pytanie

30.Niepokoje moralne w trenach Kochan. i sonetach Szarzyń.

KOCHANOWSKI

Już w konstrukcji trenów widać zamiar artysty. W tranach początkowych ból poety narasta aż do 10,gdzie Kochanowski zaprzecza renesansowej koncepcji życia:

„Gdziekolwiek jeśliś jest...”

Następnie smutek opada aż do trenu XX-sen ,gdzie następuje powrót do ideałów filozofii humanistycznej oraz pogodzenie się z życiem.

SĘP SZARZYŃSKI

W twórczości Mikołaja zauważyć można już wpływ poezji barokowej. Bohater Sępa to człowiek rozdarty m/ y złem symbolizowanym przez szatana i boskim dobrem. Najsłynniejszy utwór to sonet jak to na barok przystało o bardzo długim tytule: „o wojnie naszej , którą wiedziemy m/ y...”

Człowiek w Sępie jest „wątły niebaczny rozdwojony w sobie”

Nie ma dla człowieka ratunku w filozofii humanistycznej jak w filozofii u Kochanowskiego, gdyż nie jest ona w stanie zapewnić ona człowiekowi spokoju ducha. Dzieje się tak dlatego, że filozofia ta nie zapewnia życia wiecznego. Twórczość Sępa jest głęboko katolicka, czy szerzej chrześcijańska a autor zastanawia się co się stanie z człowiekiem po śmierci. W twórczości tej widać kryzys humanistycznego Carpe diem- Tylko Bóg jest w stanie pomóc człowiekowi: „Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie”

B A R O K

Ramy czasowe

EUROPA

XVII w.

we FRANCJI nie było

pytanie

31.Dyhotomia świata i człowieka w tw. sępa Szarzyńskiego.

Świat

• miejsce walki dobra ze złem

• kwintesencja bytu doczesnego

• jest to świat skłębiony, ciemny, mroczny, nieprzyjazny dla słabego człowieka

Człowiek:

• „wątły, niebaczny...”

• antyczna walka ciała i duszy

• człowiek jako istota sprzeczna, s kłócona wewn.-dusza chce do Boga ciało do upadku

patrz wyżej

pytanie

32.Porównaj barok sarmacki i dworski

NURT DWORSKI POEZJI BAROKOWEJ (JAN ANDRZEJ MORSZTYN).

 Dla poezji barokowej charakterystyczne są dwa wzory kultury: tzw. ziemiański (reprezentowany przez W. Potockiego, J. Ch. Paska), i tzw. dworski (J. A. Morsztyn, D. Naborowski). Wiersze poety dotyczą głównie tematyki miłosnej i towarzyskiej. Odznaczają się one bogactwem i różnorodnością środków wyrazu, pomysłowością i humorem. Autor w sposób mistrzowski posługiwał się środkami wyrazu takimi jak: hiperbola, metafora, porównanie, antyteza, wyszukane epitety.

- "Niestatek" - podmiot liryczny zestawia ze sobą dwa obrazy-portrety. W pierwszym dominuje bogata kolorystyka metafor (ogień, złoto, perły...), której zadaniem jest ukazanie życia i urody w pełnym rozkwicie. Drugi obraz stanowi ostry kontrast z pierwszym - jest dwubarwny (czerń i biel, motyw śmierci i rozpadu). Zestawienie takich portretów kobiety wyraża zmienność uczuć, wynika z kaprysu. Sugeruje to grę z uczuciem, nastrój zabawy dworskiej.

- "Do trupa. Sonet" - porównanie położenia człowieka zakochanego i trupa. Pierwsza część zawiera próbę identyfikacji podmiotu lirycznego z sytuacją nieboszczyka - poszukiwanie przeciwieństw. Część druga - zestawienie spokoju trupa z cierpieniami zakochanego. Zaskakująca pointa: sytuacja zakochanego jest gorsza niż nieboszczyka.

- "Cuda miłości" - antyteza (zestawienie na zasadzie przeciwieństw) cierpień człowieka zakochanego, który nie może się od nich uwolnić. Pointa: przed miłością nie można uciec, obrona przy pomocy rozumu jest nieskuteczna.

- "Nadgrobek Perlisi" - parodia wymyślnych epitafiów na nagrobkach, autor w wyszukany sposób ukazał zalety psa i rozpacz właściciela po jego stracie.

Daniel Naborowski - pisał epitafia, treny, fraszki. Lubował się w słownych igraszkach i barokowych konceptach. W późniejszym okresie uległ nastrojom elegijnym i sielankowym oraz sławił uroki życia ziemiańskiego. Utwory: "Marność", "Krótkość żywota", "Do Anny", "Cnota grunt wszystkiemu".

 

POSTAWA WACŁAWA POTOCKIEGO - RÓŻNE OBLICZA SARMATYZMU.

Wiele utworów Wacława Potockiego stanowi jakby ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia narodu. Tworzą one swoistą panoramę staropolskiego życia szlachecko-ziemiańskiego. Cechą utworów jest także dygresyjność, wprowadzanie w poemat wielorakich refleksji na tematy społeczne, stanowe, obyczajowe. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanych do swoich przywilejów, a zaniedbujących obowiązki. Miały one postać nie pozbawionych goryczy uwag o zaniedbaniach stanu rycerskiego i wojennego rzemiosła. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało teraźniejszy upadek moralny szlachty. Utwory Wacława Potockiego, to "Nierządem Polska stoi", "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie", "Transakcja wojny chocimskiej...". Ukazana szlachta jest niezdyscyplinowana, gnuśna, otacza się przepychem, nie myśli o przyszłości.

pytanie

34.PAMIĘTNIKI JANA CHRYZOSTOMA PASKA JAKO PRZEJAW SARMATYZMU

Warstwa obyczajowa

Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów, dzięki żywości i barwności wysławiania się pamiętniki są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajowości tamtych czasów.

Wzorce osobowe

Z pamiętników Jana Chryzostoma Paska wyłania się wzorzec osobowy szlachcica - ziemianina wiodącego spokojne życie, pełne towarzyskich, trochę rubasznych biesiad, wyróżniającego się wśród okolicznej szlachty głównie swym talentem do oswajania dzikiego ptactwa i zwierząt. Zupełnie inny priorytet rysują nam jednak księgi sądowe. Wynika z nich, że był to znany w okolicy awanturnik, warchoł i pieniacz, na którym ciążył pięciokrotnie wyrok sądowy, skazujący go na banicję. Przekupna i słaba władza ówczesnej Rzeczypospolitej nigdy tego wyroku jednak nie wyegzekwowała.

Język i styl utworu

1. wydarzenia historyczne, które prezentował były jedynie tłem dla zaprezentowania jego przygód

1. szeroka skala realizmu w przedstawianiu życia wojennego i obyczajowego ówczesnej szlachty

1. używane są makaronizmy, latynizmy

1. dużo porównań

1. bardzo długie zdania z orzeczeniem na końcu

1. język zbliżony do języka potocznego, żywy

1. narracja - styl gawędziarski, dynamiczny w partiach opisowych, czasami nieco rozwlekły

1. dialogi krótkie, żywe, dynamiczne

1. sceny dramatyczne i komediowe

1. wprowadzenie świata zwierzęcego (np.: koń, wydra)

Portret szlachcica sarmaty.

• spopoularyzowany 200 lat później dzięki Trylogii Sienkiewicza( postać Zagłoby)

• z literatury barokowej najlepszym portretem sarmaty jest bohater pamiętnikó w Chryzostoma Paska

• jawi się on jako postać niezwykle barwna.

• jest to człowiek, któremu nie obce jestrzemiosło wojenne, którego znajomość naturalnie podkreśla, w czym przypomina Szekspirowskiego Falstaffa ( “Żołnierz Samochwała”)

• Pasek chwali się swoimi układami z dworem królewskim, znajomościami wśród magnaterii.Ukazuje siebie jako człowieka wiernego tradycji, prowadzącego ziemiański tryb życia.

• Język bohatera jest pełen tzw. makaronizmów. Są to zaporzyczenia z języków obcych, głównie z łaciny.Wplatanie ich w tok wypowiedzi prowadzi często do karykatury ( jedne słowo polskie ,drugie Łacińskie itd...)

• Pamiętniki te są prawdziwą kopalnią o sarmackiej Polsce. Dzieło ważne ze względu na swe wartości paradokumentalne.

pytanie

35.Jan Andrzej Morsztyn i Wacław Potocki- dwie sylwetki twórcze tej samej epoki.

Morsztyn

Potocki

styl dworski taka twórczość jest bardzo kunsztowna opiera się na koncepcie jednym z najsłynniejszych utworów „Sonet do trupa”.W utworze tym poeta zaskakuje tematyką, gdyż zwraca się bezpośrednio do trupa. Porównuje jego sytuację z człowiekiem zakochanym i dochodzi do wniosku, że o wiele „szczęśliwszy” jest nieboszczyk,gdyż nie trapią go żadne przeciwności, negatywne koleje losu: „ty się rozsypiesz prochem w małej chwil, ja się nie mogę(...) rozsypać popiołem.”. Utwór ten nawiązuje do sonetów miłosnych szekspira, czy Petrarki, ale tamte nie były tak gwałtowne. inne ważne wiersze również oparte są na elemencie zaskoczenia np: „niestatek”.Zestawione są tam różne abstrakcyjne wrażenia nie możliwe do spełnienia w rzeczywistości „ze statecznością kobiety” (co oznacza mniej zmienna). Przyrównać to można do opery Rigoletto Verdiego LA DONNA MOBILE-kobieta zmienną jest. „Cuda miłości”- wiersz traktuje o uczuciu, miłości, które przedstawione jest jako wewn. sprzeczne. Kochanek jak u Petrarki kocha zdając sobie sprawę z tego, że miłość jest uczuciem zabójczym. Na końcu tego wiersza pada konkluzja, że miłość jest uczuciem irracjonalnym (nielogicznym) Twórczość Morsztyna jest wyrazem tw. dworskiej- odizolowanej od doczesnych i społecznych problemów tamtejszej epoki.

styl sarmacki twórczość Morsztyna nacechowana jest troską o współczesnego obywatela ,a także o Polskę. Najsłynniejszym utworem jest „transakcja (przebieg wojny chocimskiej). Jest to epopeja wzorowana na epopejach antycznych. Opowiada antycznych. Opowiada o tzw. potrzebie Chocimskiej. Naszpikowana jest moralistyką i własnym osądem kwestii patriotycznej. Potocki chronologicznie opowiada o przebiegu wojny polsko -tureckiej. Porównuje współczesnych Polaków z mitycznymi sarmatami, przodkami bez skazy. „Nierządem Polska stoi”. Utwór o tematyce społecznej, w którym Potocki broni ubogą szlachtę i ziemian. Utwór nie pozbawiony humoru „pospolite ruszenie”. W utworze tym autor postuluje powołanie regularnej armii na potrzeby państwa .Kpi i ośmiesza popularną wówczas w Polsce obronę pospolite ruszenie. Potocki jest przedstawicielem baroku ziemiańskiego, który silnie akcentował sprawy wsi. Opisywał panoramę życia drobnej szlachty i jej problemy społeczne. W przeciwieństwie do utworów (M) u Potockiego istotną rolę odgrywa ojczyzna. Jest to przykład tzw. literatury zaangażowanej.

