Część ogólna prawa cywilnego

§ 1. Charakterystyka i miejsce prawa cywilnego w systemie prawa

Termin „prawo cywilne" wywodzi się genetycznie z terminologii dawnego pra­wa rzymskiego, w którym ius civile (od słów ius - prawo, civis - obywatel) ozna­czało prawo obowiązujące obywateli państwa rzymskiego Prawo cywilne możemy określić jako gałąź prawa, obejmującą normy regulujące stosunki majątkowe pomiędzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi, będącymi podmiotami równorzędnymi w danym stosunku prawnym.

§ 2. Systematyka i źródła prawa cywilnego W ramach prawa cywilnego, mimo że stanowi ono jednolitą gałąź prawa, wyod­rębnić można następujące działy: 1) Część ogólną prawa cywilnego, obejmującą normy regulujące zagadnienia wspólne dla całego prawa cywilnego lub kilku jego działów. 2) Prawo rzeczowe reguluje przede wszystkim problematykę prawa własności, jego nabycie, treść i sposoby ochrony. Ponadto prawa rzeczowe reguluje problematykę innych praw rzeczowych, a w szczególności ograniczonych praw rzeczowych (jak np. zastawu, hipoteki) oraz problematykę posiadania i dzierżenia. 3) Prawo zobowiązaniowe, w którego skład wchodzą normy regulujące zobowią­zania, a więc stosunki prawne, z których wynikają prawa podmiotowe względne. 4) Prawo spadkowe, regulujące przejście praw i obowiązków osób zmarłych na inne podmioty. 5) Prawo autorskie i wynalazcze, określające prawa do tzw. dóbr niematerial­nych. Prawa na dobrach niematerialnych, to prawa dotyczące np. dzieł literackich, naukowych, artystycznych, wynalazków. Łączą one w sobie zarówno elementy niemajątkowe, jak i majątkowe. Podstawowym aktem normatywnym, stanowiącym zasadnicze źródło prawa cywilnego, jest kodeks cywilny. Kodeks cywilny podzielony jest na cztery księgi odpowiadające działom prawa cywilnego: I. Część ogólna, II. Własność i inne prawa rzeczowe, III. Zobowiązania, IV. Spadki. Księgi z kolei dzielą się na tytuły, działy i rozdziały. W poszczególnych rozdziałach normy prawne zawarte są w kolejnych artykułach, z których obszerniej­sze obejmują kilka paragrafów.

§ 3. Kierunki zmian i zasady prawa cywilnego Przepisami. kodeksu, cywilnego objęto w ramach tzw. obrotu powszechnego także regulacje prawną prowadzenia działalności gospodarczej o charakterze profesjonalnym na równych prawach, niezależnie od tego, czy działalność ta prowadzona jest przez jednostki prywatne, spółdzielcze czy państwowe. Wprowadzenie generalnej zasady równości podmiotów niezależnie od ich przynależności sektorowej rzutować musiało na regulację prawną własności w ra­mach poszczególnych sektorów. Kolejną niezmiernie istotną zmianą wprowadzoną do kodeksu cywilnego w zakresie problematyki własności jest ostateczne zerwanie z zasadą tzw. jedności własności państwowej. Zniesie nie zróżnicowania unormowań dotyczących podmiotów należących do różnych sektorów gospodarczych. Zasada swobody umów. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego". zasada nominalizmu, polega w szczególności na tym, że dłużnik spełniając świadczenie pieniężne, spełniał je przez zapłatę nominalnej sumy pieniężnej, bez względu na wzrost lub spadek wartości pieniądza. Nowelizacja kodeksu cywilnego wprowadziła ponadto jeszcze jedną zasadę, w myśl której sądy w wypadku nadzwyczajnej zmiany stosunków mogą zmodyfi­kować sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia, a nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Oznacza to przyjęcie nieuwzględnianej poprzednio przez kodeks klauzuli rebus sic stantibus.

§ 4. Zasady współżycia społecznego i klauzule generalne Zasady współżycia społecznego nie są normami prawnymi, uzupełniają jednak istniejący porządek prawny. Zasady współżycia społecznego, będące wytworem poglądów, obyczajów, tradycji i moralności w społeczeństwie, są zasadami zależny­mi od panujących stosunków społeczno-kulturalnych i gospodarczych. Przepisy prawa cywilnego nie zawierające własnych ocen, a odsyłające do zasad współżycia społecznego (a także do innych zasad ogólnych, np. do zasady społe­czno-gospodarczego przeznaczenia prawa) - nazywane są klauzulami generalnymi. Funkcją klauzul generalnych jest więc umożliwienie szczególnej elastyczności w stosowaniu prawa.

