Dr hab. Marian Niezgoda
KWESTIONARIUSZ
1.Narzędzia w badaniach socjologicznych
1.1.Narzędzie badawcze jest instrumentem pozwalającym na gromadzenie informacji.
1.2. Najpowszechniejszym typem narzędzia jest kwestionariusz czyli zbiór powiązanych ze sobą pytań, podporządkowanych problemowi badawczemu. Kwestionariusz jest więc zbiorem pytań, które mają dostarczyć odpowiedzi będących w badaniach wskaźnikami badanych zjawisk (zmiennych).
2. Kwestionariusz, jako układ pytań musi spełnić następujące warunki:
2.1. pytania kwestionariusza muszą być ułożone w sekwencje logicznie ze sobą powiązane
2.2. pytania kwestionariusza muszą być dostosowane do układu odniesienia respondenta, czyli zespołu kategorii przy pomocy których postrzega on, opisuje i ocenia rzeczywistość,
2.3. pytania kwestionariusza nie mogą naruszać systemu wartości respondenta
2.4. pytania kwestionariusza muszą być sformułowane w języku zrozumiałym dla respondenta, tzn. nie mogą zawierać terminów nieznanych dla respondenta, wyrazów obcych, ale także wyrażeń gwarowych
3. Typy kwestionariuszy: podziału kwestionariuszy można dokonać ze względu na dwa kryteria - rodzaju techniki badawczej, dla której kwestionariusz jest narzędziem oraz stopnia standaryzacji kwestionariusza.
3.1. Podział według techniki badawczej:
3.1.1. kwestionariusz wywiadu, gdzie kwestionariusz jest narzędziem pomocnym ankieterowi przy wywiadzie (rozmowie),
3.1.2. kwestionariusz ankiety, gdzie stanowi on narzędzie komunikacji pomiędzy badaczem a respondentem, zatem musi być tak zbudowany, aby poszczególnym użytym terminom i badacz i badany (respondent) przypisywali to samo znaczenie,
3.1.3. kwestionariusz testu socjometrycznego, gdzie w odpowiedzi na pytania ma się wskazać osobę z grupy, z którą chce się lub nie chce mieć kontakt w konkretnej sytuacji,
3.1.4. schemat obserwacji, który zawiera listę zachowań i sytuacji, jakie mają być poddane obserwacji. Może także zawierać pytanie, jakie się w trakcie uczestnictwa w grupie będzie zadawać,
3.1.5. klucz kategoryzacyjny używany w analizie treści (zawartości), tj, zestaw pytań, jakie będziemy zadawać tekstowi,
3.1.5. kwestionariusze używane w technikach projekcyjnych,
3.1.6. zestaw pytań (problemów), jakie należy podjąć w trakcie grupowego wywiadu zogniskowanego (focus group).
3.2. Podział według stopnia standaryzacji: standaryzacja polega na:
(a) działaniu na każdego badanego takim samym bodźcem (pytaniem tak samo sformułowanym) i
(b) na uzyskiwaniu w wyniku tego ujednoliconych (wystandaryzowanych) odpowiedzi,
3.2.1. Kwestionariusze całkowicie niewystandaryzwane, które są w zasadzie wykazem zagadnień, jakie ankieter musi poruszyć w trakcie wywiadu. Najlepszym przykładem jest tutaj kwestionariusz wywiadu swobodnego.
3.2.2. Kwestionariusze częściowo wystandaryzowane, gdzie zdarzają się pytania zamknięte. Dobrym przykładem jest tu kwestionariusz wywiadu,
3.2.3. Kwestionariusze wystandaryzowane, które zawierają większość (bądź wszystkie) pytań zamkniętych. Dobrym przykładem takiego kwestionariusza jest kwestionariusz ankiety.
4. Rodzaje pytań w kwestionariuszach
4.1. Pytania rozstrzygnięcia (albo tak albo inaczej) i pytania dopełnienia,
4.2. Pytania o fakty i pytania o opinie,
4.3. Pytania wyróżnione ze względu na funkcje, jakie pełnią w kwestionariuszu:
4.3.1. pytania filtrujące,
4.3.2. pytania sprawdzające,
4.3.3. pytania sondujące,
4.3.4. pytania metrykalne (o dane demograficzno-społeczne),
4.4. Pytania wyróżnione ze względu na budowę:
4.4.1. pytania otwarte - gdy nie jest wskazana żadna możliwa odpowiedź i respondent musi ją samodzielnie sformułować,
4.4.2. pytania zamknięte - gdy jest wskazana możliwa odpowiedź i respondent ma ja jedynie wybrać z podanego zestawu odpowiedzi,
UWAGA!! istnieją dwie kategorie pytań "otwartych" i "zamkniętych"
a. pytanie otwarte logicznie, to takie gdy istnieje na nie nieskończona liczba odpowiedzi,
b. pytanie otwarte gramatycznie to takie, gdy do niego nie jest dołączona lista odpowiedzi,
c. pytanie zamknięte logicznie, to takie na które istnieje skończona liczba odpowiedzi (chociaż może być bardzo wielka),
d. pytanie zamknięte gramatycznie, to takie do którego dołączono spis odpowiedzi do wyboru,
Zatem możliwa jest sytuacja, że pytanie zamknięte logicznie będzie miało postać pytania otwartego gramatycznie np. "Płeć" (prosimy wpisać), "Wiek" (prosimy wpisać rok urodzenia) itp.