PYTANIE 35

Jan Andrzej Morsztyn i Wacław Potocki jako dwaj twórcy tej samej epoki

JAN ANDRZEJ MORSZTYN JAKO POETA DWORSKI

Jan Andrzej Morsztyn był poetą związanym z dworem królewskim. Piastował wiele urzędów. Był dworakiem i intrygantem ale też sprawnym dyplomatą. Był skazany na banicję i wygnany z kraju. Styl życia, który uprawiał był odpowiedni barokowi dworskiemu. Poświęcił się całkowicie polityce. Poezja była dla niego tylko tłem. Był uznawany za twórcę bardzo zdolnego. Jego utwory nawiązywały do marinizmu. Jego utwory nie podejmowały tematyki trudnej lecz łatwą, związaną z flirtem dworskim. Utwory były zbudowane sprawnie. Charakterystyczny był przejaw formy nad treścią.

MIŁOŚĆ JAKO NACZELNY TEMAT UTWORÓW J. A. MORSZTYNA

Jan Andrzej Morsztyn najchętniej pisał o miłości. Nie było to jednak bezpośrednie wypowiedzenie uczuć o ukochanej. Były to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem.

Związek tematyki miłosnej z biografią autora i jego poglądem na zadania literatury.

„Niestatek”

Autor wylicza zjawiska, które musiały by się spełnić by jakakolwiek kobieta stała się stateczna. Są to zjawiska zaczerpnięte z przyrody i niemożliwe.

„Starej”

Jest to złośliwy epigramat. Podmiot liryczny wylicza pewnej kobiecie jaka jest stara.

„Na Tomka”

Kobieta, do której zaleca się Tomek jest bardzo bogata i chora. Tomek dostrzegając te zalety chce zostać bogatym wdowcem i w pogoni za posagiem zaprzedaje sam siebie.

„Niestatek II”

Podmiot liryczny wychwala pannę tylko jak jest w nim w zgodzie. Gdy są w niezgodzie panna ta jest brzydka. Są tu dwa obrazy. Pierwszy to wyraz zachwytu zaprezentowaną piękną kobietą. Drugi prezentuje kobietę szpetną i okropną. W obu obrazach są elementy przesady.

„Do trupa”

Jest to sonet. Z utworu tego wynika wniosek, że lepiej nie żyć niż być zakochanym. Człowiek zakochany ma świadomość swojego zniewolenia.

FORMA UTWORÓW J. A. MORSZTYNA I JEJ ZWIĄZEK Z TREŚCIĄ

Treść utworów Morsztyna jest mało istotna. Ważna jest natomiast ich forma. Stosował on wiele środków artystycznych np.: anafora, wyliczenie, koncept, gradacja, hiperbolizacja. Pisał także utwory bardzo krótkie np.: „Starej”.

DLACZEGO J. A. MORSZTYNA MOŻNA NAZWAĆ POETĄ KONCEPTUALISTĄ

Jana Andrzeja Morsztyna można nazwać konceptualistą, ponieważ w swoich utworach używał konceptu. Głównym zadaniem jego poezji był zaskakujący, wręcz szokujący czytelnika pomysł - koncept dotyczący formy lub treści. Przykładem może tu być utwór pod tytułem „Niestatek”, do końca utworu nie wiemy po co podmiot liryczny wylicza zjawiska przyrody. W utworze pod tytułem „Niestatek II” przeciwstawione są dwa obrazy kobiety.

WACŁAW POTOCKI JAKO GŁÓWNY PRZEDSTAWICIEL LITERATURy DWORKOWEJ

TEMATYKA I KOMIZM DROBNYCH UTWORÓW POTOCKIEGO

„Ogród fraszek”

Jest to zbiór 1800 utworów rozmaitej wielkości i różnorodnej treści (O czym mówi bardzo dziwaczny i bardzo rozbudowany tytuł - „Ogród ale nie plewiony, bróg, ale co snop to inszego zboża...” wypełniający całą stronę.) W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego.

„Moralia”

Jest to zbiór zawierający kilkaset utworów rozpoczynających się od jakiegoś przysłowia polskiego lub łacińskiego w tłumaczeniu lub przeróbce dokonanej przez Potockiego. Utwory mają charakter przypowieści, których zadaniem jest unaocznić określoną myśl najczęściej dotyczącą niedomagań Rzeczypospolitej. Wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

geneza „WOJNy CHOCIMSKiej” WACŁAWa POTOCKIego

Za treść tego utworu autor przyjął wojnę ze szczególnym uwzględnieniem jednej bitwy pod Chocimiem. Potocki powraca do konkretnych wydarzeń. Jest to upoetyzowana kronika tej wojny. Została napisana na podstawie jednego z pamiętników jednego z dowódców. Jest to poemat rycerski. Charakterystycznym elementem takiego eposu jest inwokacja. W niej autor zwraca się do Boga. Są tam porównania homeryckie. Jest tam zawarta prośba o błogosławieństwo dla dzieła, które właśnie tworzy autor.

„WOJNA CHOCIMSKA” JAKO PODRĘCZNIK PATRIOTYZMU DLA WSPÓŁCZESNYCH

Autor charakteryzuje przodków broniących ojczyzny i przez to wskazuje jak powinni zachowywać się współcześni. Polacy biorący udział w tej bitwie stali w obronie wolności szlacheckich, wiary, własnego domu, dobytku, własnej czci, w obronie ojczyzny i jej wolności. W dalszej części tego utworu jest ocena wrogów. Autor mówi, że nie są oni dobrzy w walce. Uważa ich za ludzi złych. Służy to pokazaniu waleczności Polaków. Polska miała być podmurzem chrześcijaństwa i nie dopuścić heretyckiej zarazy, żeby rozpowszechniła się wśród ludzi. Utwór ten miał pokazywać duszę rycerską Polaków. Według Potockiego o doskonałości żołnierzy świadczyło ich męstwo i religijność. Charakteryzując przodków zwraca uwagę na ich waleczność, dumę i dbałość o honor. Zasługi są obserwowane przez Boga i wynagradzane przez niego. Bóg pomaga zwyciężać. Pociechą dla żołnierzy jest to, że walczą w jego imię.
W utworze jest alegoria, gdzie biały orzeł płacze nad mogiłą ojczyzny wspominając wspaniałą przeszłość.

TEMATYKA AUTOBIOGRAFICZNA W TWÓRCZOŚCI W. POTOCKIEGO

Ukazuje swoje przejścia podczas prześladowań arian (należał do nich) → „Kto pierwszy ten lepszy”.

PATRIOTYZM W. POTOCKIEGO I JEGO OCENA WSPÓŁCZESNYCH

„Nierządem Polska stoi”

To opinia poety na temat własnego kraju. Dostrzega grożące państwu niebezpieczeństwo, wewnętrzne rozprężenie. Ubolewa nad tym, ze w Rzeczypospolitej ciągle zmieniane jest prawo. Obwinia szlachtę za ich warcholstwo, pieniactwo i prywatę.

„Pospolite ruszenie”

Jest to obraz polskiego pospolitego ruszenia. Autor krytykuje stosunek szlachty do obowiązku wobec ojczyzny, pokazuje sytuację w obozie żołnierskim w przededniu bitwy. Żołnierze nie chcą walczyć. Brak dyscypliny, chęci do walki. Żołnierze pobyt w obozie traktują jako odpoczynek. Brak szacunku dla wyższej hierarchii wojskowej, przewidywania skutków postępowania. Niewypełnianie obowiązków. Przejaw postawy niepatriotycznej. Nie bano się odpowiedzialności. Polska jest bez obrony i jest łatwym łupem dla najeźdźców.

„Zbytki polskie”

Autor opowiada o szlachcie, która interesuje się tylko swoim dobrem materialnym. Potocki wymienia najważniejsze przyjemności do których dąży społeczeństwo. Szlachta traci bogactwo aby je pokazać. Mowa jest o prywacie i egoizmie szlachty, która nie jest zainteresowana obroną Rzeczypospolitej. Utwór kończy się pewną przestrogą: wszystkie bogactwa może człowiek utracić, Pogoń za rzeczami zbytecznymi powoduje utratę majątków i osłabia polskie społeczeństwo.

DWORSKA	SARMACKA
lżejsza, miłość, zabawa, salonowa, poezja kunsztowna pod względem artystycznym a) dworkowa, ziemiańska pochwała natury, życia na wsi b) mieszczańska, plebejska nawiązujące do stosunków społecznych wyrażających skargę na brak odpowiednich przywilejów dla plebejuszy i mieszczan	a) sarmatyzm rubaszny megalomania, ksenofobia (niechęć do obcych), dewocja (prymitywna religijność), konserwatyzm (niechęć wobec zmian), prymitywizm intelektualny, zabawa, prywata, tradycjonalizm b) sarmatyzm szlachetny demokratyzm, tolerancja, otwartość, liberalizm, patriotyzm
- Morsztyn a) Potocki b) Jan z Kijan	a) Pasek b) Potocki

Barok dworski

Ulegał wpływom zagranicznym. Był nurtem oddalającym się od tradycji i wzorującym się na hierarchii wartości dworów Europy.

Kultura była związana nie tylko z dworem królewskim ale i magnackim ← kultura elitarna. Rozwój tej kultury miał dowieść o sile magnatów. Przedstawicielami tego nurtu są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

Barok sarmacki (dworkowy)

Nurt ten rozwijał się w dworkach szlacheckich. Cechował go sarmatyzm. Pogląd ten spopularyzował się u schyłku XVI wieku. Dowodził on starożytnego pochodzenia Polaków od plemienia sarmatów. Plemię to charakteryzował wielki patriotyzm. Byli oni bardzo uczciwi i moralni. Uważano, że Polacy są spadkobiercami tych cech. Zakres tych poglądów ograniczony był do szlachty. Uważano, że ponieważ posiadali oni takie cechy powinni mieć też władzę. Szlachta była przekonana o swojej doskonałości. Sprzyjało to powszechnej wtedy megalomanii, czyli manii wielkości, przesadnemu przekonaniu o swej wartości i wyższości. Sprzyjało to konsolidacji stanu szlacheckiego. Szlachcice uważali się wzajemnie za braci. Nie były ważne różnice majątkowe. Trzeba było tylko mieć herb. Przedstawiciele tego nurtu to: Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.

O Ś W I E C E N I E

Ramy czasowe

FRANCJA

Początek: XVII w.

Koniec: lata 70 XVIII w.

EUROPA

Początek: początek XVII w.

Koniec: lata 70 XVIII w.

POLSKA

Początek: początek XVIII w.

Koniec: 1822 - wydanie przez Mickiewicza „Ballad i romansów”

pytanie

36. Wady człowieka i jego komiczne kreacje w wybranej komedii Moliera.

Tytuł: Sk±piec Moliera jako komedia charakterów."

Wiele komedii Moliera ma tytuły wskazuj±ce na to, że najważniejszy w nich jest portret jakiego¶ człowieka : "¦więtoszek", "Chory z urojenia" itp. Pisarz konstruował te postacie w ten sposób, że miały one cechy indywidualne, a jednocze¶nie stawały się typem uosabiaj±cym jak±¶ główn± cechę.

