Praktyczność PS
Nauki praktyczne są to zespoły zdań ogólnych stwierdzających, jak na podstawie zależności między faktami można zrealizować stany rzeczy zalecone przez uznane oceny. W PS owo „jak” nie tyle oznacza, jak szczegółowo coś zrobić, jakich szczegółowych sposobów użyć w działaniu, ile: co trzeba zrobić (pierwszym zajmują się metodyki, drugim - nauka stosowana).
Przez określenie „pedagogika społeczna jest nauką stosowaną” (praktyczną, prakseologiczną) rozumieć będziemy, iż w przedmiocie tej dyscypliny znajdują się elementy i ich zespoły, które:
wiążą się z praktyką, przeznaczone są zastosowania w praktyce, szczególnie odnoszące się do działania ludzkiego i społecznego;
są przydatne albo są korzystne (wygodne, odpowiednie, pożyteczne) ze względna określony cel;
wskazują na takie cechy działającego podmiotu, które są warunkiem lub sprzyjają sprawności w osiąganiu danego celu.
Jeśli mówimy, że PS jest dyscypliną stosowaną to mamy na względzie fakt, iż wytwarza ona przesłanki do formowania wskazań (zasad) dla działania praktycznego, albo, że formuje ogólne zasady (właśnie prakseologiczne) działania w zakresie społeczno-pedagogicznym.
Działanie praktyczne to działanie podejmowane w celu wywołania lub utrzymania określonego stanu rzeczy w pewnym układzie przyrodniczym lub społecznym (Siemianowski 1976).
Formuła metodologiczna PS obejmuje dwa elementy:
opisowy:
- uwarunkowanie danej dziedziny rzeczywistości wzajemnym wpływem jednostki i środowiska;
- uwarunkowanie przekształcane przez siły ludzkie, przy czym akcent spoczywa w opisie na relacji (zwłaszcza) bezpośredniego środowiska i rozwoju jednostki (Kamiński, 1974);
b) prakseologiczny:
- modyfikacja środowiska ma się dokonywać według zasad (wartości), tzn. celem jest tu osiąganie korzystnego układu sytuacji dla pomyślnego funkcjonowania i rozwoju człowieka i społeczności ludzkich oraz modyfikacja ta ma mieć charakter podmiotowy;
- siłami własnymi środowiska (Radlińska) może być przekształcana rzeczywistość, przy czym najwyraźniej przejawia się podmiotowość w grupach samopomocy (Szmagalski, 1988).
PS bada możliwości przekształcania środowiska z punktu widzenia pomocy ludziom w rozwoju oraz poszukuje przesłanek dla działań przekształcających (Kamiński), szczególnie dla informacyjnego przygotowania działań praktycznych. W skład tego przygotowania wchodzą:
- przesłanki projektowania,
- diagnoza społeczna i
- preparacja podmiotów działających.
Osobliwością PS jest podmiotowe przekształcanie środowiska z pomocą zinternalizowanych wartości pozytywnych (sił ludzkich) - realizacja możliwości przekształcania na miarę potrzeb, dążeń społecznych i sił czynnych oraz sił potencjalnych. Przekształcanie dokonuje się za sprawą sił samego (tj. tegoż właśnie) środowiska według uznawanych i przeżywanych wartości lub tych, do których aspiruje środowisko.
W formule metodologicznej PS zawarta jest praksja jako przedmiot badań. Obejmuje ona następujące kategorie (elementy):
- potencjał indywidualny i społeczny (siły ludzkie i społeczne);
-ogólne cele działania: wartości i normy aksjologiczne (rzeczywistość jest przetwarzana w imię ideałów, zasad, godziwych potrzeb);
- warunki działania (np. możność działania w sensie sytuacyjnym);
- generalne sposoby działania: siłami własnymi (jednostek i środowiska) dokonuje się rzeczywista przemiana środowiska;
- środki działania (np. spożytkowanie sił ludzkich);
- podmiot działający (w szczególności możność działania w sensie dyspozycjonalnym);
- wyniki działania: przetworzone środowisko tak, i pod tym względem, aby korzystnie wpływało na samorealizację osobową, zapewniało byt wartością, nasycało społeczne obszary wartościami.
