Podstawowym językiem żydowskim jest hebrajski. W diasporze (czyli wśród ludności, która w ciągu wieków wyemigrowała z Palestyny) rozwinęły się jednak pod wpływem języków otoczenia różne języki żydowskie. Do najbardziej znanych należą ladino - język Żydów sefardyjskich (nazwa tej grupy ludności żydowskiej, która kontynuuje tradycje kultury Żydów zamieszkujących w średniowieczu Półwysep Iberyjski) - oraz język Żydów aszkenazyjskich (pochodzących ze średniowiecznych obszarów niemieckojęzycznych) - jidysz.
Początków jidysz należy szukać około 1000 lat temu na terenie dzisiejszej Nadrenii. O jego rozwoju jako odrębnego języka można mówić już od wieku IX. U podstaw jidysz leżą dialekty niemieckie, zawierał on jednakże wiele elementów hebrajskich i był zapisywany za pomocą alfabetu hebrajskiego. XIV i XV wiek są przełomowe dla rozwoju tego języka. Wtedy - wraz z szeroką emigracją Żydów z terenów niemieckich na wschód - nastąpił rozpad jidysz na zachoddni (stopniowo zanikający) i wschodni, który - wzbogacony o elementy słowiańskie - dał podstawy dla dzisiejszego języka standardowego.
W skład wschodniego jidysz wchodzą trzy dialekty: centralny (polski), północny (litewski) i południowy (ukraiński). Wpływ tych trzech komponentów nie był oczywiście równy we wszystkich podsystemach języka standardowego - wymowa standardowa zbliżona jest najbardziej do wymowy północnej, gramatyka zaś opiera się w dużej mierze na dialektach południowym i centralnym.
Jidysz jest językiem bogatej i wspaniałej literatury. Za najstarsze zachowane do dziś zdanie w jidysz uważa się wkomponowane w hebrajskie litery wormackiego modlitewnika, pochodzące z roku 1272 słowa: gut tak im betag s wer dis makhazor in bes hakneses trag.
W XVI wieku popularne były transkrypcje na jidysz niemieckiej literatury ludowej (Volksbücher), a także utwory służące pomocą w czytaniu i rozumieniu tekstów świętych. Wtedy też ukazały się pierwsze przekłady Biblii na jidysz. Nowożytna literatura jidysz ma swoje początki dopiero w czasach Oświecenia. W tym też okresie następuje przesunięcie literackiego centrum jidysz na wschód. Za bezpośrednich twórców klasycznej literatury jidysz uznawani są trzej pisarze: Mendele Mojcher Sforim, Icchok Lejbusz Perec oraz Szolem Alejchem. Potwierdzeniem międzynarodowej rangi literatury jidysz stało się przyznanie w 1978 roku literackiej nagrody Nobla Isaacowi Bashevisowi Singerowi, pisarzowi jidysz, który dzieciństwo i młodość spędził w przedwojennej Warszawie, a od 1935 roku żył i tworzył w Nowym Jorku.
Do II wojny światowej jidysz posługiwało się na co dzień około 11 milionów Żydów na świecie. Dziś używany jeszcze w żydowskich środowiskach w Izraelu i USA. Ogromna większość Żydów, używających tego języka w Europie do II wojny światowej - zginęła w niemieckich obozach zaagłady.
Wpływ jidysz na język polski.
W swoim rozwoju historycznym jidysz nie podlegał tylko biernie wpływom otoczenia. Kontakty z innymi językami zaowocowały obustronnie. Wzbogacił się także i język polski. Dzięki długiemu współistnieniu obu języków i przenikaniu się kultur otrzymaliśmy za pośrednictwem jidysz szereg wyrazów przede wszystkim pochodzenia hebrajskiego, a także niemieckiego. Ostatnio uważa się nawet, że o wiele więcej wyrazów pochodzenia niemieckiego, niż dotychczas zakładano, dotarło do języka polskiego nie bezpośrednio, lecz właśnie poprzez język jidysz.
W języku polskim napotykamy wyrazy zaczerpnięte z jidysz i określające pojęcia oraz zjawiska obce naszej kulturze. Określenia takie, jak na przykład cheder, cadyk, chasyd, kahał, mykwa, rabin, tałes, koszerny i trefny weszły do naszego języka jak gdyby naturalnie, wypełniając istniejącą lukę. Są wszakże i takie słowa, które właściwie nie musiały być przejęte, ponieważ istniały ich odpowiedniki w języku polskim. To, że takie wyrazy jak na przykład bachor, belfer, cymes, ferajna, geszeft, kapcan, machlojka, mamona, mecyje, plajta, siksa, szmonces, trefny znalazły jednak drogę do języka polskiego, świadczyć może o większych kontaktach obu kultur, niż jest to powszechnie przyjmowane.
Magdalena Joanna Sitarz "Jidysz. Podręcznik nauki języka dla początkujących"
|