Jan Molier napisał 31 komedii, większo¶ć z nich to komedie charakteru, czyli w każdym utworze autor rozważa jedn± wadę ludzk±, np. sk±pstwa. Autor napisał dramat na podstawie "Garnka" Planta.

Przejawy sk±pstwa Harpagona:

obarczenie Anzelma kosztami ¶lubu córki

odmówienie posagu córce pos±dzenie służ±cych o kradzież pozwolenie synowi na ¶lub z Mariann± w zamian za odzyskanie szkatułki. zdenerwowanie spowodowane plotkami o jego sk±pstwie

znajdowanie pretekstów aby nie wypłacić służbie pieniędzy. obawa o szkatułkę zakopan± w ogrodzie

korzystanie z usług Frozyny bez zapłaty sk±pienie potraw i pieniędzy na ucztę utrzymanie służby tylko dla prestiżu służ±cy spełnia rolę stangreta i kucharza rozkaz aresztowania całego miasta po kradzieży ieniędzy.

ogromna rozpacz po utracie szkatułki niedożywienie zwierz±t lichwiarstwo sk±pstwo wobec dzieci gaszenie niepotrzebnych ¶wiec pieni±dze traktował jako dar boży nieznany

pytanie

37. Omów gatunki literackie preferowane przez literaturę oświecenia.

Można stwierdzić, że były to gatunki użytkowe, takie, w których łatwo było pouczać publiczność, ukazać i ośmieszyć wady społeczne, postulować reformy - zwłaszcza w klasycznym nurcie literatury. Cele takie wymogła potrzeba ratowania Rzeczypospolitej przed upadkiem i konieczność oświecenia społeczeństwa i moralnego jego odrodzenia:

Klasycyzm:

a. Bajka - wierszowana, alegoryczna opowieść, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi. Prawda wypowiadana jest bezpośrednio, głównie jako puenta, niekiedy już na początku

bajki, lub bywa tylko zasugerowana czytelnikowi. W oświeceniu używana głównie ze względu na morał, który pozwalał przekazać ważne treści.

b. Satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istot± satyry jest krytyka, więc posługuje się ona często wyolbrzymieniem atakowanych cech, deformacji i groteską. Tematyką są problemy obyczajowe i polityczne.

c. Komedia - gatunek dramatyczny o pogodnej treści, obfitującej w wydarzenia akcji, i szczęśliwym zakończeniu. Wprowadzał elementy komizmu, niekiedy także karykatury, satyry i groteski. W oświeceniu ośmieszała postacie i ich postawy. (np. "Powrót posła"

Juliana Ursyna Niemcewicza).

d. Powieść - służyła charakterystyce osób i sytuacji społecznych (np. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki").

e. Poemat heroikomiczny - parodia eposu rycerskiego. Konwencje eposu, należące do stylu wysokiego, zostają tu użyte do opowiadania na tematy błahe i codzienne. W "Monachomachii" spór mnichów przedstawiony jest przy zastosowaniu: inwokacji, porównań homeryckich, personifikacji, rozbudowanego okresu zdaniowego, form stroficznych.

Sentymentalizm:

f. Sielanka - gatunek literacki o tematyce utworów z życia pasterzy lub rolników. Wierszowany utwór w formie monologu wygłaszanego przez postać literacką, najczęściej pasterza, przeplatany opisem lub dialogiem.

pytanie

38. Trzy prądy artystyczne Oświecenia

pytanie

39. Rola komizmu w walce o oświecenie narodu.

Jednym z naczelnych celów ucząc-bawić .

1. Ignacy Krasicki.

• bajki. pod postacią zwierzą autor ukazywał ludzkie przywary. Mimo tego traktował człowieka bardzo pobłażliwie.

Ignacy Krasicki wy¶miewa wady ¶wiata w "Bajkach" i "Satyrach". Bajka "Kruk i lis" za-wiera alegorię próżno¶ci i głupoty

(kruk) oraz przebiegło¶ci (lis). Autor ¶mieje się że "Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym". "Dewotka" pokazuje fałszyw± pobożno¶ć: "dama" odmawiaj±c modlitwę biła swoj± służ±c±. Pewnemu gospodarzowi skradziono groch rosn±cy przy drodze. Na drugi rok zasiał go w¶ród żyta, my¶l±c że zbiór będzie o wiele więk-szy. Przeciwnie - zniszczono mu i zboże, i groch. Krasicki wy¶miewa przesadn± ostrożno¶ć i chęć zysku. Bajka "Szczur i kot" piętnuje ludzi pysznych i pewnych siebie.

• satyry. W formie żartobliwej piętnował i wyszydzał nasze polskie cechy narodowe:

1. pijaństwo ,pod tym samym tytułem

2. uleganie modom, “żona modna”

3. “ Swiat zepsuty” rozluźnienie stos w społeczeństwie

4. piętnowanie głupoty “do króla”

5. W satyrze "Pijaństwo" ukazany jest typ polskiej go¶cinno¶ci. Przeradza się ona w pijatykę, po której następuje pochwała trzeĽwo¶ci. Dyskusję przerywa jeden z uczestników i idzie się napić

f) Au-tor wy¶miewa w "Żonie modnej" przejmowanie przez szlachtę obyczajów francuskich. Moda prowadzi do rozrzutno¶ci i wiedzie do zrujnowania

• poematy heroikomiczne.

1. Wyszydzenie postawy ówczesnych zakonników “Monachomachia”

Krasicki prowadzi krytykę poprzez oksymorony: "¶więte próżniaki", "wielebne głup-stwo". Twierdzi ironicznie "Szanujmy

m±drych, przykładnych, chwalebnych, ¦miejmy się z głupich, choć i przewielebnych". Pomimo humoru Krasicki przedstawia

¶wiat, w którym do-minuje siła, przewrotno¶ć i głupota ("Jagnię i wilcy", "Malarze", "Wół minister") - jest on przygnębiaj±cy.

2. Niemcewicz “Powrót posła”.

• pierwsza polska komedia polityczna.

• naśmiewanie się z obozu konserwatywnego, jego przedstawicieli przedstawia jako osoby bezmyślne o nienowoczesnych poglądach.

¶=ś Ľ=ź ±=ą

pytanie

40. Powrót posła J.U.Niemcewicza komedią polityczną.

Wystawiona na kilka miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja. Zawarł w niej Niemcewicz ważką treść polityczną, ściśle związaną z nowatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w problemach krajui społeczeństwa utwór stał się agitacją na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczypospolitej. Uznano ten utwór za pierwszą polską komedię polityczną. By zdemaskować konserwatystów, autor posłużył się kpiną i ironią. Zadowolony z siebie przedstawiciel konserwatystów niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem i ciasnotą poglądów. To, co bywało przedtem, budzi jego szczery entuzjazm -

zaciekle broni liberum veto, uważa je za najwspanialszą zdobycz szlachty, nazywa je "źrenicą wolności". Zwolennik wolnej elekcji z czułością wspomina czasy saskie, kiedy "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" - jest ślepo przywiązany do innych elementów tradycji szlacheckiej nie dostrzegając

niebezpieczeństw, które wiążą się z utrzymaniem w Polsce takiego stanu: możliwości utraty niepodległości, osłabienia obronności, zastoju gospodarczego. Kompromitują go także poglądy o zawarciu przez Polskę sojuszu z krajami dalekimi, które co prawda nie będą w stanie pomóc, ale i nie zaszkodzą. Komedia miała na celu przekonać ludzi o szkodliwości jednej postawy politycznej i korzyściach płynących z drugiej. Utwór ma także walory obyczajowe. Pokazuje i wyśmiewa pewne mody, typy obyczajności. Starosta Gadulski jest obojętny na przyszły los córki w małżeństwie - interesuje go tylko czy trzeba będzie dać posag, czy nie. Małżeństwo to gorąco popiera starościna - typowa "żona modna",

"sfrancuziała" kosmopolitka, która gardzi wszystkim co polskie, nie bardzo umie pisać poprawnie w ojczystym języku, marnotrawi majątek męża. Jest "cudzoziemką we własnym kraju" (słowa Podkomorzego). Szarmancki to również przykład kosmopolity, który odwiedzając kraje europejskie, nie wzbogaca praktycznej wiedzy, nie wie nawet, co istotnego się w nich dzieje, za to doskonale zna

cechy modnych strojów, możliwości zabaw - czyli wszystkie sposoby wydania pieniędzy. Ciągle mu ich brakuje, staje się więc typowym łowcą posagów. Przy ożenku liczy się dla niego tylko majątek. Dla starościny Szarmancki jest przykładem elegancji, obycia towarzyskiego, wzorem romansowego kawalera, dzięki uprawianej przez niego sztuce flirtów i zalotów. Los Polski jest mu zupełnie obojętny, pracę dla niej uważa za modę, nie myśli marnować sobie życia. Niemcewicz prezentuje również wzory polityczne godne naśladowania. Podkomorzy tak jak Gadulski jest Sarmatą, jednak nie jest ślepo zapatrzony w tradycję.

Czerpie z niej to, co dobre, odrzuca co złe. Jest mądrym, wzorowym ojcem oraz dobrym opiekunem swoich poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli panem" - niemałe znaczenie ma fakt nadania chłopom wolności, uwolnienie ich od poddaństwa. Jego syn Walery jest człowiekiem uczciwym, dla którego najważniejsze jest dobro ojczyzny. Postacie negatywne obdarzone są znaczącymi,

charakteryzującymi je nazwiskami, oznaczającymi najbardziej rzucającą się w oczy cechę (nawiązanie do tradycji molierowskiej), dzięki czemu czytelnik nie ma żadnych wątpliwości z kogo ma się śmiać.

"Powrót posła" jest utworem typowym dla epoki oświecenia (komedia polityczna, charakter dydaktyczny). Postacie w utworze nie są jednostkowe, lecz zbiorowe. Działaczy stronnictwa patriotycznego reprezentują w utworze Podkomorzy i jego syn Walery, zaś obrońców starego porządku - starosta Gadulski, jego żona

i Szarmancki. Program stronnictwa patriotycznego:

- wprowadzenie dziedziczności tronu;

- wzmocnienie władzy królewskiej;

- zniesienie liberum veto;

- dążenie do zawarcia przymierza z Prusami;

- odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;

- zniesienie poddaństwa chłopów;

- reforma szkolnictwa i położenie nacisku na odpowiednie wychowanie

młodzieży (kształtowanie postawy obywatelskiej).

pytanie

41. Narodziny sceny narodowej polskiego oświecenia.

Z inicjatywy króla w 1765 powstaje pierwszy polski teatr publiczny ( dla każdego ). Wydzierżawiono dla niego gmach zwany operalnią, gdzie występowały trzy zespoły( włoski, francuski, polski). Najpopularniejsze sztuki- komedie, ponieważ jak mówiono wznieca ona śmiech i prowadzi do obrzydzenia przywar. Zgodne to było z oświeceniwym postulatem „uczyć bawiąc”

1. Franciszek Bohomolec ( tw. komedii) krytykujące polski wady i zabobony sarmackie, także zbytnie uleganie modom zagranicznym. Przy pomocy takich bohaterów jak: Starusiewicz przedst. starych poglądów i figlacki nowoczesny laluś lubiący się bawić.

2. Franciszek Zabłocki: „Fircyk w zalotach”. Bohater tej sztuki to człowiek pozbawiony cnót obywatelskich przykładający własny interes nad dobrem publicznym.

