Pochodzenie państwa
Myśl polityczna na przestrzeni wieków
1. Termin państwo
Próbując określić, czym charakteryzowała się myśl polityczna na przestrzeni wieków, trzeba na początku spróbować określić czym tak naprawdę jest „państwo”. Termin ten nigdy nie był i nadal nie jest rozumiany jednoznacznie. Starożytni Grecy swoje państwa-miasta nazywali polis, Rzymianie stosowali wymiennie określenia civitas lub res publica. W wieku XVI zaczęto używać uniwersalnego pojęcia opisującego każde państwo, było to pochodzące od łacińskiego słowa status, włoskie la stato. Termin ten upowszechnił się w kolejnych dwóch wiekach we Francji, Niemczech i Anglii.
2. Definicja pojęcia państwa
Istnieje wiele definicji państwa, z ważniejszych wymienić można:
Koncepcję Arystotelesa
Trójelementową definicję państwa G. Jellinka
Ujęcie państwa przez katolicką naukę społeczną
Marksistowską wizję państwa
Arystoteles określał państwo jako pewną wspólnotę różnych grup ludzi niezbędnych dla jego istnienia (Arystoteles, Polityka, Wrocław 1953, s. 16) Państwo w tym ujęciu jest wspólnotą równych, tzn. pełniących służbę wojskową oraz społeczną. Dla poprawnego funkcjonowania, istnienia państwa niezbędni są ludzie nie będący jego obywatelami, czyli np. chłopi, robotnicy i rzemieślnicy. Ta grupa ludzi pozbawiona podmiotowości politycznej jest konieczna, by zrealizować cele postawione sobie przez państwo, czyli zapewnienie swoim obywatelom możliwie doskonałego życia.
Georg Jellinek (1851-1911) twórca trójelementowej definicji państwa, wymienia jako elementy składowe :
Ludność
Terytorium
Władzę Najwyższa
Państwo jest korporacją osiadłego ludu, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią (...) (G. Jellinek, Ogoólna nauka o państwie, Warszawa 1950, s. 50)
Definicja ta ma duże znaczenie w prawie międzynarodowym publicznym, ponieważ pozwala na odróżnienie państwa od innych organizacji występujących w stosunkach międzynarodowych. Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych państwami są suwerenne jednostki geopolityczne. W Międzyamerykańskiej Konwencji o Prawach i Obowiązkach Państw z 26 grudnia 1933 r. państwo jako podmiot prawa międzynarodowego powinno posiadać następujące atrybuty :
Stałą ludność
Określone terytorium
Rząd
Zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami
Katolicka nauka społeczna, z jej głównym przedstawicielem św. Tomaszem z Akwinu (1225-1274) widzi państwo jako społeczność doskonałą (societas perfecta), samowystarczalną, niezależną i samorządną. „Celem państwa jest bonum commune, czyli dobro wspólne, które wyraża się w zachowaniu pokoju i zapewnieniu powszechnej szczęśliwości doczesnej” (J. Majka, Katolicka nauka społeczna, Rzym 1986)
Marksistowska koncepcja zakłada, że państwo jest organizacją przymusową, służącą klasie panującej. Według W.I. Lenina (1870-1924) „państwo jest maszyną do utrzymania panowania jednej klasy nad drugą” (W.I. Lenin, Państwo a rewolucja, Warszawa 1949)
3. Pochodzenie państwa
Kwestia pochodzenie państwa jest niezwykle złożona, nie ma nań jednolitego, ogólnie przyjętego poglądu. Myśl ludzka na przestrzeni wieków sformułowała ich wiele. Natomiast wspólną ich cechą jest pogląd, iż dochodzeniu do powstania organizacji państwowej towarzyszył długotrwały proces historyczny. Jednym słowem - ewolucja. Ludzie żyjący we wspólnotach do pewnego czasu radzili sobie z obowiązkami, jednak w miarę doskonalenia działań produkcyjnych i organizacyjnych doszło do wybicia się grup i jednostek posiadających większe zdolności kierownicze. Przywództwo to wiodło do kształtowania się stosunków nadrzędności i podległości właściwych już dla władztwa politycznego, występującego w organizacji społeczeństwa ludzkiego, znanej pod nazwą państwa.