4.4.3. pytania półotwarte (pytania zamknięte z dołączoną kategorią odpowiedzi "inne, jakie"
5. Pytania otwarte stosujemy wtedy (poza kwestionariuszami wywiadu swobodnego), gdy:
5.1. nie znamy układu odniesienia respondenta,
5.2. nie znamy, ani nie domyślamy się możliwych rozkładów odpowiedzi w badanej zbiorowości, co ma miejsce wtedy gdy jej nie znamy,
5.3. gdy zamknięcie pytania (dołączenie odpowiedzi) może być sugerujące,
5.4. gdy chodzi nam nie o treść, ale sposób sformułowania wypowiedzi (język, sposób argumentacji, sposób myślenia itp.).
6. Pytania zamknięte stosujemy wtedy, gdy:
6.1. znamy okład odniesienia respondenta,
6.2. znamy dobrze badaną zbiorowość i możemy przewidywać rozkłady odpowiedzi,
6.3. nie zachodzi obawa sugestii,
6.4. gdy chcemy sprawdzić funkcjonowanie w badanej zbiorowości poszczególnych kategorii odpowiedzi.
7. Typy pytań zamkniętych:
7.1. alternatywa (TAK lub NIE),
7.2. pytania z kafeteriami (dołączonymi listami odpowiedzi):
7.2.1. pytania z kafeterią dyzjunktywną, gdy badany ma wybrać jedną odpowiedź spośród przedstawionych do wyboru.
7.2.2. pytania z kafeterią koniunktywną, gdy badany ma wybrać więcej niż jedną odpowiedź spośród przedstawionych do wyboru, (mamy tu do czynienia z tzw. roszczeniami zupełności: maksymalnym (prośba o wymienienie wszystkich kategorii, które dotyczą badanego), minimalnym (gdy prosimy o wymienienie przynajmniej jednej kategorii), ograniczonym (gdy prosi się by respondent wybrał kilka kategorii) i nieokreślone (gdy nie określa się ilości kategorii do wyboru)
7.3. pytania z listą, gdy kafeteria liczy więcej niż 8-10 odpowiedzi,
7.3.1. często stosuje się tu zabieg rangowania, prosząc badanych o uszeregowanie kategorii w kolejności od najważniejszej do najmniej ważnej,
7.4. pytania o charakterze skal (kafeteria przyjmuje postać skali (np. a. zdecydowanie tak, b. raczej tak, c. raczej nie, d. nie, e. nie wiem),
7.5. pytania w postaci tabel, będące kombinacją listy i skali ocen. Ma to miejsce wtedy, gdy do każdej pozycji listy jest dołączona skala oceny.
7.6. pytania w postaci profili gdy na jednej krawędzi strony mamy listę cech pozytywnych, a na drugiej, ich negatywnych odpowiedników,
7.7. pytania w postaci historyjek: charakterystyk sytuacji czy postaci różniących się między sobą natężeniem tych samych cech,
8. Zasady weryfikacji pytań:
8.1.Musimy sprawdzić czy zawarte w kwestionariuszu pytania:
8.1.1. są zgodne z założoną problematyką badań,
8.1.2. są wskaźnikami analizowanych zmiennych,
8.1.3. wyczerpują zakres problematyki badań,
8.1.4. nie zostały sformułowane błędnie
8.2. Najczęstsze błędy w formułowaniu pytań (Babiński proponuje podział na błędy logiczne, merytoryczne, sytuacyjne i techniczne):
8.2.1. błędy logiczne:
8.2.1.1. pytanie o dwie rzeczy na raz,
8.2.1.2. alternatywa w miejsce większej ilości możliwości,
8.2.1.3. gdy nie podaje się układu odniesienia, jakiego ma dotyczyć odpowiedź np. ilość książek przeczytanych w ostatnim okresie,
8.2.1.4. nieokreślone roszczenie zupełności
8.2.1.5. nierozłączna lista alternatyw
8.2.2. zastosowanie pytania zamkniętego w sytuacji gdy nie znamy układu odniesienia respondenta, gdy nie znamy zbiorowości,
8.2.3. zastosowanie pytania zamkniętego w sytuacji, gdy dołączenie odpowiedzi będzie sugerujące,
8.2.4. pytanie jest głównym pytaniem badań, jest sformułowane bardzo ogólnie,
8.2.5. pytanie zawiera niejasne dla badanego terminy fachowe lub obce wyrazy,
8.2.6. pytanie zawiera wyrażenia gwarowe,
8.2.7. pytanie nie ma dołączonej instrukcji, jak na nie należy odpowiadać (dotyczy kwestionariusza ankiety),
8.2.8. pytanie ma dołączoną kafeterię dyzjunktywną w sytuacji gdy konieczna jest koniunkcja,
8.2.9. pytania są formułowane w zbyt skomplikowany sposób:
8.2.9.1. mają zbyt wiele podobnych znaczeniowo kategorii,
8.2.9.2. mają zbyt długie kafeterie i listy,
8.2.10. badani mają zbyt mało czasu na wykonanie żądanych czynności.
