Wykład: Współczesne zagrożenia rozwoju dzieci ( dzieci mniejszych szans)

1. I.Obuchowska ( 2003) określa mianem dzieci mniejszych szans te, które w porównaniu z większością rówieśników są od początku swojego rozwoju, albo od jego wczesnego okresu, zagrożone ograniczonymi możliwościami realizacji swoich podstawowych potrzeb oraz możliwościami spełnienia społecznych oczekiwań. W psychologii rozwojowej takie oczekiwania nazywane są zadaniami rozwojowymi.

• R. J. Havighurst, twórca pojęcia „zadanie rozwojowe”, odnosi je do zbioru sprawności i kompetencji, nabywanych przez jednostkę w trakcie jej kontaktów z otoczeniem. Podejmowanie i rozwiązywanie zadań rozwojowych pociąga za sobą przemiany sprawności motorycznych, poznawczych , emocjonalnych i społecznych, a powodzenie w spełnianiu zadań w okresach późniejszych zależy od tego, jak jednostka poradziła sobie z zadaniami wcześniejszymi. Przykładowe zadania rozwojowe to:

Wiek szkolny (6-12 lat) - rozwijanie się podstawowych sprawności pisania, czytania i liczenia; rozwijanie się pojęć potrzebnych w codziennym życiu; rozwijanie się postaw wobec grup i instytucji. Wczesna adolescencja (13-17 lat): akceptowanie swej fizyczności; opanowywanie społecznej roli związanej z płcią; osiąganie społecznie odpowiedzialnego zachowania; rozwijanie się sprawności intelektualnych i pojęć niezbędnych dla kompetencji obywatelskiej i in.

• Mniejsze szanse mogą wynikać z różnych przyczyn. Można je podzielić na odnoszące się do samego dziecka ( np. genetyczne), tkwiące w jego najbliższym środowisku ( np. alkoholizm rodziców) i na uwarunkowane bardziej ogólnymi czynnikami społecznymi, zarówno kulturowymi, jak

i cywilizacyjnymi ( np. rozwarstwienie społeczne).

• Według I. Obuchowskiej (2003) dzieci mniejszych szans stanowią:

- zaniedbane i krzywdzone;

- z rodzin ubogich ;

- wychowywane poza rodziną;

- niepełnosprawne;

- odmienne etnicznie.

2. „Krzywdzenie dziecka to każde działanie dotyczące dziecka, które przynosi mu szkodę fizyczną i/lub psychiczną”( I. Obuchowska, 2003).

• Krzywdzenie fizyczne może występować w postaci względnie łagodnej lub w różnym stopniu nasilonej. W skrajnym nasileniu stosowana jest wobec dziecka przemoc, czyli takie działania, które powodują nieprzypadkowe urazy, jak stłuczenia, złamania, zasinienia itp.

• Krzywdzenie emocjonalne obejmuje rozmyślne, nie zawierające przemocy fizycznej, zachowania, które dziecko poniżają, zastraszają, szantażują. Ustawiczne poddawanie dziecka takim oddziaływaniom prowadzi z reguły do zaburzeń nerwicowych oraz psychosomatycznych.

• Seksualne wykorzystywanie dziecka obejmuje takie zachowania w stosunku do niego, które prowadzą do seksualnego zaspokojenia dorosłego kosztem dziecka.

• Zaniedbywanie może przybierać różne formy. Wyróżnia się zaniedbywanie potrzeb pokarmowych, intelektualnych, emocjonalnych, leczniczych i in.

• Do dzieci zaniedbywanych zalicza się także tzw. dzieci ulicy. Fundacja Dzieci Niczyje sygnalizuje wzrost liczby tych dzieci.

• Z badań przeprowadzonych w 2001 roku przez Fundację Dzieci Niczyje na reprezentatywnej próbie 1058 dorosłych Polaków wynika, że 80% spośród nich doświadczyło w dzieciństwie różnych form przemocy ze strony dorosłych.).

• U dziecka krzywdzonego występuje tzw. triada niemocy tj.

• Poczucie pokrzywdzenia

• Poczucie bezradności

• Poczucie gniewu.