§ 5. Stosunek cywilnoprawny Stosunkiem cywilnoprawnym nazywamy stosunek społeczny regulowany nor­mami prawa cywilnego. Cechami wyróżniającymi ten stosunek od stosunków in­nych gałęzi prawa jest przede wszystkim jego majątkowy charakter (z nielicznymi wyjątkami, bowiem stosunkami cywilnoprawnymi są również stosunki na tle ochro­ny dóbr osobistych) oraz równorzędność podmiotów występujących w tym stosunku. Na stosunek cywilnoprawny, jak na każdy stosunek prawny, składają się następujące elementy: - strony (podmioty) stosunku prawnego, - przedmiot stosunku prawnego, - prawo (uprawnienie), - obowiązek, będący korelatem tego prawa. Podmiotami stosunków cywilnoprawnych mogą być bądź osoby fizyczne, bądź osoby prawne. Prawa (uprawnienia) i obowiązki stron składają się na treść stosunku cywilno­prawnego. Przedmiotem stosunków cywilnoprawnych jest to wszystko, na co są skierowane obowiązki i uprawnienia podmiotów tego stosunku.

§ 6. Osoby fizyczne Każda osoba fizyczna lub prawna może występować jako podmiot stosunków cywilnoprawnych. Tę możność występowania w charakte­rze podmiotu stosunku cywilnoprawnego, a więc zdolność do tego, aby być pod­miotem praw i obowiązków, nazywamy zdolnością prawną. Zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia do momentu śmierci. Zdolność prawną mają więc nie tylko ludzie dorośli, lecz również dzieci, które mogą mieć pewne prawa i obowiązki, mogą uczestniczyć w stosunku prawnym jako właściciele określonych rzeczy itd. W przeciwieństwie do zdolności prawnej, którą mają wszyscy, zdolność do czynno­ści prawnych ma nie każdy człowiek. Zdolność do czynności prawnych polega na możności nabywania praw, zacią­gania zobowiązań i rozporządzania prawami przez własne działanie. O tym, czy osoba fizyczna ma i w jakim stopniu zdolność do czynności prawnych, decydują dwa kryteria: - wiek danej osoby, - jej ewentualne całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie. Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie. Są to osoby, które ukończyły 18 lat życia, a ponadto osoby małoletnie, które zawarły związek małżeński. Osoba pełnoletnia ma pełną zdolność do czynności prawnych z wyjąt­kiem przypadku, gdy została całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolniona. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 lat, a nie ukończyły lat 18 i nie zostały całkowicie ubezwłasnowolnione. Ponadto ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie, częściowo ubezwłasnowolnione. Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat 13, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych bądź ze względu na wiek, bądź z powodu całkowitego ubezwłasnowol­nienia jest nieważna.

§ 7. Osoby prawne Osobą prawną jest wyodrębniona jednostka organizacyjna, wyposażona przez normy prawne w zdolność prawną, która może występować w stosunkach cywilno-prawnych jako ich podmiot. Obecnie w systemie prawa polskiego osobami prawnymi są m.in. spółki kapita­łowe (akcyjna i z ograniczoną odpowiedzialnością), spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe, fundacje, uczelnie wyższe itd. O tym, któ­rym jednostkom przyznana zostaje osobowość prawna, decyduje ustawodawca, kierując się względami celowości gospodarczej, stopniem wyodrębnienia organiza­cyjnego itd. Każda osoba prawna ma zarówno zdolność prawną, jaki zdolność do czynności prawnych. Mając zdolność prawną i zdolność do czynności rawnych, osoba prawna od chwili swego powstania może nabywać prawa, zaciągać zobowiązania oraz rozpo­rządzać swymi prawami. Osoba prawna - jako pewien twór społeczny - może jednak składać oświadczenia woli tylko za pomocą swoich organów. Działanie organu jest działaniem samej osoby prawnej. Zakres, w jakim działają organy osoby prawnej, określony jest w przepisach prawa oraz w opartym na nich statucie. W teorii prawa cywilnego wyróżnia się trzy zasadnicze systemy powstawania osób prawnych: 1) system aktów organów państwowych, 2J system koncesyjny, 3) system normatywny (zwany rejestracyjno-meldunkowym). System aktów organów państwowych polega na tym, że zasadniczą przesłanką powstania osoby prawnej jest akt organu państwowego. System koncesyjny polega na tym, że wprawdzie z inicjatywą utworzenia osoby prawnej występują zainteresowane osoby fizyczne lub prawne, jednak jej utworzenie możliwe jest dopiero po uzyskaniu zezwolenia odpowiedniego organu (zwykle organu administracji), a więc swojego rodzaju koncesji. W tej drodze powstają np. banki. System normatywny polega na tym, że do jej założenia muszą być spełnione wszystkie przesłanki przewidziane w aktach normatywnych. Spełnienie tych przesłanek podlega kontroli i jest warunkiem powstania osoby prawnej. Oprócz odpowiednich aktów organów państwowych, udzielenia zezwoleń itd. z reguły podstawową przesłanką uzyskania osobowości prawnej lub jej utracenia jest wpis do rejestru lub wykreślenie z rejestru.