2. Praktyczność PS przejawia się w stosowanych przez nią terminach. Dotyczą one:
a) działania,
b) podmiotów działających (człowieka działającego, społeczności ludzi działających).
Terminy te odnoszą się do:
- czynności poznawczych (np. poszukiwanie celów, sposobów, warunków działania);
- czynności aplikacyjnych (np. stosowanie wyników badań w projektowaniu, przetwarzaniu środowiska).
3. PS poszukuje odpowiedzi na pytanie typu prakseologicznego: „jak być może”, co i w jaki sposób może być robione, oraz w jakich warunkach możliwe są realizacje stanów rzeczy, do których dąży działający podmiot.
W sensie prakseologicznym PS jest przede wszystkim teorią projektowania badań społecznych, a ogólniej: teorią sprawnego działania.
Środowiska życia
Środowisko to te elementy, w których zasięgu oddziaływań znajduje się obiekt. Środowisko to nie suma elementów, lecz ich całość (to system).
W sensie funkcjonalnym wyróżnić można środowisko:
- obiektywne (zespół elementów otoczenia pozostających ze sobą w różnorodnych związkach). Otoczenie - w odróżnieniu od środowiska - nie musi mieć atrybutu związku, lecz jest czymś obiektywnie istniejącym poza obiektem;
- subiektywne (to elementy otoczenia, które stanowią potrzeby obiektu.
PS wyraża przekonanie, że edukacja (wychowanie) przekształca środowisko; przede wszystkim przemienia elementy środowiska obiektywnego w elementy środowiska subiektywnego. Na tym właśnie polega „uprawa” (Radlińska), czyli kultura pracy nad i z człowiekiem.
Środowisko człowieka jest zmienne i można wyróżnić nim następujące aspekty:
- naturalny (przyrodniczy),
- kulturowo-cywilizacyjno-ekonomiczny,
- społeczny (relacje międzyludzkie i ich uwarunkowania),
- aspekty nieobserwowalne: psychiczne, duchowe, aksjologiczne; w tym obszarze możemy wyodrębnić dwie kategorie: środowisko perceptualne i środowisko konceptualne;
- historyczny (wspólnota przeżyć generacji pokolenia historycznego w kontekście trójtemporalności egzystencji ludzkiej oraz klimat psychospołeczny).
Przekształcanie środowiska
Służba społeczna przetwarza środowisko siłami człowieka w imię ideału (Radlińska).
Kamiński mówi o przeobrażaniu, ulepszaniu i reorganizacji środowiska.
Wroczyński i organizowaniu środowiska.
Pojawia się więc kwestia modyfikacji środowiska jako celowościowego działania społecznego. Jednym z głównych zagadnień PS jest zagadnienie kompensacji, świadomie uzupełniającej procesy selekcji społecznej i biologicznej.
W kwestii modyfikatorów rozwoju biologicznego człowieka wyróżnia się:
- modyfikatory naturalne, które są właściwościami środowiska biogeograficznego (np. materiały budulcowe jak białko, materiały energiczne nie wchodzące w skład organizmu jak klimat);
- m. kulturowe, które są właściwościami środowiska społeczno-ekonomicznego, tzn. elementami wytworzonymi lub przekształconymi przez człowieka.
PS interesuje się warunkami bytu człowieka jako jego środowiskiem, czyli modyfikatorami naturalnymi i kulturowymi:
- modyfikatory naturalne interesują nas nie tylko jako część warunków bytu człowieka, ale także jako przedmiot przekształcany przez ludzi;
- m. kulturowe interesują pedagoga społecznego nie tylko jako czynniki oddziałujące na człowieka, ale i dlatego, że człowiek przekształca te modyfikatory i tworzy nowe ich konfiguracje, elementy, cechy.