W mitologii rozpowszechnione są poglądy o boskim pochodzeniu władzy państwowej. W mitologii japońskiej przetrwały one w swej niezracjonalizowanej formie do czasów współczesnych. Monarcha do końca II wojny światowej był oficjalnie uważany za syna słońca i oddawano mu część boską.
Zadania uczynienia mitologii chrześcijańskiej, dotyczącej państwa, bardziej przystępną dla racjonalnych rozważań podjął się Św. Tomasz z Akwinu. Przedstawił on problem w ten sposób, iż nie konkretna władza pochodzi od Boga, lecz władza jako taka - jako idea, jako pewna zasada organizacji ludzkiej. Natomiast konkretna władza jest pochodzenia ludzkiego i ludzie mogą ją znosić i ustanawiać.
Racjonalistyczne koncepcje na genezę państwa pojawiły się w tym samym czasie co i koncepcje dotyczące prawa, mianowicie w Grecji starożytnej wśród sofistów. Spotykamy tam zalążek rozwiniętych w późniejszych czasach koncepcji: umowy i przemocy. Pierwsza z nich u podstaw powstania państwa stawiała akt umowy (Protagoras), druga - akt przemocy (Trazymach, Kallikles). Państwo według tych ostatnich jest organizacją przemocy. Według Trazymacha - przemocy silnych nad słabszymi, według Kalliklesa - przemocy biednych, którzy się zorganizowali w państwo, nad bogatymi. Arystoteles dał początek koncepcji patriarchalnej, która znalazła zwolenników w okresie feudalizmu. Uważał on, że państwo powstało w wyniku stopniowego rozrastania się rodziny. Władza państwowa wywodzi się więc z władzy ojca. Koncepcja ta została rozwinięta przez obrońcę monarchii absolutnej w Anglii w XVII wieku - R. Filmera. Koncepcja przemocy znalazła zwolenników w XIX i XX wieku. Do jej wybitnych zwolenników należy polski teoretyk prawa, socjolog L. Gumplowicz (1838 - 1909). Stworzył on teorię, iż państwo powstało w drodze zastosowania przemocy zwycięzców nad zwyciężonymi, w drodze wojen, jakie prowadziły ze sobą organizacje przedpaństwowe. Z koncepcją przemocy polemizował Engels w swojej książce Anty-Dühring. Krytykuje w niej poglądy filozofa niemieckiego E. K. Dühringa. pogląd Gumplowicza podzielał wybitny działacz socjaldemokratyczny K. Kautsky (1854 - 1939).
Szereg koncepcji drugiej połowy XIX w. i pierwszej połowy XX, reprezentowanych przez szereg etnologów, socjologów czy prawników, uwzględnia różne czynniki państwotwórcze z wyjątkiem zróżnicowania klasowego. Przedstawia się więc genezę państwa jako:
stopniowy proces podziału funkcji społecznych, wśród których doskonalą się i specjalizują funkcje rządzenia (L. Duguit)
stopniowy proces zdobywania w społeczeństwie przewagi poszczególnych jednostek dzięki ich wybitnym zdolnościom (J. G. Frazer)
czynnik naturalnej skłonności ludzi do podporządkowania i kierowania oraz naśladownictwa. (G. Tarde)
Koncepcje powstania państwa
Powstanie państwa w drodze naturalnego rozwoju:
Tą koncepcje reprezentuje Arystoteles (384-322 p.n.e.), główny przedstawiciel myśli politycznej starożytnej Grecji okresu klasycznego. W dziele Polityka mówi „państwo należy do tworów natury, człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury, a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nadludzką istotą (...)” Założenia jego doktryny są jasne: państwo pochodzi z natury, tzn. z naturalnego rozwoju. Cały rozwój społeczny zmierza do upaństwowienia. Poprzez powstanie rodziny, gospodarstwa domowego, gminy wiejskiej, miasta i w końcu wspólnoty doskonałej, czyli państwa. Nie jest to wytwór ludzkiej umowy, tylko konieczności. We wspólnocie państwowej podstawową organizacją społeczną jest rodzina, w której wyróżnia się dwie zasadnicze grupy - wolnych i niewolnych oraz trzy związki - pana i niewolnika, męża i żony, ojca i dzieci. Czwartym rodzajem związku, łączącym je wszystkie, jest gospodarstwo domowe, na którym pracują osoby wchodzące w skład rodziny. Ojciec, jako głowa rodziny, powinien dbać o dobro wszystkich, stanowiąc pierwowzór władzy państwowej a szczególnie monarchy, jako zwierzchnika władzy państwowej. Wspólnoty państwowe według Arystotelesa powstały na drodze naturalnego rozwoju społecznego, ale sprawą urządzania tej wspólnoty zajmują się już różne grupy społeczne dążące do zdobycia prymu nad ludźmi, Wpływ tych grup jest różny, ale w ostateczności rozstrzygający o organizacji państwowej.