§ 8. Skarb Państwa jako osoba prawna Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych. Skarb Państwa jest osobą prawną o tyle szczególne­go rodzaju, że nie stosują się do niego przepisy o powstaniu i ustaniu osoby praw­nej. Wynika to z faktu, że Skarb Państwa jest uosobieniem samego państwa w sto­sunkach cywilnoprawnych. Skarb Państwa nie występuję jako podmiot praw i obowiązków w odniesieniu do całości mienia państwowego. Znaczna część składników tego mienia należy, bowiem do państwowych osób prawnych (np. do przedsiębiorstw aństwowych). Te państwowe osoby prawne same we własnym imieniu występują jako podmioty stosunków cywilnoprawnych, nabywają prawa, zaciągają zobowiązania, występują jako podmioty w sporach cywilnoprawnych itd. Natomiast Skarb Państwa jest pod­miotem praw i obowiązków w zakresie tej części mienia państwowego, która nie należy do żadnej państwowej osoby prawnej (np. w stosunku do mienia szkół pod­stawowych i średnich). Nie mając osobowości prawnej, jednostki te nie mogą występować samodzielnie jako podmioty stosunków cywilnoprawnych. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób` prawnych, chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej. Z kolei przedsiębiorstwa państwowe i inne państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa.

§ 11. Przedmioty stosunków cywilnoprawnych. Przedmiotem stosunków cywilnoprawnych jest to wszystko, na co są skierowane obowiązki i uprawnienia podmiotów tego stosunku. Przedmioty stosunków cywilnoprawnych: a) rzeczy, b) energia, c) zorganizowane kompleksy majątkowe (np. przedsiębiorstwo). Rzeczami są materialne części przyrody na tyle wyodrębnione, że w stosun­kach społeczno-gospodarczych mogą być traktowane jako dobra samoistne. Podział rzeczy na ruchome (tzw. ruchomości) i nieruchome (tzw. nierucho­mości). Nieruchomościami w myśl k.c. są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki Wszystkie rzeczy, które w myśl podanej definicji nie są nieruchomościami, są w rozumieniu naszego prawa ruchomościami. Podział rzeczy na oznaczane co do tożsamości i oznaczone co do gatunku. Rzeczy oznaczone co do tożsamości są przedmiotami zindywidualizowanymi (np. określony obraz). Rzeczy określone co do gatunku określane są jedynie według pewnych cech generalnych (standardu, wagi, normy jakości itd.). Podział rzeczy na podzielne i niepodzielne. Rzeczami niepodzielnymi są rzeczy, których nie można dzielić na części bez istotnej zmiany ich charakteru lub wartości. Rzeczami niepodzielnymi są rzeczy takie jak np. radio, samochód itd.