3. Wojciech Bogusławski : „Krakowiacy i górale”. Rdzennie polska sztuka wychwalająca nasze polskie cechy narodowe, wystawiana jest chętnie do dzisiaj.

pytanie

42. Wykaż moralizatorski charakter tw. Ignacego Krasickiego

Ignacy Krasicki starał się wpływać na moralno¶ć i charakter ludzi tego okresu poprzez piętnowanie wad i przywar człowieka w swoich "Bajkach" i"Satyrach". Krasicki w swych bajkach zawarł swe obserwacje otaczaj±cego go ¶wiata, krytykował, wy¶miewał, ale także próbował naprawiać rzeczywisto¶ć, pouczać. Aby wymienić tylko niektóre piętnowane przez poetę wady, wspomnieć można choćby o obłudzie i zakłamaniu ("Dewotka"), pochlebstwach ("Malarze"), chwiejno¶ci pogl±dów ("Filozof"), pysze i zarozumialstwie ("Szczur i kot"). Bajki przedstawiaj± wiele aspektów XVIII - wiecznej Polski, przybliżaj± także współczesnemu czytelnikowi problemy i wady obywateli tamtego okresu. "Satyry", podobnie jak "Bajki", ukazuj± obraz życia XVIII - wiecznej Rzeczypospolitej, s± doskonał± ilustracj± tamtych czasów. Krasicki obraża i o¶miesza w nich liczne wady społeczeństwa polskiego: pijaństwo, skłonno¶ć do hazardu, zacofanie i ciemnotę szlachty, brak krytycyzmu. Satyry maj± często charakter interwencyjny, doraĽny ("Do króla"), często s± jednak ponadczasowe, uniwersalne, szczególnie, gdy mówi± o wadach (np."Pijaństwo"). Krasicki tak sam pisał o swych satyrach "Występek karać, oszczędzać osoby", pragn±c być zawsze obiektywnym i sprawiedliwym.

Innym utworem Krasickiego, o wymowie niew±tpliwie dydaktyczno - moralizatorskiej jest "Monachomachia", poemat heroikomiczny po¶więcony życiu zakonników. Jednakże jest to przede wszystkim próba o¶mieszenia sposobu działania polskich zakonów żebraczych. Poeta ukazuje mnichów uwikłanych w bezsensowne i bezpodstawne spory, oddaj±cych się nie ascezie, lecz obżarstwu, demaskuje niski poziom moralny i intelektualny zakonników. Krasicki wyraĽnie stwierdza, iż to nie habit czyni ¶więtym, iż należy postępować zgodnie z zasadami zakonu, a nie wymogami własnego charakteru. Utwór ma wyraĽn± wymowę moralizatorsk±: osoby duchowne nie powinny być wyniesione ponad zwykłych ¶miertelników, a na szacunek wiernych zakonnicy powinni sobie zasłużyć ciężk± i wytrwał± prac±.

pytanie

43.satyry. patrz u góry

Satyra- twórca Horacy. W starożytnym rzymie to gatunek literacki z pogranicza liryki, epiki i dramatu. Autor wyraża krytyczną opinię przez ośmieszenie. Gatunek dydaktyczny. Satyra portretowa- portret osoby. Satyra sytuacyjna- ośmieszenie postaw przez sytuację.

Człowiek i społeczeństwo w satyrach "Żona modna", "Pijaństwo", "Świat zepsuty".

"Żona modna"- satyra ta przedstawia szlachcica, który ożenił się mając nadzieję że będzie czerpał z tego profity. Okazało się jednak, iż jego małżonka chce zmienić oblicze swego nowego domu, co naraziło go na olbrzymie wydatki. Niewiasta zastrzegła sobie prawo do licznych wyjazdów, urządza bale i uczty oraz zaprasza licznych gości, co przysparzało małżonkowi dodatkowych kłopotów i naraziło na straty pieniężne.

W satyrze tej Krasicki zkrytykował tendencje szlachty do przejmowania zagranicznych, szczególnie francuskich obyczajów, co prowadzi do rozrzutności i upadku. Postępowanie takie nie daje żadnych korzyści duchowych i kulturowych, a prowadzi jedynie do ruiny majątkowej i upadku klasy szlacheckiej.

"Pijaństwo"- utwór ten gani pijaństwo wyliczając jego złe cechy i skutki. Podmiot ukazuje zły wpływ alkoholu na człowieka stwierdzając, iż prowokuje on do zwad i kłótni, czyni uszczerbek na zdrowiu, zrównuje ludzi ze zwierzętami. Jednocześnie przedstawia porzytki wynikające z trzeźwości. Utwór kończy się nadzwyczaj humorystycznie stwierdzeniem podmiotu, iż teraz po takim wykładzie pójdzie się napić.

Satyra ta ma ośmieszyć, wykpić nałóg pijaństwa, który jest postrzegany jako jedno ze źródeł zła obyczajowego. Zakończenie ukazuje jednak powątpiewanie autora w powodzenie tej satyry.

"Świat zepsuty"- Satyra ta ukazuje złe cechy i postawy społeczeństwa polskiego. Jest to obraz megalomanii, fałszu, ignorancji i prywaty, co sprawia iż nic w świecie nie ma poszanowania. Nie ma szacunku dla wartości przez co kraj chyli się ku upadkowi. Autor porównuje polskę do tonącego okrętu, który można opuścić i niechybnie zginąć bądź też próbować ocalić.

Wykorzystanie ironii w satyrze "Do króla". Charakterystyka króla i krytyka poglądów konserwatywnej szlachty.

"Do króla"- to satyra szczególna na tle innych, bowiem oparta o zabieg ironii, podejmująca temat polityczny. Pozornie- czytamy śmiałą krytykę króla Stanisława Augusta, wytyczaną ustami butnego szlachcica- sarmaty. Ów pewny siebie pattiota zarzuca królowi, iż jest zbyt młody, zbyt ładny, zbyt wiele sił poświęca kulturze, i że autorytetu nie ma i mieć nie może bowiem pochodzi ze szlachty i wszyscy szlachcice mu równi. W rzeczywistości jest to : autocharakterystyka pysznego, zarozumiałego i ciemnego szlachcica, a pochwała króla. Tak więc dzięki zabiegowi ironii utwór ośmiesza konserwatywnych sarmatów, zaś jest panegiryczny (pochwalny) w stosunku do króla.

pytanie

44.bajki.

Bajki I. Krasickiego - alegoria a symbol, filozofia bajek.

ALEGORIA - znak jêzykowy maj¹cy oprócz swojego znaczenia dos³ownego jeszcze inne ukryte i domyœlne, ale œciœle okreœlone i przypisane, w zasadzie umowne, usankcjonowane tradycją, np.: sowa - mądrość, lis - chytrość

SYMBOL - o danym utworze literackim - zbiór ukrytych i niejasnych treści dopusz- czających rozmaite interpretacje opierające się na subiektywnych doświadczeniach i przeżyciach - w przeciwieństwie do alegorii opartej na umowie; symbol stale powtarzający się w pewnej funkcji staje się alegorią

BAJKA - jest gatunkiem synkretycznym, sytuującym się na pograniczu liryki i epiki. Nie brakuje w niej także elementów dramatycznych. Bajka to krótki utwór wierszowany, w którym pod postaciami zwierząt kryją się ludzie. Bajki mają jednak różną formę, bardzo rozpiętą skalę stylistyczną i nie zawsze jej bohaterami są zwierzęta.

TYTUŁ	BUDOWA	TYP	MORAŁ	NAUKA MORALNA
"Szczur i kot"	epigramatyczna	alegoryczna	"...gdy się dymem kadzideł zbytecznych zakrztusił,/ Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił."	zbytnia pewność siebie nie popłaca.
"Ptaszki w klatce"	epigramatyczna	alegoryczna	"Jam był wolny, dziś w klatce i dlatego płaczę."	najlepsze miejsce do życia to miejsce, gdzie się wychowało - dom rodzinny, stare zwyczaje
"Filozof"	epigramatyczna	satyryczna	"Przyszła słabość, aż mędrzec, co w firmament mierzył,/ Nie tylko w Pana Boga - i w upiry wierzył."	umieć przystosować wiedzę praktyczną do teoretycznej; "jak trwoga to do Boga"
"Groch przy drodze"	narracyjna	satyryczna	"Niech się miary trzymają i starzy i, młodzi: i ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi."	nie przesadzać z ostrożnością
"Jagnię  i wilcy"	epigramatyczna	alegoryczna	"Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie."
"Dewotka"	epigramatyczna	satyryczna	"Mówiąc właśnie te słowa : "i odpuść nam winy, jako my odpuszczamy" biła bez litości."	należy być chrześcijaninem i robić to co się mówi (słowa modlitwy)
"Kruk i lis"	narracyjna	alegoryczna	"Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym."	nie dać się zwieść zbytnim pochwałom - rozwaga
"Malarze"	epigramatyczna	satyryczna	"Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze."	ludzie lubią pochlebstwa, a szczerość nie popłaca
"Wilczki"	narracyjna	alegoryczna		oddawanie się rzeczom błahym zmyla czujność na rzeczy ważne
"Przyjaciele"	narracyjna	alegoryczna	"Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły."	prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie
"Dzieci i żaby"	narracyjna	satyryczna	"Źle się bawicie,/ dla was to jest igraszką, nam chodzi o życie."	znęcanie się nad słabszym, zabawa jego kosztem jest złem
"Lew pokorny"	epigramatyczna	alegoryczna	"Żle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworze."	krytyka silniejszego nie popłaca, bo "prawda w oczy kole"
"Mądry i głupi"	epigramatyczna	satyryczna	"Nie nowina, że głupi mądrego przegadał(...)/ dlaczego dzwon głośny, bo w środku pusty"	należy mało, ale mądrze mówić
"Lis i osieł"	epigramatyczna	alegoryczna	"Głupi ten, kto wniść w przyjaźń z łotrem się ośmiela,/ umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela."

FILOZOFIA BAJEK:

- połączenie ze sobą paradoksu, sceptyzmu i etyki zdrowego rozsądku

- filozofia pesymistyczna

- piętnacja natury ludzkiej, wyzyskiwania słabszych i okrucieñstwa

- zachowanie umiaru, nieufnoœci i postawy asekuracyjnej

- dydaktyczna rola bajek - autor wychowawcą

- wskazywanie drogi medytacji nad życiem

- Krasicki w bajkach drwił z głupoty i naiwności ludzkiej, nie litował się. nad ofiarami własnej głupoty oraz oburzał się na moralność uznając prymat siły nad prawem

pytanie

45. Rozrachunek z wadami narodowymi w poemacie heroikomicznym Ignacego Krasickiego.

HEROIKOMICZNY = HEROICZNY + KOMICZNY

Poemat heroikomiczny - parodystyczny, komiczny odpowiednik eposu rycerskiego, wykorzystujący podniosły styl narracji do opowiedzenia błahej historii. Komiczny efekt polega na ośmieszeniu przedmiotu opowiadania, skutecznie opierającego się wysiłkom uwznioślenia i heroizacji, wykpiwaniu podniosłego stylu eposu przez ukazanie jego konwencjonalności.

