Jurysdykcja krajowa w postępowaniu nieprocesowym
Podstawa prawna:
- Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22.12.2000 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń zagranicznych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. WE L 12 z dnia 16.01.2001, s. 1)
- Konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń zagranicznych w sprawach cywilnych i handlowych sporządzona w Lugano dnia 16.09.1988 r. (Dz.U. Nr 10 z 2000 r., poz.133), zwana konwencją lugańską
- Art. 1096-1105 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43 poz. 296 ze zm., stan na dzień 5 lutego 2005 r.)
I. Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001
Podstawą prawną do ustalenia jurysdykcji sądów polskich w sprawach cywilnych i handlowych prowadzonych w postępowaniu procesowym są międzynarodowe akty prawne, które korzystają z pierwszeństwa stosowania przed przepisami kpc:
w stosunkach z państwami UE za wyjątkiem Danii1 - Rozporządzenie 44/2001 (tj. rozporządzenie nie ma zastosowania w stosunkach pomiędzy Polską i: Danią, Islandią, Norwegią i Szwajcarią)
w stosunkach z Danią oraz Islandią, Norwegią i Szwajcarią - konwencja lugańska,
oraz
w stosunkach z pozostałymi państwami - przez art. 1097- 1102 i 1106 - 1110 kpc, chyba że wiążące Polskę umowy międzynarodowe stanowią inaczej (art. 1096 kpc).
Zarówno Rozporządzenie (obowiązuje w państwach członkowskich UE przez samo ogłoszenie w UE) jak i konwencja lugańska zawierają tzw. przepisy samowykonywalne, tj. nadające się do bezpośredniego stosowania (tj. bez potrzeby wydawania przepisów wewnętrznych), które mają pierwszeństwo przed przepisami kpc. Akty te treścią są do siebie bardzo zbliżone - historycznie najstarsza konwencja brukselska posłużyła jako podstawa dla konwencji lugańskiej oraz Rozporządzenia 44/2001.
Rozporządzenie w ograniczony sposób reguluje jurysdykcję w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym. Przykładowo, Rozporządzenie przewiduje jurysdykcję wyłączną w następujących sprawach:
w sprawach dotyczących praw rzeczowych związanych z nieruchomością - jurysdykcję wyłączną ma sąd państwa położenia nieruchomości (art. 22 ust. 1),
w sprawach, których przedmiotem jest ważność, nieważność lub rozwiązanie spółki/osoby prawnej - jurysdykcję wyłączną ma sąd państwa, w którym spółka/osoba prawna ma siedzibę,
w sprawach dotyczących wpisu do rejestru publicznego - jurysdykcję wyłączną ma sąd państwa, w którym rejestr jest prowadzony (art. 22 ust. 3).
Reguły ustalania jurysdykcji wynikające z Rozporządzenia są opisane w pytaniu nr 62.
II. KPC
Jurysdykcja krajowa wynika z powiązania przez łącznik elementu sprawy z terytorium RP - przykłady łączników:
podmiotowe:
obywatelstwo PL
miejsce zamieszkania w PL
miejsce pobytu w PL
miejsce siedziby w PL
przedmiotowe:
położenie rzeczy (przedmiotu sporu) w PL
posiadanie majątku / praw majątkowych w PL
otwarcie spadku w PL
miejsce powstania lub wykonania zobowiązania w PL
Kpc przewiduje dwa rodzaje jurysdykcji krajowej:
wyłączna => orzeczenie sądu państwa obcego nie może mieć na obszarze PL skuteczności (art. 1146 § 1 pkt. 2); np. w sprawach dot. nieruchomości położonej w PL (art. 1102 § 1)
Wyjątek: jurysdykcja krajowa wyłączna nie stanowi przeszkody do uznania przez sąd polski orzeczenia sądu zagranicznego w sprawie niemajątkowej obywatela obcego, jeżeli sąd ten był właściwy wg prawa ojczystego tego państwa (1146 § 4)
fakultatywna => orzeczenie sądu państwa obcego może mieć na obszarze PL skuteczności - bądź z mocy prawa (art. 1145 § 2), bądź na mocy orzeczenia sądu polskiego o jego uznaniu (art.1145 § 1) lub wykonalności (art. 1150)
Przepisy kpc dotyczące jurysdykcji krajowej podzielone są na 3 tytuły:
przepisy łączne dla jurysdykcji krajowej w postępowaniu procesowym i nieprocesowym (1100-1102)
jurysdykcja krajowa w procesie (1103-1105)
jurysdykcja krajowa w postępowaniu nieprocesowym (1106-1110)
Brak jurysdykcji krajowej stanowi przyczynę nieważności, którą sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy. W razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej sąd odrzuca wniosek (art. 1099 kpc).
Ad. 1)
łączne uregulowanie wynika z faktu, że część spraw rozpoznawanych jest w procesie, część zaś w postępowaniu nieprocesowym.