3. Zdecydowana większość dzieci ulicy wywodzi się z rodzin ubogich, bezrobotnych, wielodzietnych, o niskim poziomie wykształcenia i niskich standardach socjalno-bytowych, często dotkniętych chorobą, alkoholizmem lub trwałym kalectwem. Znaczna część dzieci ulicy pochodzi również z rodzin rozbitych, a także z rodzin samotnych matek lub ojców.

• Dzieci ulicy wywodzą się przede wszystkim z rodzin wieloproblemowych, w których sprzężenie różnych niekorzystnie indywidualnie i społecznie zjawisk współwystępujących ze sobą utrudnia lub uniemożliwia rodzinie zaspokojenie potrzeb dzieci ważnych z punktu widzenia ich prawidłowego rozwoju bez pomocy z zewnątrz.

• Autorzy zajmujący się losem dzieci ulicy ( B. Głowacka 1997, W. Kołak 1998, B. Smolińska-Theiss 1993) wskazują na następujące typy sytuacji, w których podstawowym środowiskiem wychowawczym dziecka staje się ulica. Są to:

1. dzieci pochodzące z rodziny dysfunkcjonalnej, nie zapewniającej poczucia bezpieczeństwa, miłości i więzi emocjonalnej, osamotnione, często głodne, doświadczające przemocy ze strony osób najbliższych;

2. dzieci odrzucone przez rodzinę, ponieważ nie spełniają jej oczekiwań. Rodzice nie mają ( lub nie chcą mieć dla nich czasu);

3. dzieci doznające niepowodzeń szkolnych, mniej sprawne intelektualnie od swoich rówieśników, często zachowujące się agresywnie, pozostają dziećmi ulicy za sprawą negatywnej eliminacji ze środowiska szkolnego i rówieśniczego;

4. dzieci doświadczające biedy i ubóstwa, dla których ulica jest nie tyle terenem zabaw i spotkań z rówieśnikami, co miejscem pracy, zdobywaniem pożywienia, pieniędzy i schronienia;

5. dzieci lubiące przestrzeń i niezależność, nie poddające się rygorom wychowawczym.

Wszystkie dzieci wychowywane na ulicy i przez ulicę stanowią grupę ryzyka

i są potencjalnie zagrożone sieroctwem społecznym lub patologią.

4. Dzieci wychowywanych poza rodziną jest w Polsce około 20 000

( I. Obuchowska, 2003).

• Skutki wychowania instytucjonalnego dla rozwoju dziecka zależą m.in. od :

• Wieku dziecka, w jakim przechodzi z rodziny do instytucji

• Czasu trwania oraz wyłączności wychowania instytucjonalnego

• Traumatycznych doświadczeń dziecka przed przybyciem do placówki oraz podczas pobytu w niej

• Wychowawczej wartości konkretnej placówki.

• Według I. Obuchowskiej dzieci wychowywane instytucjonalnie są dziećmi mniejszych szans z wielu powodów, spośród których najpoważniejsze to słabszy rozwój języka i związana z tym utrudniona edukacja oraz zaburzony rozwój uczuciowy, z którym są związane problemy więzi interpersonalnych. Rezultatem tego pierwszego jest niższy pułap wykształcenia, a drugiego trudności w społecznym przystosowaniu.

V.

Problem biedy jest złożony i wielowymiarowy. Nie ogranicza się tylko do wymiaru ekonomicznego. Bieda powoduje kumulację wielu negatywnych zjawisk, uruchamia mechanizmy izolacji społecznej , wzmacnia „dziedziczenie” biedy z pokolenia na pokolenie. Zjawiskom biedy towarzyszy nasilanie się różnego rodzaju patologii ( udział w szarej strefie, alkoholizm, przestępczość, przemoc), wzmaga się syndrom zależności trwale bezrobotnych od instytucji pomocy społecznej, wzrasta brak odporności i podatność na choroby

( E. Tarkowska 1998).

• Bezrobocie i bieda generują wiele skutków psychospołecznych, takich jak : apatia i rezygnacja, brak zainteresowania sprawami wykraczającymi poza codzienne zaspokojenie potrzeb, ograniczone kontakty społeczne, brak poczucia wsparcia społecznego, poczucie krzywdy i frustracja, pogorszenie stanu zdrowia, narastanie konfliktów społecznych i zachowań patologicznych ( A. Rajkiewicz, D. Możdzeńska, M.Szyszko 1998).