„Monachomachia” jest dłuższym utworem wierszowanym o tematyce bohatersko-śmiesznej. Składa się z pięciu pieśni, a każda z nich ze strof ośmiowersowych, tzw. OKTAW. Cały tekst zakończony jest epilogiem - pieśń VI.

Tematem „Monachomachii” jest wojna mnichów. Wojnę tą wywołała mitologiczna, grecka bogini - Eris, bogini niezgody (podobnie jak w „Iliadzie”)

W utworze tym narrator zapowiada temat w sposób żartobliwy. Mówi o śmiechu, który może być tą opowieścią wywołany.

Mnisi są zdenerwowani, zdumieni rozruchem. Wstają wcześniej. Boją się i są przerażeni. Są przeciwieństwem herosów i „Iliady”, a w bójce używają wszystkiego, co znajdzie się pod ręką, np.: sandałów, kufli, szklanek, krzeseł, ksiąg świętych.

W „Monachomachii” mowa jest o „wojnie” karmelitów i dominikanów wciągniętych w dysputę, która kończy się zgodą, po przyniesieniu pucharu wina.

Wydarzenia rozgrywają się w bardzo pobożnej mieścinie

„W mieście, którego nazwiska nie powiem,

Nic to albowiem do rzeczy nie przyda”

na co wskazuje ilość pobudowanych w niej klasztorów). Zamieszkują ją ludzie, których narrator nazywa „wielebnym głupstwem”, czy „świętymi próżniakami” (oksymoron).

„trzy karczmy, bram cztery ułomki,

Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”.

Taka jest właśnie spuścizna czasów saskich.

Opisane, przedstawione sytuacje charakteryzują bohaterów. Mnisi ubierają się w habity. Chodzą boso lub w sandałach. Przepasują się pasami. Żyją w dostatku, nic nie robią. Jedzą, piją i żyją powoli. Najmniejsze poruszenie jest rozruchem, który mąci ich spokój. Są otyli.

W obliczu rozruchu mnisi myślą o własnym podniebieniu i łakomstwie.

Podmiot liryczny krytykuje świat mnichów, którzy żyją w tak dużej liczbie i są leniwymi, łakomymi ludźmi, w których zanika duch religijny. Mają o sobie wygórowane mniemanie. Rozpiera ich pycha i duma. Konkurują z innymi zakonami (co jest przeciwne z zasadami chrześcijaństwa).

W trakcie dysputy ojciec - przeor wypowiada się długo i zawile. Jego styl wypowiedzi przypomina zawiły styl barokowy. Przeor mówi dużo, choć to, co mówi, nic nie znaczy.

Dysputa teologiczna to nie rozprawa uczonych mężów, ale potyczka na słowa, które nic nie znaczą.

Ignacy Krasicki zarzuca im bezmyślność i powierzchowność wiedzy. Mimo iż sam był biskupem ośmieszył i skrytykował w swoim utworze (wydanym anonimowo) zakonników. Utwór wywołał ogromny skandal.

Krasicki uważał, że prawdziwa cnota nie boi się krytyk! Śmiech wywołany tym utworem ma być życzliwy i dobroduszny, a nie zjadliwy. Dlatego Krasicki traktuje życzliwie społeczeństwo duchowne, choć wytyka mu wady.

Duchowieństwo zarzuciło anonimowemu autorowi bluźnierstwo.

W niedługim czasie ukazała się „Antymonachomachia” (wydana również anonimowo), w której Krasicki odwołuje zarzuty postawione duchowieństwu, ale w ten sposób, że akcenty krytyczne jeszcze bardziej się zaznaczają. Przedstawia jeszcze bardziej krytyczny obraz mnichów.

PODOBIEŃSTWA „ILIADY” I „MONACHOMACHII”

• temat (wojna);

• przyczyna i powód (grecka bogini - Eris);

• zapowiedź tematu utworu (zawarta w obu przypadkach w inwokacji, na początku utworu);

• obecność scen batalistycznych.

RÓŻNICE „ILIADY” I „MONACHOMACHII”
„ILIADA”	„MONACHOMACHIA”
styl podniosły. Postacie to bohaterscy herosi. Broń - włócznie, tarcze, hełmy, zbroje, miecze.	styl żartobliwy. Postacie to wątli i bojaźliwi mnisi. Bronią było wszystko to, co w danej chwili znajdowało się pod ręką. Dysputa teologiczna przeradza się w zwyczajną bijatykę, w której orężem są przedmioty domowego użytku.

Podobieństwa świadczą o tym, że Ignacy Krasicki korzystał świadomie z pewnych ustalonych tradycji literackich. Różnice wskazują na to, że narrator pragnie ośmieszyć to, o czym pisze i tych, o których jest mowa w „Monachomachii”.

Ignacy Krasicki naśladuje - ośmieszając, co można by nazwać parodią lub karykaturą. Czyni parodię, karykaturę poematu heroicznego, np. „Iliady”, czy „Transakcji wojny chocimskiej”. Ignacy Krasicki sięgnął po parodię, by ukazać pewne przywary, cechy ludzi. Nie natrząsa się z nich samych, ale z cech, którym te osoby się charakteryzują. Śmiech to nauka i narzędzie walki z wadami ludzi (tutaj ze środowiskiem mnichów).

„Monachomachia” ma charakter moralny, przez ośmieszenie wad autor naucza. Ośmiesza to, co złe.

„I śmiech niekiedy może być nauką,

Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa,

I żart dowcipną przyprawiony sztuką

Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa;

I krytyk zda się, kiedy nie z przynuką,

Bez żółci łaje, przystojnie się dąsa.

Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,

Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych” (pieśń V)

„Monachomachia, czyli Wojna mnichów” powstała prawdopodobnie w Berlinie (wg Literackiej legendy w poczdamskim apartamencie Woltera) pomiędzy końcem 1776 a wiosną 1777; 1778 ukazały się dwie bardzo niepoprawne edycje bezimienne wg Różnych rękopisów.

Parodia nie jest tu jednak celem, ale narzędziem antysarmackiej, wymierzonej w niepomierne rozmnożone na ziemiach polskich klasztory, zwłaszcza zakonów żebraczych, ostoję ciemnoty, nieróbstwa, opilstwa, a poprzez „wielebne głupstwo” godzącej w gospodarkę i kulturalne zacofanie prowincji. Istotną materię stanowi więc rzeczywistość w RP.

O mentalności i zachowanie się mnichów świadczy choćby fragment:

„Ojciec Hilary obudzić się raczył”

a w monologach mnichów doprowadzające do autokompromitacji życia klasztornego zauważamy, np. gdy brat Elizeusz radzi sięgnąć do uczonych ksiąg, aby w ten sposób ujawnić stosunek klasztoru do zasobu wiedzy:

„Trzeba się uczyć. Wiem z dawnej powieści,

Że tu w klasztorze jest biblijoteka (…)

Był tam brat Arnolf lat temu trzydzieści.”

Nadając poematowi pozorną wzniosłość Krasicki sparodiował własny hymn „Hymn do miłości ojczyzny” - przerobiony na hymn pijacki:

„Wdzięczna miłości kochanej szklenice!

Czuje cię każdy i słaby, i zdrowy;

Dla ciebie miłe są ciemne piwnice,

Dla ciebie znośna duszność i ból głowy.”

Podobnie krytyka kleru widoczna jest w momencie wniesienia „dzbanu nad dzbany”, na którym namalowane są sceny oddające cztery pory roku:

• wiosna - pleban dostaje dary;

• lato - trwa kiermasz parafialny;

• jesień - pleban kontent z dziesięciny;

• zima - pleban z intratną kolędą).

Nie dziwne, że poemat wywołał skandal, ale czy „Prawdziwa cnota krytyk się nie boi”?

temat	krytyka wad kleru (karmelicie i dominikanie)
postacie	dwa skłócone zakony, pomiędzy którymi dochodzi do bitwy, lecz godzi ich wspólna namiętność do dobrych trunków
cel	wyszydzić opilstwo, obżarstwo, wygodnictwo tych duchownych, którzy zapomnieli o swoich prawdziwych obowiązkach
Cel „Antymonachomachii”	Rzekomo odwołać „Monachomachię”, lecz naprawdę pogłębić krytykę.

pytanie

46.Paranetyzm powieści Krasickiego pt: “Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.

„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” jako pierwsza polska powieść

• pierwsza nowoczesna powieść polska, owoc doświadczeń Krasickiego jako współpracownika Monitora;

• utwór, który bawi, uczy, wychowuje;

• połączenie elementów różnych typów prozy europejskiej: obyczajowo-satyrycznej, utopijnej i podróżniczej;

• napisana w formie pamiętnika niby to przez samego M. Doświadczyńskiego, głównego bohatera, pod koniec jego życia;

• autobiografia ówczesnego Polaka, przeciętnego szlachcica II poł. XVIII wieku.

Poowieść- gat. zaliczany do epiki, w którym wyst. narracja dokonująca się za pomocą tzw. narratora. Może on przemawiać na dwa podstawowe sposoby:

1. pierwsza osoba- tu Mikołaj D., w formie doświadczenia- ja byłem i dostałem

2. trzecio-osobowa. Narrator wszechwiedzący

Powieść jest to rzecz obszerna . Występuje tu akcja, która pcha narratora dalej, musi być chronologia zdarzeń i jakaś przestrzeń. Krasicki w tej powieści formował polski język powieściowy.

Twórca uczy w tej powieści nowoczesnego sposobu pojmowania spraw społecznych . Tytułowy bohater z człowieka o ograniczonych horyzontach poprzez liczne podróże( Paryż, Amsterdam oraz utopijne krainy Nipu) nabiera ogłady i mądrości życiowej. Autor poucza czytelnika, że życie ludzkie pomimo swoich licznych wad i przeciwieństw potrafi umiejętnego słuchacz wykształcić. Tytułowy bohater pod koniec życia osiada we swojej rodzinnej wsi i z radością dba o dobro swoich poddanych. Na paranteyczny charakter wskazuje też nazwisko głównego bohatera.

Ważną rolę odegrał Krasicki w dziejach powieści polskiej. Z jego imieniem łączy

się bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powieści - "Mikołaja

Doświadczyńskiego przypadki". Na przykładzie dziejów głównego bohatera pragnął

Krasicki pouczyć czytelników, jak wygląda życie przeciętnego szlachcica, jak

się przedstawia jego wychowanie, jakie grożą mu niebezpieczeństwa, gdy dostanie

się pod złe wpływy, jak niedobrze kończą się wojaże zagraniczne dla

niedoświadczonych i lekkomyślnych młodzieńców. Bohater powieści odradza się

moralnie dopiero dzięki pracy. Praca stanowi bowiem wartość moralną i jest

także źródłem zdrowia fizycznego. "Zabawa rolnictwa jak pożądane za sobą

prowadzi skutki, uczułem własnym doświadczeniem. Praca, która z początku

zdawała mi się nieznośna, stała się z czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory,

reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i

karlsbadzkie, ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem... Praca i myśl wolna

wzmocniły słaby niegdyś mój temperament". Powieść Krasickiego stanowi w

literaturze polskiej zjawisko nowe. Wątek przygodowy splata się tu z dydaktyką.