Powstanie państwa według koncepcji teistycznej
Koncepcje te wiążą powstanie państwa z działaniem istoty nadprzyrodzonej. Stanowiąc fragment doktryny Starożytnego Wschodu, oznaczały, że władca sam jest bogiem bądź że jego władza pochodzi od bóstwa. W nowej erze, koncepcje te były kontynuowane przez chrześcijaństwo. Św. Augustyn twierdził, że każda władza państwowa pochodzi od Boga, św. Tomasz z Akwinu uzasadniał, że od Boga pochodzi sama zasada władzy, natomiast istniejące konkretnie państwa są dziełem ludzi. Takie stanowisko dopuszczało możliwość sprzeciwienia się władzy.
Powstanie państwa w drodze podboju
Koncepcję tą, oprócz wspomnianych wcześniej Trazymacha i Kalliklesa reprezentuje Ludwik Gumplowicz (1838-1909), uczony polskiego pochodzenia wykładający na uczelniach w Austrii. W pracy z roku 1909, Filozofia społeczna przedstawia swoje poglądy na temat rozwoju plemiennego i powstania państwa. Stwierdza on występowanie w społeczeństwie pierwotnym grup ludzkich w postaci hord i plemion. W grupach bardziej zorganizowanych, plemionach, pojawiają się zaczątki własności i przywództwa. Stosunki pomiędzy poszczególnymi plemionami cechuje wzajemna nienawiść, „Od tysiącleci tedy grupy ludzkie walczyły z grupami ludzkimi i przelewały rzeki krwi ludzkiej” Stosunkom tym dają po części kres powstające organizacje władzy, to jest państwo. Poprzez to, iż jedne hordy, podbijają drugie, czynią z nich zależnych sobie niewolników, każą na siebie pracować. Automatycznie, życie ludzkie zaczyna nabierać namacalnej wartości, o czym świadczą starożytne prawa zakazujące zabijać człowieka. „ Państwo służy przede wszystkim lepszemu zachowaniu gatunku, gdyż ochrania życie ludzkie jako takie, na terytorium władzy państwowej dalej - stwarza dla pewnej przynajmniej grupy ludzkiej (dla panujących) warunki lepsze od tych, w których musiała żyć w okresie przedpaństwowym” Wedle Gumplowicza, dzieje ludzkie nie wskazują żądnego przykładu, aby jakiekolwiek państwo powstało inaczej, jak nie przez akt siły. Przy tym należy podkreślić, że Gumplowicz nie traktował ras jako zbioru ludzi o jednakowych dziedzicznych cechach fizycznych, lecz jako historyczne zbiorowości etniczne.
Powstanie państwa na drodze umowy społecznej
Koncepcję tą reprezentowali przede wszystkim Tomasz Hobbes (1588-1679), angielski myśliciel doby rewolucji XVII wieku oraz francuski myśliciel oświecenia, Jan Jakub Rousseau (1712-1788). Pierwszy koncepcję swoją wygłaszał w dziele Lewiatan (1651), drugi w Umowie społecznej (1762). Koncepcje te w rzeczywistości sprowadzały powstanie państwa do umowy społecznej zawartej między suwerennym władcą a poddanymi. Nieważne było dla nich, kiedy stało się to historycznie, liczyło się to, że człowiek wkroczył do stanu społeczeństwa - państwa. Zdaniem Hobbesa jest to naturalna kolej rzeczy, podyktowana rozsądkiem kalkulacja na rzecz życia i pokoju zamiast niszczącej anarchii. Nie jest to umowa dwustronna, poddani zrzekają się po prostu praw na rzecz swojego suwerena. Rousseu uważał, iż powstanie państwa wiąże się z rozwojem rolnictwa i metlaurgii. Człowiek zauważył, że posiadanie większej ilości dóbr jest korzystne, zaczął więc je pomnażać. Na tej podstawie powstało prawo własności które podzieliło społeczeństwo na bogatych i biednych. W wyniku tego, w czasach przedpaństwowych, czyli anarchii powstał „straszny zamęt” który można było przezwyciężyć tylko poprzez zawiązanie zalążków władzy państwowej.