Pedagog społeczny, z badań modyfikatorów człowieka i modyfikatorów środowiska, czerpie przesłanki niezbędne dla celowych działań w zakresie wspomagania rozwoju człowieka (konserwacji, kompensacji, melioracji środowiska).
Pedagog społeczny w projektowaniu modyfikacji środowiska dla celów społeczno-edukacyjnych, socjalnych, opiekuńczych, uwzględnia następujące typy ogólne działań:
konserwację (ochronę, pielęgnowanie rozwoju i uobecnianie wartości);
kataryzację (gr. catharos - czysty, oczyszczanie), w tym przypadku usuwanie tych elementów, które są bezwartościowe lub szkodliwe dla rozwoju człowieka; ten typ działań nosi nazwę „meliorowanie” (Radlińska);
kompensację (rozwijanie elementów środowiska uważanych za wartościowe, nasycanie przestrzeni społecznej - szczególnie tzw. mikrośrodowiska - wartościami pozytywnymi).
Zarówno konserwacja, jak i modyfikacja (w ścisłym tego słowa znaczeniu) mogą pełnić jednocześnie funkcję profilaktyczną.
Przetwarzanie środowiska w ujęciu szczegółowym polega na dwojakim działaniu:
1) na przemianie elementów środowiska obiektywnego na elementy środowiska subiektywnego;
2) na wytwarzaniu nowych elementów środowiska i ich nowych kompozycji. Aktywność społeczno-edukacyjna w zakresie modyfikacji środowiska może przybierać dwie formy:
- formę działalności zinstytucjonalizowanej,
- f. d. pozainstytucjonalnej.
Wychowanie (edukacja) jako pomoc w rozwoju człowieka
Wychowanie (w ujęciu prakseologicznym) można przedstawić w kategoriach czynnościowych: pomoc w rozwoju (wspomaganie), pielęgnacja, opieka, kompensacja itd. W zagadnieniu pomocy akcentujemy pomocniczość zabiegów edukacyjnych, a pomocniczość jest atrybutem podmiotowości.
Pomoc w rozwoju przebiega w środowisku. PS akcentuje swe zainteresowanie środowiskowymi uwarunkowaniami tej pomocy. Poza tym występuje kategoria pomoc środowiskowa - a więc jeden z najistotniejszych składników punktu widzenia PS na wychowanie.
Całościowe ujęcie prakseologicznej warstwy PS można przedstawić następująco (za Kamińskim):
W aspekcie biologicznym mówimy o stwarzaniu sytuacji ze względu na potrzeby wzrostu. Dominującymi działaniami w tym zakresie są:
- pielęgnowanie;
- wyrównywanie ubytków organizmu;
- pobudzanie rozwoju przez stwarzanie warunków środowiskowych.
2) W aspekcie społecznym mówimy o stwarzaniu sytuacji ze względu na potrzeby prawidłowej adaptacji społecznej. Dominujące działania w tym zakresie są następujące:
- modyfikacja środowiska; kataryzacja, kompensacja;
- pomoc w wyborze kręgów i grup społecznych.
3) W aspekcie kulturalnym - z akcentowaniem aksjologicznego - mówimy o stwarzaniu sytuacji ze względu na potrzeby właściwego wyboru aksjologicznego i wyboru wartości oferowanych przez środowisko („rynek kultur”). Dominującymi działaniami w tym zakresie są:
- nasycenie obszaru społecznego wartościami pozytywnymi; upowszechnianie wartości kultury, kształcenia i samokształcenia;
- uczenie wyboru aksjologicznego.
Cechy postępowania w praktyce pedagogicznej wynikają z osobliwości podmiotu (człowieka) i osobliwości powiązań podmiotu z elementami środowiska. Postępowanie na rzecz dobra człowieka nierozerwalnie wiąże się z takimi kategoriami, jak: współsprawstwo, współdziałanie i współodpowiedzialność. Z zagadnieniem współodpowiedzialności wiąże się stawanie zadań, szczególnie dalekich o odległych celach.