Przygody bohatera zabawiają, a jego działalność jako gospodarza i obywatela

uczy i może być wzorem do naśladowania.

pytanie

47. Miłość ,natura, ojczyzna w twórczości polskich poetów sentymentalnych

Sentymentalizm jest odpowiedzi± na skrajny racjonalizm i klasycyzm o¶wieceniowy; neguje przekonanie o ładzie i harmonii ¶wiata, dostrzegał konflikty istniej±ce we współczesnej cywilizacji; Rousseau mówił, że kryzys wynika z odej¶cia od natury, powrót na jej łono dać miał szansę na ocalenie najlepszych cech ludzkiej osobowo¶ci, takich jakie posiadał prosty człowiek pierwotny; to cywilizacja wykształtowały takie wady jak lenistwo, chciwo¶ć, próżno¶ć, umiłowanie zbytku (co nie jest prawd±, to wykształtowane zostało przez ewolucję);

W odróżnieniu od skrajnych realistów, nie opisywali oni rzeczywisto¶ci z zewn±trz, lecz koncentrowali się na wnętrzu bohaterów; opisywali ich stany uczuciowe, jednak raczej z tych łagodniejszych: smutek, żal, wspomnienia i rezygnację;

Najczę¶ciej stosowali sielankę (renesans - punkt 18), czyli koncentrowali się na życiu ludzi prostych na wsi; sentymentali¶cie nie poruszali jednak problemów współczesnej wsi (i chłopów), jedynymi problemami mieszkańców tej arkadii dotycz± spraw sercowych (co idealnie nadaje się do opisywania)

Spor± popularno¶ć zdobyła jedna z sielanek Franciszka Karpińskiego "Laura i Filon", opowiadaj±ca o spotkaniu dwóch kochanków na łonie natury; Laura czeka na swego ukochanego pod ulubionym jaworem, jednak Filon się spóĽnia; Laurę dręcz± więc różnie my¶li i uczucia: niepokoi się o niego, potem pojawia się gniew, że może Filon wybrał inn±; targaj± ni± przeciwne uczucia, które doprowadzaj± j± do szału, w wyniku czego niszczy wieniec i koszyk malin, które to przedmioty wzięła na schadzkę; wszystko się jednak szybko wyja¶nia: Filon schował się za drzewem i obserwował reakcje Laury: ta dała się szybko utulić i uspokoić; wyznali sobie ostatecznie dozgonn± miło¶ć i wierno¶ć;

Kochanek jest więc uczuciowy, dozgonnie wierny, głęboko przeżywa (targaj± nim przeciwne uczucia) wszelkie niejasne sytuacje;

Sentymentalizm- jeden z głównych prądów oświecenia. Nawiązywał do twórczości Rousseau. Uznawał uczucie za najważniejszą cechę człowieka. Ukazwywał konflikt jednostki z cywilizowanym światem. Postulowa ł powrót do natury i wsi.

Franciszek Karpiński “Laura i Filon” - THE BEST

Miłość Bohater posiadał tzw. czułe serce odczuwał prawdziwą potrzebę miłości z silnie emocjonalnym stosunkiem do osób, ale i do rzeczy. Była to postać melancholii i smutku (WERTER). W przyszłości rozwinęła się wm bohatera romantycznego.

natura Powrót do źródeł. Nawiązywanie do twórczości autentycznie ludowej. Gminny zasób słownictwa. Sentymentaliści postulowali ważnośc rodzinnej kultury, prowincji i jej obyczajowości. “Konflikt fraka z kontuszem” i opowiadanie się za tym drugim. (Laura i Filon)

Frak to moda innych państw

Ojczyzna Postulowano powrót do rdzennej polskiej i ziemiańskiej tradycji. Starano się przywrócić polskiej kulturze jej naturalny, niepowtarzalny element narodowy.

pytanie

49.50. Publicystyka polityczna doby oświecenia.

Stanisław Staszic

Pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza). Został księdzem, gdyż była

to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szanse zdobycia

znaczenia w życiu publicznym. Zajmował się badaniem Karpat. Był członkiem,

a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże zasługi na polu

rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce.

Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego"

i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta

nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski

o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do

wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ

szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców,

dlatego, jak pisał, "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność

obywatela". Propaguje zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzanie wiedzy

o własnym kraju, pogłębianie wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla

konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł

zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej.

Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz

państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto

("szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym"), domagał się

przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan,

którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie.

Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym.

Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić

będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje

uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia

chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał

prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy

patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających

swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe

znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach

zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał:

"Z samych panów zguba Polaków". Oni, według Staszica, zniszczyli szacunek dla

prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych

egoizmu, a nawet zdrady.

Hugo Kołłątaj

Drugi, obok Staszica, przedstawiciel obozu postępowego. Urodził się w zamożnej

rodzinie szlacheckiej. Ukończył Akademię Krakowską ze stopniem doktora

filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do

Ksiąg Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się

działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do Stanisława Małachowskiego...

Anonima listów kilka" przygotował program reform uwieńczony Konstytucją 3 maja.

Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnicą

Kołłątajowską. W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej

Narodowej. Po aresztowaniu przez Austriaków i pobycie w więzieniu, powraca do

kraju i zajmuje się pisaniem dzieł naukowych, poświęconych historii, filozofii

i oświacie. Główne dzieła polityczne to: "Do Stanisława Małachowskiego,

referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo

polityczne narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej Deputacji".

Podobnie jak Staszic, żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw

dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji

władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza władzę wykonawczą

ministrom, odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje dwie izby: dla szlachty,

dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga

się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia.

Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu wolności chłopom pod pozorem,

że są oni jeszcze nieoświeceni, przypomniał, że znacznie groźniejszy jest

oświecony niewolnik, gdyż rozumie swoją sytuację i "przygotowuje zemstę na

swych dręczycieli". Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów

społecznych. Pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą

niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w niczym od

nas się nie różni".

pytanie

51.Na czym polegał optymizm poznawczy “wieku oświeconego”- dokonaj jego krytyki

Literatura pozwala możliwie najdokładniej

poznać ten świat, zrozumieć i wyrazić...

Oprócz prądów w literaturze trzymających się hasła "sztuka dla sztuki",

istniały zawsze gatunki spełniające bardziej utylitarne funkcje. Sztuka nie

może być wyobcowana, oderwana od rzeczywistości, sztuka bez człowieka i nie dla

człowieka jest nieludzka i niepotrzebna. Literatura chyba najpełniej wyraża

pragnienia, dążenia, tęsknoty i marzenia ludzkie. Duża część literatury jest

poświęcona sprawom społeczno-politycznym. Ów przejaw zainteresowania tą

problematyką widzimy już w początkach oświecenia i obserwujemy do dziś. Jeszcze

głębsze korzenie i tradycje ma literatura patriotyczna, którą zapoczątkował

bodajże Tyrteusz: "Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu,

ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny". Literatura była zawsze

podporządkowana sytuacji polityczno-społecznej, wiernie śledziła wypadki, jakie

zachodziły na arenach politycznych. W zależności od owej sytuacji zmieniała

swoje programy i hasła. Zawsze jednak służyła sprawom światłym: trzymała się

zasady "bawiąc - uczyć i wychowywać", spełniała zadania intelektualne

(kształcąc), dydaktyczne (wychowując) i estetyczne: "Rzucajmy kwiat po drodze,

tędy przechodzić mają szczęścia narodu wodze, co nowy rząd składają"

(F. Karpiński "Na dzień trzeci maja..."). Jednym z twórców, który czuł się

związany z losami ojczyzny i służył narodowi, był autor "Pieśni o cnocie". Nie

był on odosobnionym przypadkiem, jego poprzednicy także służyli tym pięknym

sprawom. Byli to ambasadorowie kultury, pisarze, którzy czuli się sumieniem

narodu. Szukać ich możemy jeszcze w starożytności, ich piękne hasła powtórzyli

twórcy romantyczni. Każdy pisarz może wybrać sobie sposób, w jaki wyrazi swój

stosunek do otaczającej go rzeczywistości. Sprawy narodowe także wymagają

dokonywania pewnych wyborów.

Niektórzy krzepią więc serca, budzą optymizm, wiarę i nadzieję, swoje myśli

wyrażają w taki sposób, że czytając na przykład "Odę do młodości" Mickiewicza,

przeżywamy coś w rodzaju katharsis. Inni twórcy przyjmują postawy moralnych

sędziów, surowych weryfikatorów postaw - do takich twórców należą np. Żeromski,

Słowacki, Wyspiański.

Ponieważ cytat dotyczy literatury obywatelskiej, patriotycznej i reformatorskiej,

dlatego ograniczę gros swoich rozważań do tego typu literatury, a więc będę

pisał o pisarzach politycznych, działaczach, reformatorach. Natomiast

z literatury pięknej wybiorę tylko te utwory, które mieszczą się w tak pojętym

przeze mnie temacie.

"Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy"

Pojęcie narodu związane jest głównie z wiekiem XVI. W epoce odrodzenia wyraz

"ojczyzna" nie oznaczał "ojcowizny" (tak rozumowano w renesansie, jako "ziemię

ojca", moim zdaniem jest to ujęcie bardzo wąskie), tylko ojczyznę wszystkich

Polaków. Ciekawą definicję ojczyzny można zaczerpnąć z powiedzenia Hugo

Kołłątaja "Ojczyzna to solidarna jedność wszystkich Polaków". We wszystkich

epokach zastanawiano się nad właściwym sformułowaniem definicji ojczyzny, także

pisarze współcześni ciągle mają ten sam problem, jaki mieli pisarze

staropolscy. Moim zdaniem, jakkolwiek by nie nazywać ojczyzny, jesteśmy z nią

związani nierozerwalną nicią, ponieważ ojczyzna jest wszystkim, z czym mamy do

czynienia od dzieciństwa. Myślę, że niełatwo odzwyczaić się nagle od własnego

języka, który - jak dowodził Rej - mamy, bo nie jesteśmy gęsi. Mogę sobie

wyobrazić, jakim strasznym ciosem musiała być wieść o upadku naszego państwa.

Wystarczy przypomnieć sobie historię nieszczęsnego Kniaźnina. "Pisarz to

człowiek, który widzi dalej i czuje głębiej", a jednak rzadko kiedy pamięta się

o tym. W XVI w. Polska była terytorialnie pięciokrotnie większa od Polski

współczesnej, była potęgą liczącą się w Europie i, poza ciągłymi potyczkami z

Tatarami i Turkami, nie zagrażały jej państwa ościenne. Nic nie wskazywało na

upadek, na klęskę, na rozbiory, a rola pisarza, który uczy, ostrzega,

przewiduje i wyraża troskę - była niejednokrotnie ignorowana. Zapomina się

często, że pisarze prorokują. Oczywiście Modrzewski, który rozsławił imię

Polski, którego dzieło "O poprawie Rzeczypospolitej" przetłumaczono na cztery

języki europejskie, nie był ignorowany, ponieważ nie był katastrofistą. Jego

dzieło nie wyraża niepokojów twórcy o przyszłe losy Rzeczypospolitej, jest to

raczej wielki apel do Polaków, aby właśnie "naprawili" od podstaw nasz kraj.