• Życie w chronicznej biedzie w okresie dzieciństwa jest zagrożeniem dla rozwoju dzieci, ponieważ:

1. powoduje stygmatyzację społeczną, społeczną izolację;

2. często wiąże się z patologią rodziny;

3. dzieci z ubogich rodzin często mają trudności w szkole;

4. samodzielnie organizują sobie czas po lekcjach;

5. ubóstwo stanowi barierę indywidualnego rozwoju człowieka; ogranicza możliwości wykorzystania jego potencjału w przyszłości;

6. dzieci powielają status społeczny i styl życia swoich rodziców.

7. dzieci żyjące w biedzie doświadczają wielu deficytów: są gorzej odżywiane, mieszkają w złych warunkach, chorują często na przewlekłe choroby, mają również trudności w nauce szkolnej.
   

1. Na psychologiczną sytuację niepełnosprawnych dzieci i młodzieży składa się :

• Poczucie inności ( kompleks różnicy)

• Poczucie mniejszej wartości

• Poczucie ograniczonej autonomii ( w badaniach nad konfliktami rodzinnymi młodzieży niepełnosprawnej ich dążenie do autonomii zajęło wśród przyczyn konfliktów czołowe miejsce ( Obuchowska, 1990)

• Poczucie ograniczonych perspektyw życiowych.

Sytuację społeczną niepełnosprawnych dzieci charakteryzuje:

• Ograniczenie kontaktów z innymi dziećmi

• Ograniczenie w korzystaniu z atrakcji kulturalnych czy rozrywek dostępnych innym dzieciom

• Większa zależność od innych osób, przede wszystkim od rodziców, ze względu na często występującą postawę nadopiekuńczości, pozbawioną wymagań i oczekiwań

• Nierozumne postawy osób „sprawnych” ( dorosłych i dzieci) wobec niepełnosprawnych dzieci, które to postawy - jakkolwiek ulegają zmianom w pozytywnym kierunku - nadal charakteryzuje zaciekawienie i litość.

Współcześnie zarówno w teorii, jak i w podejmowaniu działań praktycznych w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych odchodzi się od:

- orientacji ku patologii i deficytom na rzecz poszukiwania tego, co jest możliwe mimo niepełnosprawności;

- podkreślania społecznych i somatycznych aspektów różnych rodzajów niepełnosprawności na rzecz rozumienia niepełnosprawnej jednostki z indywidualną i niepowtarzalną biografią;

- rozpatrywania tego, co u dziecka niepełnosprawnego „nie funkcjonuje” i bezpośrednich modyfikacji zachowań na rzecz odpowiednich oddziaływań wychowawczych i socjalizacyjnych;

- traktowania oddziaływań opiekuńczych, wychowawczych i rehabilitacyjnych na rzecz przypisywania większego znaczenia własnej aktywności osób niepełnosprawnych;

- przekonania, że zewnętrzne sterowanie dzieckiem niepełnosprawnym przez dorosłych jest dla niego korzystne na rzecz wychowywania dzieci niepełnosprawnych w psychicznej autonomii przez dawanie im możliwości wyboru i podejmowania decyzji;

- przeświadczenia, że niepożądane symptomy zachowania dziecka niepełnosprawnego są zawsze wyrazem istniejących u niego zaburzeń rozwojowych na rzecz interpretacji, że określone zachowanie może być sygnałem niezaspokojenia potrzeb dziecka, zwłaszcza gdy ma ono ograniczone możliwości wyrażania siebie;

- podkreślania różnic między dziećmi niepełnosprawnymi a sprawnymi na rzecz dostrzegania podobieństw między nimi ( I. Obuchowska 1999)

2. Sytuacja dzieci odmiennych etnicznie jest w Polsce mało poznana, niewiele jest badań na ten temat.

3. W celu wyrównywania szans I. Obuchowska proponuje - oprócz czynników makro- i mikrospołecznych - działania kierowane do konkretnego dziecka w trzech kierunkach, a mianowicie:

• Od ( odsuwanie dziecka od negatywnych wpływów)

• Przeciw ( aktywne przeciwstawienie się im)

• Do ( propozycje mające zwiększyć zasoby rozwojowe dziecka oraz zasoby jego środowiska).

8

---