§ 12. Czynności prawne Czynnością prawną nazywamy czynność składającą się co najmniej z jednego oświadczenia woli, zmierzającego do wywołania skutków prawnych, tj. do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. Dokonując czynności prawnych, podmioty prawa dla urzeczywistnienia swych celów wchodzą z innymi podmiotami w stosunki prawne, nabywają lub przenoszą prawa, zaciągają zobowiązania, mogą istniejące stosunki prawne modyfikować lub znosić. Czynnością prawną jest np. złożenie oferty, zawarcie umowy lub wypowie­dzenie umowy. W każdej czynności prawnej koniecznym jej elementem jest oświadczenie woli. Oświadczeniem woli nazywamy uzewnętrzniony przejaw woli wywołania okre­ślonych skutków rawnych. Kodeks cywilny przeprowadza szczegółową klasyfikację czynności prawnych, w zależności od wywoływanych przez nie skutków prawnych. Tak np. w księ­dze III, poświęconej zobowiązaniom, kodeks wyróżnia takie czynności prawne jak sprzedaż, dostawa, najem, dzierżawa, zlecenie itd. Czynności prawne można jednak poklasyfikować również według kryteriów bardziej ogólnych. Do ważniejszych należą następujące klasyfikacje czynności prawnych: 1) Czynności jednostronne i dwustronne. Czynnościami jednostronnymi są te czynności, które dochodzą do skutku w wyniku złożenia oświadczenia woli przez jedną osobę (fizyczną lub prawną). Do tej grupy czynności należą np. złożenie ofer­ty, wypowiedzenie członkostwa spółdzielni, sporządzenie testamentu. Czynności prawne dwustronne - zwane umowami - dochodzą do skutku przez złożenie zgodnych oświadczeń woli dwóch stron. 2) Czynności konsensualne i realne. Czynności prawne konsensualne są to czyn­ności, które dochodzą do skutki z momentem złożenia oświadczenia woli. Istnieją jednak i takie czynności prawne, które poczytuje się za dokonane dopiero z chwilą, gdy oprócz oświadczenia woli następuje ponadto wydanie rzeczy. Taką czynnością realną jest zadatek. 3) Czynności rozporządzające i zobowiązujące. Czynnością prawną rozporządza­jącą jest czynność powodująca bezpośrednio przeniesienie prawa podmiotowego, jego obciążenie lub zniesienie. Czynnością zobowiązującą jest czynność, która zobowiązuje jedynie do określonego świadczenia, nie powoduje jednak bezpośred­nio rozporządzenia prawem podmiotowym.

§ 13. Forma i treść czynności prawnychPrawo cywilne, dopuszcza generalnie dokonywanie czynności prawnych w formie dowolnej, w formie ustnej. Formę pisemną z podpisem urzędowo poświad­czonym lub formę aktu nota­rialnego. Forma pisemna czynności prawnej może być zastrzeżona: 1) pod rygorem nieważności, 2) dla celów dowodowych. Czynność dokonana bez zachowania formy pisemnej jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności, albo gdy strony w umowie za­strzegły, że niezachowanie formy pisemnej spowoduje nieważność danej czynności. Każda czynność prawna ma określoną treść, przy czym różni się od siebie nie tylko treść poszczególnych rodzajów czynności prawnych (np. sprzedaży, najmu, zlecenia), lecz nawet treść umów tego samego typu może się różnić szeregiem ele­mentów. Na treść czynności prawnych składa się treść oświadczeń woli osób doko­nujących czynności prawnej. W treści czynności prawnej wyróżnić można składniki: istotne, nieistotne i doda­tkowe. Składniki istotne są to składniki określające i indywidualizujące dany rodzaj czynności, a zatem pozwalające na odróżnienie jej od czynności prawnych innego rodzaju. Każdy rodzaj czynności prawnej ma swoje, charakterystyczne dla niej skła­dniki istotne. Składniki nieistotne to składniki, które w danej czynności mogą wystąpić, lecz brak ich nie wpływa na dojście danej czynności do skutku. Składniki dodatkowe to składniki, które nie zostały w ustawie potraktowane jako istotne, lecz którym strony taki charakter nadały. Typowym składnikiem doda­tkowym jest wprowadzenie do umowy terminu.

§ 14. Przesłanki ważności czynności prawnej Czynność prawna, aby wywołała zamierzony skutek, musi być ważna. Dla ważności czynności prawnej muszą być spełnione następujące przesłanki: Osoba dokonująca czynności prawej musi mieć zdolność do czynności praw­nych. Gdy przepisy zastrzegają dla czynności prawnej formę pisemną pod rygorem nieważności lub inną formę szczególną, czynność musi być dokonana w przewi­dzianej przepisami formie. Czynność prawna nie może być sprzeczna z ustawą ani z zasadami współży­cia społecznego, jak również nie może mieć na celu obejścia ustawy. Ponadto dla ważności czynności prawnej konieczne jest spełnienie jeszcze jednej przesłanki: oświadczenie woli musi być wolne od wad.