Powstanie państwa w drodze rozpadu wspólnot ludzkich
Teorie tą reprezentuje jeden z niemieckich twórców teorii marksistowskich, Fryderyk Engels (1820-1895). W pracy Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa twierdzi iż powstanie państwa nastąpiło z małych i nieskomplikowanych wspólnot ludzkich na antagonistyczne grupy społeczne. W tzw. „wspólnocie pierwotnej” środki produkcji i inne dobra były wspólne. Społeczeństwo pierwotne posiadało swoją organizację, formę samorządu. Rozwój produkcji wraz z doskonaleniem narzędzi i metod pracy, sprawiał stopniowy podział społeczeństwa ze względu na rodzaj pracy i nierównomierność w podziale dobra społecznego. Rozwój sił wytwórczych spowodował wykształcenie się gospodarki indywidualnej co z kolei umocniło własność prywatną, Społeczeństwo podzieliło się więc na eksploatorów i eksploatowanych. W miejsce wspólnot rodowych powstaje państwo. Wskazując na konkretne przykłady historyczne Engels odróżnia trzy formy powstawania państwa:
„Państwo ateńskie powstało bezpośrednio z przeciwieństw klasowych rozwijających się wewnątrz społeczeństwa rodowo plemiennego”
„Odmienną formę reprezentuje państwo rzymskie, gdzie ludność napływowa (plebejusze) silna liczebnie i dysponująca znacznymi środkami była pozbawiona dostępu do godności publicznych zarezerwowanych dla arystokracji rodowo-plemiennej”
Przenikanie plemion germańskich, które stopniowo podbijały imperium zachodniorzymskie, doprowadziło do powstania trzeciej formy państwa. Organizacja typu rodowo-plemiennego nie mogła działać wspólnie z stosunkami społecznymi podbitych części imperium rzymskiego. W tych warunkach wojskowa demokracja plemion germańskich przeobraziła się w feudalną organizację państwową
Twierdzenie Engelsa o powstaniu państwa na drodze rozwarstwienia społecznego rozwinął czołowy rosyjski marksista, W.Lenin (1870-1924). W pracy Państwo a rewolucja z 1917 roku wykłada zasadnicze twierdzenie „Panstwo jest produktem i przejawem nieprzejednanych przeciwieństw klasowych. Państwo powstaje tam, wtedy i o tyle, gdzie kiedy i o ile przeciwieństwa klasowe nie mogą być pogodzone. I odwrotnie istnienie państwa jest dowodem, że przeciwieństwa klasowe są nie do pogodzenia”
4. Podsumowanie
Jedno wiadomo na pewno - proces powstawania państwa był długotrwały. Nie w każdym przypadku trwał tyle samo. Najpierw powstały państwa (Egipt, Chiny, Indie) w rejonach sprzyjających - przy dużych rzekach. W niektórych przypadkach, a należy do nich na przykład Polska, państwo powstało od razu jako feudalne. Faktyczny przebieg jest bardzo zróżnicowany i zależy od warunków geograficzno-przyrodniczych krajów i kontynentów. Powstanie państwowości jest wielkim osiągnięciem ludzkości, poprzez zorganizowanie życia społecznego zapewniony jest (przynajmniej z zasady) rozwój i byt społeczeństwa. W przeszłości występowały różne formy zorganizowania i egzystowania ludności, nie wyklucza się zatem również wystąpienia organizacji ludności bardziej doskonałej niż państwo.
Bibliografia:
Eugeniusz Zieliński, „Nauka o państwie i polityce”
Konstanty Wojtaszczyk, Wojciech Jakubowski „Społeczeństwo i Polityka, zarys wykładu”
Jan Baszkiewicz „Myśl Polityczna wieków Średnich”
Witryna www.omp.org.pl (Ośrodek Myśli Politycznej)
Encyklopedia PWN