Do jurysdykcji krajowej należą rozpatrywane w postępowaniu nieprocesowym sprawy:
1. małżeńskie (art. 1100), tj. wymienione w art. 561-567, tj. sprawy o zezwolenie na zawarcie małżeństwa i n. (łącznik obywatelstwa lub zamieszkania):
Jeżeli choćby jeden z małżonków ma obywatelstwo PL, lub nie posiadając żadnego obywatelstwa (apatryda) ma miejsce zamieszkania w PL (§ 1 - jurysdykcja krajowa fakultatywna), oraz między cudzoziemcami zamieszkałymi w PL (§ 2 - jurysdykcja krajowa wyłączna);
2. ze stosunków między rodzicami a dziećmi oraz dotyczące przysposobienia (art. 1101) - są to sprawy wyłącznie niemajątkowe, wymienione w art. 579 i n. (łącznik obywatelstwa lub zamieszkania):
jeżeli choćby jedna ze stron ma obywatelstwo PL, lub nie posiadając żadnego obywatelstwa (apatryda) ma miejsce zamieszkania w PL (§ 1 - jurysdykcja krajowa fakultatywna), oraz między cudzoziemcami zamieszkałymi w PL (§ 2 - jurysdykcja krajowa wyłączna),
3. o prawa rzeczowe (na nieruchomości) i posiadanie nieruchomości położonej w PL (art. 1102 § 1 - jurysdykcja wyłączna - łącznik położenia nieruchomości); inne sprawy w takim zakresie, w jakim rozstrzygnięcie dotyczy nieruchomości położonej w PL, rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym.
1102 § 2 rozpoznaniu przez sądy polskie nie podlegają sprawy o prawa rzeczowe na nieruchomości i o posiadanie nieruchomości położonej zagranicą.
Ad. 2) - Poza zakresem pytania => vide odrębne pytanie nr 62
Ad. 3)
Do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy:
łącznik obywatelstwa lub zamieszkania apatrdydy:
o ubezwłasnowolnienie i o uznanie za zmarłego osoby będącej obywatelem polskim lub osoby mającej miejsce zamieszkania w Polsce, a nie posiadającej żadnego obywatelstwa - art. 1106 § 1; ale też sprawy
z zakresu opieki i kurateli nad osobą, która ma obywatelstwo polskie lub, nie posiadając żadnego obywatelstwa, ma w Polsce miejsce zamieszkania - art. 1107 § 1; § 2 - sąd polski może odstąpić od ustanowienia opieki lub kurateli nad obywatelem polskim zamieszkującym lub posiadającym majątek za granicą, jeżeli ma on tam zapewniona dostateczna pieczę.
łącznik obywatelstwa i miejsca zdarzenia
spadkowe art. jeżeli śmierć obywatela polskiego nastąpiła w Polsce -art. 1108 § 2;
łącznik miejsca zdarzenia
o stwierdzenie zgonu, jeżeli nastąpił on Polsce 1106 § 3;
Do fakultatywnej jurysdykcji krajowej należą sprawy, tj. sąd polski może również:
uznać za zmarłego cudzoziemca, jeżeli: osoba uprawniona do złożenia wniosku ma miejsce zamieszkania w Polsce lub cudzoziemiec miał w Polsce miejsce zamieszkania albo tutaj znajduje się jego mienie - art. 1106 § 2;
w razie potrzeby wydawać zarządzenia w zakresie opieki lub kurateli co do cudzoziemca zamieszkałego lub posiadającego majątek w Polsce, jeżeli okaże się to konieczne w jego interesie - art. 1107 § 3;
orzekać w sprawach spadkowych, jeżeli spadkodawca w chwili śmierci miał obywatelstwo polskie lub, nie posiadając żadnego obywatelstwa, zamieszkiwał w Polsce - art. 1108 § 1
w stosunku do spadku otwartego za granicą, podlegającego jurysdykcji sądu polskiego wydać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na wniosek polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego - art. 1109;
inne sprawy (nie wymienione w przepisach tytułu) rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym, jeżeli choćby jeden uczestnik postępowania jest obywatelem polskim lub w Polsce ma miejsce zamieszkania lub siedzibę. - art. 1110.
1 Na podstawie art. 1 oraz art. 2 Protokołu w sprawie stanowiska Danii stanowiącego załącznik do Traktatu o Unii Europejskiej, Dania nie jest związana postanowieniami Rozporządzenia 44/2001. Pomiędzy Danią a państwami członkowskimi pozostaje w mocy konwencja brukselska (Konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń zagranicznych w sprawach cywilnych i handlowych sporządzona w Brukseli dnia 27.09.1968 r. - tekst jednolity Dz.U. WE C 27 z dnia 26.01.1998, s. 1).
Polska nie przystąpiła do konwencji brukselskiej i pomiędzy Polską a Danią obowiązuje nadal konwencja lugańska. Nie jest jednak wykluczone, że Polska ratyfikuje konwencję brukselską po to, aby w stosunkach z Danią miała zastosowanie ta konwencja, a nie konwencja lugańska - M. Pazdan, Poszukiwanie właściwego sądu i właściwego prawa po 1 maja 2004 r., Rejent 2004 nr 3-4.
Rozporządzenie 44/2001 stanowi część acquis communitaire; odnośnie konwencji lugańskiej - vide art. 91 ust. 1 oraz ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którymi ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, oraz ma pierwszeństwo przed przepisami prawa wewnętrznego w takim zakresie, w jakim przepisów tych nie da się z nią pogodzić, a także art. 1096 kpc, zgodnie z którym przepisów z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego kpc, w tym określających jurysdykcję krajową, nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, w której RP jest stroną, stanowi inaczej. Zatem w przypadku, gdy znajduje zastosowanie Rozporządzenie lub konwencja lugańska, stosowanie tych przepisów jest wyłączone.
Przykład takiej sprawy rozpoznawanej w post. nieprocesowym stanowi art. 21 ust. 1 ksh: Sąd rejestrowy może orzec o rozwiązaniu wpisanej do rejestru spółki kapitałowej w przypadku, gdy: (…)
Art. 1110 ma charakter tzw. jurysdykcji nadmiernej i w przypadku, gdy znajduje zastosowanie Rozporządzenie 44/2001, lub konwencja lugańska, jego zastosowanie jest wyłączone.