Kodeks cywilny wyróżnia następujące wady oświadczenia woli: 1) brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli, 2) pozorność oświadczenia woli, 3) błąd, 4) bezprawną groźbę. Brak świadomości lub swobody w podejmowaniu decyzji i wyrażeniu woli może być spowodowany wieloma przyczynami jak choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy oraz inne chociażby przemijające, zaburzenia czynności psychicznych. Pozorność ma miejsce wtedy gdy oświadczenie woli złożone zostaje drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru, np. gdy ktoś, chcąc uniknąć egzekucji majątkowej, przenosi pozornie własność rzeczy na inną osobę. Błąd polega na mylnym wyobrażeniu o prawdziwym stanie rzeczy przy składa­niu oświadczenia woli lub na mylnym wyobrażeniu o składanego oświadcze­nia Kodeks cywilny przeprowadza rozróżnienie na błąd co do treści czynności prawnej i błąd nie dotyczący treści, jak np. błąd w pobudce działania. Błąd co do treści czynności prawnej może polegać m.in. na błędzie co do przed­miotu świadczenia, co do osoby, na rzecz której świadczenie ma nastąpić, lub na wszelkich pomyłkach w treści oświadczenia. Błąd może być błędem istotnym lub nieistotnym. Za błąd istotny uważa się taki, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści. Błąd nie dotyczący treści czynności prawnej jest najczęściej błędem w pobudce złożenia oświadczenia woli (np. kupuję walizkę w przekonaniu, że wyjedzie w podróż, po czym podróż nie dochodzi do skutku).Błędna jest jedynie pobudka działania. Bezprawna groźba polega na skłonieniu kogoś do złożenia oświadczenia pod wpływem obawy, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Osoba, która złożyła oświadczenie pod wpływem bezprawnej groźby, może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli.

§ 15. Przedstawicielstwo i pełnomocnictwo Przedstawicielstwo polega na tym, że jedna osoba zwana przedstawicielem do­konuje w granicach posiadanego umocowania czynności prawnej w imieniu innej osoby zwanej reprezentowanym, wywołując tym działaniem skutki bezpośrednio dla reprezentowanego. Sporządzenie testamentu lub jego odwołanie, muszą być dokonane osobiście. Dokonywanie czynności prawnych przez przedstawiciela umożliwia dokonywanie ,tych czynności ze skutkiem bezpośrednim.

Umocowanie do działania w cudzym imieniu może opierać się na ustawie (mówimy wówczas o przedstawicielstwie ustawowym) lub na oświadczeniu woli reprezentowanego (mówimy wówczas o pełnomocnictwie). Gdy przedstawicielstwo ustanowione zostało z woli reprezentowanego, mówimy wtedy o pełnomocnictwie. W takim wypadku przedstawiciela nazywamy pełnomocnikiem, a osobę reprezentowaną mocodawcą. Pełnomocnictwo jest jednostronną czynnością prawną. Udzielone zostaje w drodze oświadczenia woli mocodawcy. Uprawnia ono pełnomocnika do działania. W imieniu mocodawcy w stosunku do osób trzecich. Pełnomocnik ma określone granice umocowania, w których może działać w imieniu mocodawcy. Pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do czynności zwykłego zarządu. Pełnomocnictwo szczególne udzielane jest do dokonywania czynności określonego rodzaju. Swoistą odmianą pełnomocnictwa jest tzw. pełnomocnictwo domniemane. Takim- pełnomocnikiem jest np. osoba czynna w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonego do obsługiwania publiczności. Takimi pełnomocnikami domniemanymi są np. sprzedawcy znajdujący się w punktach sprzedaży, toteż uważa się ich za umocowanych do zawierania umów sprzedaży z klientami.

16. Przedawnienie przedawnieniu ulegają wszystkie roszczenia majątkowe. Roszczenie o zniesienie. współwłasności. Ze stwierdzenia, że przedawnieniu ulegają roszczenia majątkowe wynikają wnioski. Przedawnieniu ulegają jedynie roszczenia, a nie same prawa podmiotowe. Nie ulegają przedawnieniu roszczenia niemajątkowe. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z pro­wadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata. Dziesięcioletni i trzyletni termin przedawnienia noszą nazwę ogólnych terminów przedawnienia. Jeżeli przepis szczególny nie przewiduje od­miennego terminu przedawnienia, choćby o przedawnieniu roszczeń majątkowych nie wspominał, oznacza to, że wchodzi w grę jeden z ogólnych terminów przedaw­nienia, tj. termin dziesięcioletni lub - dla roszczeń o świadczenia okresowe lub związane z prowadzeniem działalności gospodarczej - termin trzyletni. W niektórych sytuacjach nastąpić może zawieszenie lub przerwa biegu przedaw­nienia. Przerwa biegu przedawnienia polega na tym, że wskutek przewidzianych w k.c. przyczyn cały dotychczasowy bieg przedawnienia zostaje przekreślony, a przeda­wnienie zaczyna biec od początku.

---