Modrzewski nie stosuje jednak pogróżek, że Polska nam kiedyś zostanie zabrana,

po prostu apeluje o porządek. Wiele haseł, które Modrzewski proponuje, jest

przykładem nowoczesnego myślenia wybiegającego w przyszłość, choć nie są to

proroctwa na skalę narodową. Modrzewski postuluje: przeciwko dożywotniemu

obsadzaniu urzędów, od urzędników domaga się predyspozycji przy zajmowaniu

stanowisk, widzi konieczność wychowania młodego człowieka w duchu użyteczności

społecznej, gdyż "człowiek nie urodził się sobie, jeno ojczyźnie". Modrzewski

uzależnia rozwój gospodarczy kraju od reform, wag, pieniędzy, systemu

monetarnego.

Projekt tego demokratycznego państwa jest napisany w duchu idei odrodzenia,

humanizmu, poszanowania każdego obywatela i założenia, że to obowiązkiem

państwa jest służyć obywatelowi. Ale równocześnie określa obowiązki obywatela

wobec państwa. "Ponieważ wszystkie wszystkich ludzi miłości jedna Ojczyzna w

sobie zamyka, tedyż one nad wszystko trzeba przedkładać i wszystkie prace dla

niej mężnie i śmiele podejmować (...)". Modrzewski nawiązuje do haseł

oświeceniowych, które powstały w nowoczesnej Europie, nawiązuje do haseł

Woltera, Diderota, Rousseau, mówiących o wolności jako wartości najwyższej i

dlatego na równi z nimi domaga się tolerancji religijnej i widzi konieczność

oddzielenia interesów państwa od interesów kościoła.

O jego humanizmie, trosce o losy obywatela, świadczy myślenie o wojnie jako o

zagrożeniu ideałów społeczeństwa. Przeto dzieli wojny na: sprawiedliwe (w

obronie kraju) i niesprawiedliwe. Dostrzega niebezpieczeństwo wykorzystywania

przewagi państwa nad interesem obywatela, gdyż na wojnach bogaci się szlachta.

Proponuje rozwiązywanie konfliktów między państwami na płaszczyźnie

dyplomatycznej. Dostrzega ogromną rolę oświaty i wychowania, troskę o

wychowanie młodego obywatela powierza państwu, szanuje ludzi mądrych,

wykształconych, a nauczycieli proponuje nazwać stanem. Patriotyczny ton, myśl,

przewidywanie skutków, wizje, dostrzegamy również w twórczości ojca polskiej

poezji - Jana Kochanowskiego. Kochanowski problem zagrożenia ojczyzny i obrony

jej bezpieczeństwa podejmuje w pieśni "Wieczna sromota..." (o spustoszeniu

Podola), gdzie z ogromnym sarkazmem, ironią i drwiną wytyka szlachcie jej

opieszałość i brak zaangażowania w sprawy państwa. Spustoszenie Podola uważa

za hańbę i ostrzega przed niebezpieczeństwem grożącym ze strony Turków. Wzywa

do opodatkowania się i zorganizowania armii zaciężnej, która strzegłaby granic

i bezpieczeństwa państwa. Z piękną nauką zwraca się Kochanowski do narodu w

pieśniach "O dobrej sławie" i "O cnocie". Twierdząc: "A jeśli komu droga do

nieba otwarta, Tym, co służą ojczyźnie" przypomina o obowiązkach Polaka wobec

ojczyzny. Uważa, że każdy powinien według swoich możliwości służyć dobru

publicznemu. Wygłaszając takie poglądy - "powiela" myśli wybitnego filozofa

starożytnego, Platona, który także zastanawiał się, jak powinno wyglądać

idealne państwo, i jak państwu, w którym przyszło mu żyć (a więc w Grecji),

nadać pewien ład. Platon uważał, że rządy powinni sprawować mędrcy

(filozofowie), a więc ludzie obdarzeni duszą rozumną, którzy potrafią dążyć do

cnoty mądrości. Zaś ludzie, którzy posiadają duszę popędliwą - winni dążyć do

cnoty odwagi i realizować owe popędy jako strażnicy i obrońcy państwa. Ludzie

z duszami pożądliwymi powinni dążyć do cnoty wstrzemięźliwości i spełniać

określone funkcje wspomagające (rzemieślnicy) oraz przyczyniające się do ładu w

państwie. Kochanowski ujmuje tę filozofię w uderzająco podobny sposób. Ludzie

wykształceni powinni strzec dobrych obyczajów, zabiegać o ład i porządek

państwa. Ci natomiast, których Bóg obdarzył męstwem i siłą, mają obowiązek

podjęcia walki w obronie ojczyzny. Kochanowski przewiduje, że jeżeli nie znikną

te wszystkie nieprawidłowości, to Polska podzieli los Troi. To on z wielkim

bólem patriotycznym zwraca się do odbiorcy: "o nierządne królestwo i zginienia

bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsce, ale wszystko

złotem kupić można (...)".

Kochanowski wykreował piękny wzorzec patrioty, ideał człowieka i obywatela w

sylwetce jednego z bohaterów "Odprawy posłów greckich" - Antenora. Antenor to

przykład myślenia kategoriami państwa i narodu. To on potrafił podporządkować

własne ambicje prawom, to przecież on, jako prawy obywatel, w czasie obrad rady

trojańskiej miał odwagę poprzeć żądania posłów greckich i przeciwstawić się

przekupstwu trojańskich posłów, bo kierując się dobrem państwa nie chce

dopuścić do wojny z Grekami.

Dodać trzeba, że także w złych obyczajach i nieprawościach Polski szlacheckiej

Kochanowski dostrzegał zagrożenie bytu państwa, stąd krytyka np. pijaństwa

(fraszka "O doktorze Hiszpanie") i obżarstwa ("Na Konrata"). To co zaledwie

przewidywali pisarze odrodzenia, stało się smutną, tragiczną rzeczywistością u

schyłku XVI wieku. Dramatyczna sytuacja państwa, które stoi nad krawędzią

przepaści, zawiązana jak nigdy dotąd oraz nasilenie cech sanacji, słabość

władzy królewskiej, oligarchia magnacko-szlachecka, wolna elekcja, liberum

veto, obniżenie poziomu oświaty, ciągłe wojny, wszystko to sprawiło, że

postępowi twórcy, działacze, reformatorzy zabiegali o ratowanie zagrożonej

niewolą ojczyzny. Stało się jasne, że "należy tworzyć naród przez publiczną

oświatę". Reforma szkolnictwa i przejęcie go przez państwo stawały się palącą

koniecznością. Wielkie zasługi na polu walki o nowy model oświaty i wychowania

położył Stanisław Konarski, który zreformował szkoły pijarskie i założył

Collegium Nobilium. Ogromne znaczenie w dziele wychowania nowego Polaka

i obywatela miała powołana w 1765 r. Szkoła Rycerska, całkowicie świecka,

kształcąca przyszłe kadry reformatorów i obrońców ojczyzny. Wystarczy, że

przypomnę tu nazwiska jej wybitnych: Tadeusza Kościuszkę, Jakuba Jezierskiego,

Sowińskiego czy Niemcewicza. To oni wcielali w czyn słowa hymnu swej szkoły:

"Święta miłości kochanej ojczyzny...".

Doniosłe znaczenie dla kultury miało utworzenie w 1773 r. Komisji Edukacji

Narodowej, która zajęła się reformą szkolnictwa w duchu oświecenia. Działacze

Komisji Edukacji Narodowej, tacy jak Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, Kazimierz

Czartoryski i inni, rozumieli dobrze, że nie zginie kraj i naród, jeżeli żyją

synowie i córki, którzy chcą i umieją zabiegać o jego wolność i rozkwit. Ta ich

działalność patriotyczna nie ocaliła, co prawda, państwa, ale uratowała naród.

Literatura polityczna kształtowała opinię publiczną, mobilizowała do przebudowy

kraju, budziła uczucia patriotyczne, apelowała do uczuć i rozumu obywateli.

W latach 40. XVIII w. do pisarzy głoszących konieczne dla kraju reformy należeli

głównie twórcy ówczesnej publicystyki: Stanisław Staszic "Przestrogi dla

Polski", Hugo Kołłątaj "Anonima listów kilka", Franciszek Salezy Jezierski

"Katechizm o tajemnicach rządu polskiego", Stanisław Leszczyński "Głos wolny,

wolność ubezpieczający". Powtarzające się postulaty reform w ich pracach

dotyczą: wzmocnienia władzy królewskiej, zniesienia liberum veto, konieczności

edukacji, wprowadzenia równości między stanami oraz wiele innych, takich choćby

jak postulat dotyczący otoczenia opieką rolników.

Za reformą agitowała także Kuźnica Kołłątajowska, która przygotowała projekt

przyszłej konstytucji. Członkowie Kuźnicy odegrali ważną rolę w czasie trwania

obrad Sejmu Czteroletniego 1788-1792. Trzeciego maja 1791 sejm uchwalił

konstytucję, która była ukoronowaniem wysiłków zmierzających do zreformowania

Polski w duchu idei oświecenia.

W dziele naprawy Rzeczypospolitej literatura i teatr stały się jednym z

głównych narzędzi walki ideologicznej. Niemcewicz, poseł na Sejm Czteroletni,

należał do stronnictwa patriotycznego, popierał dążenie obozu reform, czynnie

zwalczał z trybuny sejmowej poglądy konserwatystów. Jego komedia polityczna

"Powrót posła" ma wyraźnie agitacyjny (patriotyczny) charakter. Ilustracją są

słowa Podkomorzego:

"Niechaj każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci,

I miłość własną - kraju miłości poświęci".

Pisarz demaskuje i ośmiesza obóz przeciwników reform, krytykuje ich głupotę,

egoizm, gadulstwo, brak rozeznania politycznego. Wskazuje na ideał człowieka

i obywatela - godny naśladowania jest Podkomorzy, który obdarowuje wolnością

podległych mu chłopów.

Jednym z najbardziej znanych "pedagogów" i obserwatorów społeczeństwa epoki

racjonalizmu był Ignacy Krasicki. W jego twórczości środkami służącymi do walki

z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa były: satyra, żart, komizm i ironia.

Bohaterowie są przez niego traktowani w sposób na tyle subiektywny, że widzimy,

iż mądrość zostaje nobilitowana do wartości nadrzędnej w hierarchii wszelkich

wartości, natomiast głupota zostaje tu całkowicie zanegowana. Oświeceniowymi

gatunkami literackimi, których mistrzem okazał się biskup warmiński, były:

bajki, satyry, poematy heroikomiczne. One także uczyły trzeźwego myślenia,

rozsądku, piętnowały kosmopolityzm, skąpstwo, obżarstwo i wszystko, co się

składa na próżniaczy tryb życia.

W poematach heroikomicznych - "Monachomachii" i "Antymonachomachii" - krytykuje

duchowieństwo za jego pijaństwo, obżarstwo i obłudę religijną.

W satyrach krytykuje zepsucie moralne, marnotrawstwo i lenistwo, pijaństwo oraz

konserwatyzm poglądów politycznych, np. w satyrze politycznej "Do króla"

eksponuje postawę szlachty, która ma uprzedzenia do osoby króla Stanisława A.

Poniatowskiego za to, że jest młody, uczony i otacza się ludźmi wykształconymi:

"Każdy, który stanem przedtem się z tobą równał, a teraz czcić musi,

nim powie Najjaśniejszy, pierwej się zakrztusi".

