądu
Stylizacja to ukształtowanie wypowiedzi na podobieństwo określonego i możliwego do identyfikacji wzorca stylistycznego, którym może być indywidualny styl utworu literackiego, pisarza, kierunku literackiego lub okresu literackiego, albo też zespół własności którejś z odmian języka.
Stylizacja może obejmować wszystkie językowo-kompozycyjne elementy dzieła literackiego, przy czym identyfikacja wzorca jest niezbędnym elementem jego adekwatnej lektury.
Rodzaje stylizacji
ze względu na stosunek obejmowanego tekstu:
stylizacja całościowa - stylizowany jest cały tekst literacki,
stylizacja fragmentaryczna - stylizowany jest tylko fragment wypowiedzi,
ze względu na cel artystyczny
stylizacja informacyjna - wzmocnienie komunikacyjności i wiarygodności tekstu,
stylizacja manierystyczna - wywołująca wrażenie nienaturalności, manieryczności,
ze względu na dobór leksemów,
archaizacja - w tekst wplecione są elementy charakterystyczne dla języka minionych epok,
dialektyzacja - wprowadzenie elementów języka charakterystycznych dla danej gwary,
kolokwializacja - kształtowanie języka wypowiedzi na styl potoczny.
Odmiany stylizacji:
archaizacja,
dialektyzacja,
stylizacja środowiskowa,
parodia,
pastisz,
stylizacja brzmieniowa.
Zabieg stylizacji może dotyczyć różnych poziomów języka: warstwy fonicznej, składniowej, leksykalnej i morfologicznej. Nasilenie stylizacji jest różne i rozciąga się na cały utwór lub obejmuje tylko niektóre jego części. W stylizacji zastosować też można cechy typowe dla innych gatunków (np. stylizacja biblijna, sentymentalna).
Stylizacja archaiczna (archaizacja) - posłużenie się w tekście archaizmami, najczęściej z intencją plastycznego przedstawienia minionej epoki historycznej (np. stylizacja historyczna w powieściach historycznych H. Sienkiewicza). Archaizacja polega na świadomym wprowadzeniu do dzieła literackiego wyrazów, związków frazeologicznych , form gramatycznych i konstrukcji składniowych minionych epok. Może służyć uniezwykleniu lub nadaniu tekstowi tonacji patetycznej lub charakteru groteskowej karykatury.
Archaizacji podlegają wybrane części tekstu i niektóre aspekty języka ( fleksja, fonetyka, leksyka, frazeologia, składnia ).
Pierwsze ślady archaizacji widoczne są już u pisarzy epoki renesansu. Rozkwit stylizacji archaizującej przypada na XIX wiek, w związku z rozwojem zainteresowań historycznych.
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) - na świadomym i celowym wprowadzeniu do utworu cech gwarowych. Zjawisko dialektyzacji pojawiło się w XVII wieku w literaturze sowizdrzalskiej, zaznaczyło się także w widowiskach teatralnych, w których występowały postaci z ludu. W literaturze polskiej dialektyzacja pojawiła się szerzej w oświeceniu, m. in. W dramacie "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale" W. Bogusławskiego, gdzie posłużyła jako jeden ze środków charakterystyki środowiska chłopskiego. Cechy gwary wprowadzają do swych utworów: H. Sienkiewicz, E. Orzeszkowa, B. Prus, A. Dygasiński. Dialektyzacja stosowana była też w powieściach i dramatach młodopolskich ("Na skalnym Podhalu" K. Przerwy- Tetmajera), S. Witkiewicz wprowadził góralszczyznę. W okresie Młodej Polski pojawiają się stylizowane utwory prozatorskie, dramatyczne i poetyckie. Dialektyzowanym językiem literackim napisane zostało dzieło W. Reymonta "Chłopi". Stylizacja obejmuje tu wszystkie warstwy języka: fonologię, morfologię, słownictwo i frazeologię. Język utworu jest mieszaniną kilku gwar. Do dzieł literackich przenika też dialekt kaszubski ("Wiatr od morza" S. Żeromskiego) i dialekt śląski (powieści G. Morcinka)..
Funkcje stylizacji gwarowej:
oddaje koloryt poszczególnych regionów kraju,
realistycznie ukazuje życie na wsi,
jest środkiem charakteryzowania bohaterów literackich, określa ich przynależność do danego regionu i danej grupy społecznej,
wzbogaca i urozmaica język artystyczny dzięki istniejącym w gwarze środkom ekspresji, ich autentyczności i oryginalności.
Stylizacja środowiskowa polega na wprowadzeniu do tekstu literackiego w sposób świadomy i celowy wyrazów, wyrażeń, zwrotów i różnych form właściwych określonym grupom społecznym, zawodowym czy pokoleniowym, np. gwary młodzieżowej, myśliwskiej, żołnierskiej, przestępczej, miejskiej. Częsta jest stylizacja na język potoczny, którym posługują się bohaterowie wielu utworów literackich.
Parodia pokrewna jest trawestacji. Polega na naśladowaniu cudzego stylu lub jakiegoś konkretnego tekstu w celu ośmieszenia pierwowzoru, gatunku, autora czy maniery literackiej. Jest to prześmiewcze nawiązanie do stylu, motywów tematycznych lub kompozycji określonego utworu lub ich grupy. Istotą parodii jest karykaturalne przerysowanie charakterystycznych własności pierwowzoru. Ośmieszenie wynika z przejaskrawienia zauważonych chwytów poetyckich, np. banalnej fabuły czy środków stylistycznych. Parodia uprawiana jest od starożytności, np. poemat heroikomiczny jako parodia eposu, antyczna komedia grecka jako parodia tragedii. W literaturze polskiej do najwybitniejszych parodystów należą I. Krasicki, W. Gombrowicz. S.I. Witkiewicz, K.I. Gałczyński, J. Tuwim i A. M. Swinarski.
Pastisz - utwór nawiązujący do stylu, repertuaru motywów tematycznych lub kompozycji określonego utworu lub grupy utworów. Jest świadomym naśladowaniem języka jakiegoś pisarza lub określonego utworu. Tekst, w którym zastosowano pastisz trudny jest do odróżnienia od oryginału. Identyfikacja wzorca jest niezbędnym elementem adekwatnej lektury utworu będącego pastiszem. Pastisz nie ma charakteru prześmiewczego, jest rodzajem zabawy literackiej, dowodem literackiej erudycji. Najbardziej znanym zbiorem pastiszy w literaturze polskiej jest tom "Duchy poetów podsłuchane" K. Wyki.
Stylizacja brzmieniowa stara się naśladować szczególne właściwości foniczne danej wypowiedzi, np. cudzoziemca, posługując się szczególnym doborem słów, a nawet ich deformacją bądź tworzeniem słów nowych, uwypuklających charakterystyczne cechy stylizowanego wzorca, m.in. w twórczości J. Tuwima.