(Radek Marciniak)
39. Socrealizm w sztuce.
W dniach 17-31 sierpnia 1934 roku odbył się w Moskwie Pierwszy Zjazd Pisarzy Sowieckich, na którym Maksym Gorki przedstawił założenia nowej metody twórczej- "realizmu socjalistycznego", który od tej chwili miął obowiązywać wszystkich bez wyjątku artystów, pragnących czynnie uczestniczyć w życiu artystycznym.
Wraz z jej wprowadzeniem w sztuce sowieckiej na długie dziesięciolecia zapanowała odgórnie narzucona stylistyka i rygorystycznie przestrzegane ograniczenia tematyczne. W myśl dość mgliście formułowanych założeń - co pozwalało na funkcjonalne dopasowywanie ich do zmieniających się koniunktur politycznych - sztukę realizmu socjalistycznego miała cechować przede wszystkim ideowość. Rozumiano ją jako wyrażone przez temat i sposób przedstawienia zaangażowanie dzieła po stronie „walki o socjalizm”. Z postulatem tym wiązała się zasada „typowości”, czyli przedstawiania nie tego, co istnieje w rzeczywistości jako fakt jednostkowy, lecz jego uogólnionego sensu. Poza tym sztuka realizmu socjalistycznego miała się odznaczać partyjnością, czytelnością i zrozumiałością, optymizmem, „narodową formą”, nawiązaniem do „postępowych” tradycji. W myśl zasady „typowości” rzeczywistość miała być oddawana w obrazie dokładnie, ale bez popadania w naturalizm, który tępiono. Zwalczano także wszelkie oznaki indywidualnego stylu artysty, rozumianego jako „burżuazyjny przeżytek”. Stad zrodziła się idea zbiorowego, kolektywnego malowania obrazów, unieważniająca indywidualna role artysty. Tematami obowiązującymi były portrety i zbiorowe sceny figuralne. Określona przez władze tematyka obrazów zmieniała się w zależności od bieżących wymogów propagandowych. Tak wiec w okresie szczególnego nasilenia trudności w rolnictwie - w sztuce dominował wątek kołchozowy, podczas wojny i po niej - wątek batalistyczny. Pejzaże, martwe natury i akty - jako tematy pozbawione wymowy ideowej - nie mogły być podejmowane.
LITERATURA
W 1949 r. powstał Instytut Badań Literackich w celu kształtowania nowego oblicza literatury. Obowiązywały bezwzględne schematy socrealistyczne, w których mieścili się tylko niektórzy pisarze.
„Przy budowie” Tadeusza Konwickiego (1950), „Węgiel” Aleksandra Ścibora-Rylskiego (1950) i wiele innych nazywanych „produkcyjniakami”.
POEZJA
W dziedzinie poezji na czoło wybijała się twórczość Konstantego Ildefonsa Galczyńskiego Skłonność do groteskowego widzenia świata, do fantastyki i lirycznego żartu stała się wkrótce przedmiotem oficjalnych ataków. Poeta podjął próbę sprostania socrealistycznemu zamówieniu na „twórczość optymistycznego zaangażowania politycznego” pisząc takie utwory jak „Ukochany kraj” czy „Śmierć Stalina”. Leopold Staff wydał Martwq pogodę (1945). Na granicy złego smaku obracał się dramatycznie rozdarty Władysław Broniewski, a Julian Tuwim zasłużył się władzy pisząc wiersze o ZSRR i socjaliźmie. Do wymogów nowego kanonu dostosował się również Jan Brzechwa, choć w jego utworach wyczuwa się ironię.
Czołowym promotorem socrealizmu wśród pisarzy był Adam Ważyk(„Widokówka z miasta socjalistycznego”, „Rzeka”)
MUZYKA
Powstało wiele poruszających pieśni masowych towarzyszących słuchaczom na każdym kroku
W ramach radiofonizacji upowszechniono tzw. kołchoźniki - radiowęzły instalowane w akademikach i domach robotniczych
MALARSTWO
W malarstwie polskim najwierniejszymi zwolennikami i propagatorami socrealizmu byli Juliusz Krajewski(Podziękowanie traktorzyście) i Helena Krajewska(Brygada młodzieżowa na szybkościowcu) i Włodzimierz Zakrzewski(Bierut wśród robotników)
plakatu pełnił funkcje propagandowe, adresowane do szerszego odbiorcy. W tym czasie rodziła się polska szkoła plakatu.
ARCHITEKTURA i RZEŹBA
Głównym placem budowy stała się zburzona Warszawa
Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, który był dosłownym przeszczepem architektury moskiewskiej jako dar dla Warszawy
Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM)
Głównym zadaniem jednak architektury w systemie komunistycznym była totalna organizacja socjalistycznej społeczności w jej głównych funkcjach - w pierwszym rzędzie produkcyjnej i mieszkalnej, ale także edukacyjnej, rekreacyjnej, kulturalnej itp. Toteż swoistym wyzwaniem dla architektury socrealistycznej stała się urbanistyka, a ściśle budowa miasta socjalistycznego w całości, przez co przejawiała się utopijna natura ideologii marksistowskiej. Klasycznym przykładem miasta socjalistycznego był projekt (w roku 1949) i częściowa realizacja Nowej Huty pod Krakowem, przeznaczonego dla pracowników wielkiego kombinatu metalurgicznego.
Powszechność dramatycznego wyboru, na który został skazany artysta w okresie realizmu socjalistycznego, pozwala spojrzeć na ten eksperyment kulturowy jako na jedno z najbardziej tragicznych doświadczeń XX wiecznej sztuki. Pozbawienie możliwości pracy, zniszczenie dorobku życia, psychiczne zgnębienie było udziałem całej rzeszy artystów. Zbrodnicza ideologia stalinowska niszczyła człowieka, jej artystyczna wersja, jaka był realizm socjalistyczny, niszczyła sztukę. Dziś mało ambitne wierszyki chwalące partię i jej przywódcę wydają się śmieszne, ale realizowana w praktyce doktryna realizmu socjalistycznego nie tylko zrywała więzy łączące artystę z dziełem, lecz też dokonywała spustoszenia na całym obszarze tradycji artystycznych. Sformułowany przez Stalina postulat „narodowej formy” socjalistycznego dzieła był w gruncie rzeczy skierowany na zniszczenie rzeczywistych wartości kultur narodowych, na stworzenie „kultury fałszywej”. Sztuka realizmu socjalistycznego, której często przypisuje się propagandowość, w gruncie rzeczy unieważniała sens działania i służyła przede wszystkim podporządkowaniu jeszcze jednej grupy społecznej, jaką byli twórcy.