W licznych bajkach - "Kulawy i ślepy", "Ptaszki w klatce", "Wino i woda" -

wytyka głupotę, niesprawiedliwość społeczną, pychę, zarozumiałość,

nieposzanowanie pracy i brak patriotyzmu. Jak przystało na pisarza doby

oświecenia, wykreował również wzór bohatera godnego naśladowania - jest nim

Mikołaj Doświadczyński - bohater pierwszej polskiej powieści. Jest to człowiek,

który będąc niegdyś leniwym, rozrzutnym, materialistycznie nastawionym do

świata próżniakiem - zmienia w pewnym momencie swój stosunek do rzeczywistości,

dokonuje się wewnątrz niego przemiana: staje się uczciwym, prawym człowiekiem,

jednym z tych, o których mówi się: "godni naszego nieprzemijającego szacunku",

człowiekiem szanującym wartość pracy, pozytywnie nastawionym do wszystkiego, z

czym ma w życiu do czynienia. W czasie swych podróży Doświadczyński trafia na

wyspę Nipu, która jest symbolem tęsknoty czasów oświecenia - tęsknoty do

Utopii, którą to tęsknotę wyraził najpierw francuski myśliciel Voltaire w swoim

"Kandydzie" (twórca "wysyła" tytułowego bohatera na wyspę Eldorado). Wątek

Utopii, której tradycja sięga jeszcze do pism Tomasza Morusa - jest niezwykle

sugestywnym motywem twórczości tamtych czasów. Można powiedzieć, że idea Utopii

przyświeca wszystkim dydaktyczno-społecznym utworom oświecenia.

Poza tym Krasicki uczył, że oświata jest błogosławieństwem, a ciemnota,

"dzikość" - klęską dla narodu, gdyż ona: "Jak pożar, gdziekolwiek swą moc

rozpościera, wszędzie niszczy, pustoszy, trawi i pożera".

Zachęcał do oświaty, a ośmieszał wszelkiego rodzaju ciemnotę, tym gorliwiej, że

poczytywał ją za główne źródło niemoralności. Rozumiejąc, że moralność jest na

równi z oświatą nieodzownym warunkiem pomyślności społeczeństwa ("gdzie cnota w

pogardzie, tam naród upadnie"), uczył swój naród nie tylko rozumu, ale i

wszelkich innych cnót. Poeci i pisarze przewidywali już w odrodzeniu przyszłe

nieszczęścia i klęski, jakie spadły na naszą ojczyznę. A jednak naród nie

posłuchał, czytelnicy nie rozumieli tych słów albo je po prostu lekceważyli,

dlatego literatura nie uratowała państwa, ale przynajmniej ocaliła naród.

Problemy poruszane przez literaturę oświeceniową są aktualne do dziś: od kilku

lat toczą się dyskusje, polemiki, spory na temat kształtu konstytucji, która

odpowiadałaby aspiracjom trzeciej, wolnej, niepodległej, demokratycznej

Rzeczypospolitej. Pisząc, że są one aktualne - nie chcę być złym prorokiem,

który mówi, że są to problemy ponadczasowe. Mam nadzieję, że kiedyś problemy

literatury oświeceniowej staną się historią tak odległą, i do tego stopnia

nie przystającą do "współczesności", że wszyscy czytelnicy będą mieli problemy

ze zrozumieniem tych tekstów. Poza tym, po lekturze literatury staropolskiej,

dochodzę do wniosku, że szanse na przetrwanie mają tylko dzieła wielkie,

wybitne, wychodzące naprzeciw oczekiwaniom narodu. Muszą być one jednak na tyle

sugestywne, aby ich użyteczność "w porę się przydała".

pytanie

52. Miłość sentymentalna a romantyczna.

Z motywem miłości romantycznej możemy się spotkać w niemal wszystkich utworach literackich tej epoki. Wynika to z faktu, że typowy bohater romantyczny to nieszczęśliwy kochanek, a jego zawiedzione uczucie staje się motorem do dalszych - twórczych działań. W życiu codziennym także możemy zetknąć się z pojęciem romantyczna miłość - wielka, uwznioślona, szalona, ale bardzo często jednostronna i rozczarowująca, często dostarczająca niemiłych rozczarowań. Różne modele miłości mogą zostać zaprezentowane na podstawie takich utworów, jak: "Dziady część IV", "Konrad Wallenrod", "Kordian", "Nie-Boska komedia" i wiele, wiele innych.

"Dziady część IV" - ujęta została w formie trzech upływających godzin. Pierwsza z nich to tak zwana "Godzina miłości". Uczucie to przestaje być faktem z życia ludzi, staje się natomiast ogromną, samoistną siłą kierującą ludźmi, mogącą ich doprowadzić do klęski lub do pełni szczęścia. Dwoje młodych ludzi o podobnych poglądach i ideałach zakochuje się w sobie, jednak różnice w pochodzeniu i stanie majątkowym nie pozwalają im na pobranie się i kontynuowanie szczęśliwego życia dalej. Bardzo często rodzice strony wyższego stanu żenią, bądź wydają za mąż swe dziecko, nawet wbrew jego woli. Ostatnie spotkanie, rozstanie i rozpacz to bardzo częste zjawisko w takich wypadkach. Jednak w tym utworze mamy przedstawioną bardzo dogłębną analizę psychiki i odczuć zawiedzionego kochanka a więc tego, co dzieje się w rozdartej duszy. Nieszczęśliwa miłość doprowadza Gustawa do:

- obłędu, do miotania nim poprzez powracające fale goryczy i cierpienia;

- pragnienia śmierci i prób samobójstwa. Jednak uczucie miłości jest silniejsze od śmierci - po samobójstwie Gustaw nadal odczuwa cierpienia związane z miłością;

- zwątpienia w prawdę, naukę i porządek świata;

- stracie zaufania do kobiet ("Kobieto, puchu marny Ty wietrzna istoto");

- przekreślenia całego dotychczasowego życia - Gustaw przestaje istnieć dla świata.

"Konrad Wallenrod" - to utwór, w którym bohater cierpi również z tego powodu, że nie może być razem ze swą ukochaną Aldoną, ale nie jest to spowodowane różnicą w pochodzeniu pomiędzy dwojgiem kochanków. Przyczyną ich nieszczęśliwej miłości jest sytuacja polityczna, w jakiej znalazła się ich ojczyzna, oraz jedyna w swoim rodzaju możliwość zmiany tego stanu rzeczy. Konrad jest bowiem mistrzem Zakonu Krzyżackiego, ze strony którego grozi Litwie niebezpieczeństwo i jako jedyny ma możliwość doprowadzić ten zakon do klęski, samemu jednak płacąc za to ceną najwyższą - własnym życiem oraz szczęściem i miłością. Staje więc przed dylematem: życie prywatne czy Ojczyzna. Wybiera jednak dobro Ojczyzny, czym pozbawia się szczęścia rodzinnego, przynajmniej w życiu na ziemi.

Nieco inny model miłości został ukazany w powieści Juliusza Słowackiego zatytułowanej "Kordian". Wprawdzie tytułowe bohater również jest nieszczęśliwy z powodu miłości, jednak w jego przypadku powodem przygnębienia nie jest ani różnica pochodzenia, ani też konflikt pomiędzy dobrem Ojczyzny a dobrem prywatnym. W I akcie poznajemy niezwykle wrażliwego i delikatnego młodzieńca - poetę. Jak przystało na prawdziwego romantyka jest on zakochany w Laurze - jednakże ona zachowuje się w stosunku do niego z pewnym dystansem, czasami nawet lekceważąc go. Młodzieniec ten, nie potrafiący znależć sobie miejsca w otaczającym go świecie popełnia samobójstwo. Wkrótce widzimy go w czasie podróży po Europie w czasie której przekonuje się on, że miłość kobiet można kupić za drogie prezenty, natomiast nie jest to nigdy miłość szczera. Tak więc również Kordian jest bohaterem typowo romantycznie nieszczęśliwym, jednak jego cierpienia są spowodowane zawodem doznanym ze strony kobiet, a nie sytuacją polityczną bądź społeczną. Również u niego nieszczęśliwa miłość staje się motorem dalszych działań na rzecz wolności kraju ojczystego.

"Nie-Boska komedia" - to również utwór romantyczny, w którym spotykamy się z jeszcze innym spojrzeniem na sprawę miłości. W życie rodzinne hrabiego Henryka wdziera się poezja("Dziewica"), która doprowadza do rozbicia szczęśliwego dotąd małżeństwa, jakie stanowią Maria i Mąż. Skutki tego są fatalne, gdyż zaślepiony Mąż zaczyna unikać swej żony, która w krótkim czasie z żałości umiera, pozostawiając hrabiemu Henrykowi małe dziecko - Orcia. Po kilku latach bohater "Nie-Boskiej komedii" staje na czele obozu rewolucjonistów, by wkrótce zginąć pod przeważającymi siłami wroga. Tak więc również hrabia Henryk jest bohaterem typowo romantycznym, którego motorem do działania staje się nieszczęśliwa miłość, a to nowe działanie też jest podporządkowane jakimś nadrzędnym celom (walka o zachowanie statusu społecznego).

 

sentymentalna

romantyczna

patrz wcześniej

miłość romantyczna jest wzorowana na sentymentaliźmie. Wiąże się ścisle z romantyczna koncepcją jedności, która odrzuca oświeceniową koncepcję jednostki, jako część zbiorowości. Romantyczny kochanek to zbuntawana genialna jednmostka, której można się dopatrzeć w postaci Wdertera Goethego. Bohater romantyczny nie tylko kocha kobietę, ale potrafi koachać całe narody i całą ludzkość -Konrad Dziady. Postać takja widzi konflikt między własnym postępowaniem, a nieczułością otoczenia. Naczelnym hasłem plskich romatyków stało się mickiewiczowskie miej serce i patrzaj w serce. Mówi się, że Hamlet był kochankiem romantycznym Giaur, Konrad, Gustaw Miłośc ta wykracza poza sentymentalizm

Werteryzm to postawa charakteryzująca się przede wszystkim wybujałą, przesadną uczuciowością, postrzeganiem otaczającego świata przez pryzmat własnych marzeń i poezji, niezgodą na zastane konwencje obyczajowe i moralne, przy jednoczesnym braku konkretnego, zdecydowanego działania. To również głębokie poczucie bezsensu egzystencji, dążenie do samozagłady, gdyż najczęściej kulminacją działań bohatera jest samobójstwo. Nazwa została zaczerpnięta od głównego bohatera powieści "Cierpienia młodego Wertera" J. W. Goethego.

Gustaw z IV cz."Dziadów" to romantyczny bohater na miarę Wertera Goethego. Jest nieszczęśliwym, porzuconym kochankiem. Siła jego uczuć była tak wielka, że przestał istnieć dla świata, został skrzywdzony przez jego sztuczne konwenanse. Nie obchodziło go nic, poza własnym cierpieniem i wspominaniem ukochanej. Szaleństwo popchnęło go ku myślom samobójczym.

Werterowski typ bohatera był w dobie romantyzmu niesłychanie popularny. Szanującemu się romantycznemu poecie wręcz nie wypadało być szczęśliwie zakochanym. Liczyła się jedynie miłość wielka, tragiczna. Życie bywało układne, według wymogów sztuki (Zygmunt Krasiński nie mógł kochać pięknej i pełnej wdzięku Elżbiety Branickiej, ponieważ... została jego żoną).

25

---