Uwarunkowania postępowania celowościowego wynikają także z nieokreśloności zadań życiowych, które nie dają się sprowadzić do kategorii „tu i teraz”. Ważna jest odpowiedź na pytanie: kim jest człowiek? Wychowanie jako „służba nieznanemu” (Radlińska). Zatem w wychowaniu musi obowiązywać zasada: „primum non nocere”. Dla postępowania pedagoga społecznego znaczenie mają też dążenia i aktywność człowieka. Silnie w PS podkreślane jest znaczenie wartości pozytywnych w przetwarzaniu środowiska społecznego; nie można inaczej przekształcać rzeczywistości jak tylko siłami człowieka w imię ideału (Radlińska).
Cechy postępowania w praktyce pedagogiki społecznej wynikają nie tylko z osobliwości podmiotu, ale także z właściwości jego powiązań z elementami środowiska . Powiązania te są m.in. powodowane i modyfikowane splataniem się - w rzeczywistości egzystencjalnej, społeczno-kulturowej - przeszłości, teraźniejszości i przyszłość. Ciągłość tego procesu wyraża się w życiu pokolenia historycznego (Radlińska). Uwaga podmiotu działającego powinna być szczególnie skierowana na styczności jednostki i środowiska. Pojawia się więc tu dylemat wyrażający się w pytaniu: czy najpierw zmieniać środowisko, czy służyć pomocą w przemianach jednostki ludzkiej? (Radlińska). Rozstrzygnięcie brzmi: trzeba jednocześnie pracować dla przemian środowiska i osobowości ludzi.
Ważna jest więc samorealizacyjna funkcja pracy społecznej (socjalnej, kulturalnej). Funkcja ta przejawia się w relacji podmiotu działającego do rzeczywistości społecznej. „Najważniejszą cechą społecznego ujęcia pracy w jakiejkolwiek dziedzinie stosunków pomiędzy ludźmi - stanowi myśl o służbie siłom utrzymującym i przebudowującym życie społeczne” (Radlińska).
Edukacyjna funkcja pracy socjalnej jako poszczególny przypadek postępowania towarzyszącego:
Praca socjalna, tak jak kulturalna - dawniej domena wyłącznie działalności amatorskiej - współcześnie podlegają częściowej przynajmniej profesjonalizacji. Występują w nim takie kategorie zawodowe, jak instruktor pracy k.-o., bibliotekarz, pracownik klubu, pracownik socjalny itd. Jednocześnie podnosi się stopień waloryzacji edukacyjnej pracy kulturalnej i socjalnej. Ze względu właśnie na taką waloryzację możemy używać zasadnie pojęcia „pedagogiczne postępowanie towarzyszące”. Główna idea tego pojęcia wyraża się werbalnie w następujących określeniach: „praca kulturalno-oświatowa”, „praca socjalno-wychowawcza”.
Pierwszym impulsem w Polsce, który spowodował używanie pojęcia „praca socjalna” było pojawienie się „akcji socjalnej” związanej z zakładami pracy. Nacisk potrzeb społecznych w dziedzinie pomocy i opieki społecznej z jednej strony, orz potrzeby zapobiegania niekorzystnym sytuacjom społeczno-egzystencjalnym - z drugiej, sprawiły, że pojęcie „praca socjalna” poszerzyło swój pierwotny zakres na rzecz osób i grup społecznych będących poza społecznością pracowniczą (Kamiński). Pojęcie praca socjalna stało się i nadal staje się pojęciem nadrzędnym, wchłaniającym w coraz większym stopniu zróżnicowane działanie pomocowe i opiekuńcze. W ten sposób - w sensie zakresu - przyjmuje ono treść tożsamą z pojęciem spotykanym w innych krajach. W klasyce pedagogiki społecznej spotykamy pojęcie „służba społeczna”, które akcentuje związki pomocy rzeczowej z pomocą psychologiczną i duchową (Lepalczyk, 1981).