9. Każde pytanie musi zostać poddane wewnętrznej weryfikacji. Staramy się wówczas ustalić:
9.1. dlaczego to pytanie znajduje się w kwestionariuszu
9.2. jakich informacji dostarcza pytanie, czy nie zdobywamy ich w inny sposób,
9.3. dlaczego pytanie jest sformułowane w taki sposób, czy nie można go sformułować inaczej,
9.4. czy pytanie musi być w tym miejscu kwestionariusza,
9.5. jakie są możliwe odpowiedzi na to pytanie,
9.6. jak będziemy analizować uzyskane informacje.
10. Zasady weryfikacji kwestionariuszy
10.1. Weryfikujemy kwestionariusz "wewnętrznie" sprawdzając:
10.1.1. na ile przystaje do problematyki badań,
10.1.2. na ile jest wskaźnikowy, tj. operaconalizuje zmienne, jakich używamy do opisu rzeczywistości,
10.1.3. czy zawiera wszystkie konieczne elementy:
10.1.3.1. apel w wypadku ankiety (tekst mający zachęcić badanych do udziału w badaniach, zawierający informacje kto jest organizatorem badań, czego one dotyczą, dlaczego właśnie badany powinien w nich wziąć udział, zapewnienie o anonimowości uzyskanych od niego danych i wykorzystaniu ich wyłącznie w celach badawczych i podziękowanie za udział w badaniach),
10.1.3.2. właściwe instrukcje do każdego pytania,
10.1.3.3. wszystkie pytania metrykalne,
10.1.3.4. ma zaznaczone "reguły przejścia" po pytaniach filtrujących (informacje po pytaniach filtrujących, kto na jakie pytania ma odpowiadać),
10.1.3.5. czy układ graficzny kwestionariusza jest właściwy,
10.1.3.6. czy czas udzielania odpowiedzi na pytania nie jest zbyt długi i czy w układzie kwestionariusza uwzględniono "progi zmęczenia" respondenta (oznacza to, że po dwudziestu minutach rozmowy lub wypełniania kwestionariusza, powinny się znaleźć pytania, na które odpowiedzi będą prostsze i nie będą wymagały od respondenta zbyt wielkiego wysiłku),
10.1.3.7.Weryfikujemy kwestionariusz "wewnętrznie", sprawdzając każde pytanie (patrz wyżej)
10.2. Weryfikujemy kwestionariusz „zewnętrznie” w badaniach pretestowych, tj. badaniach próbnych, które mają powiedzieć czy skonstruowany kwestionariusz jest odpowiednim narzędziem.
10.2.1. W badaniach pretestowych prosimy ankieterów o skrupulatne notowanie wszystkich kłopotów i wątpliwości, jakie mieli badani w trakcie wypełniania kwestionariuszy lub odpowiedzi na zawarte w nim pytania oraz czasu, jaki zużyli na jego wypełnienie lub odpowiedzi. Szczególną uwagę powinni zwracać na pytania, których badani nie rozumieją (dotyczy to także instrukcji jak na pytania odpowiadać).
10.2.2. W badaniach pretestowych prosimy także badanych o uwagi na temat kwestionariusza i trudności, jakie mają w odpowiedzi na poszczególne pytania.
10.2.3. Po badaniach analizujemy odpowiedzi sprawdzając:
10.2.3.1. czy na wszystkie pytania udzielono odpowiedzi (pytanie gdzie jest ponad 10% braków należy przeformułować),
10.2.3.2. czy na wszystkie pytania udzielono odpowiedzi zgodnie z instrukcją (jeśli nie (ponad 5% należy zmienić instrukcję),
10.2.3.3. czy odpowiedzi na różne pytanie nie pokrywają się (dotyczy pytań otwartych),
10.2.3.4. czy w pytaniach półotwartych nie jest zbyt rozbudowana kategoria "inne", gdy znajduje się tam ponad 10% odpowiedzi należy uzupełnić kafeterię,
10.2.3.5. czy jakieś kategorie nie są w odpowiedziach zupełnie pomijane. Jeżeli tak, to należy je wyeliminować, chyba, że brak wyboru tych kategorii jest wskaźnikiem zjawiska, które nas interesuje.
2
5