Polska. Sztuka. Czasy nowożytne.
Renesans we wł., toskańskiej formie, pojawił się w pierwszych latach XVI w. na Wawelu wraz z działalnością Franciszka Florentczyka, twórcy arch. dekoracji, wzniesionego przez E. Rosenbergera pałacu króla Aleksandra Jagiellończyka (dziś zachodnie skrzydło Zamku Wawelskiego) oraz obudowy nagrobka króla Jana I Olbrachta. Doskonalszy kształt miały zrealizowane dla Zygmunta I Starego dzieła B. Berrecciego — arkadowe krużganki przy wzniesionych m.in. przez mistrza Benedykta dalszych skrzydłach zamku, a zwł. Kaplica Zygmuntowska (1517-33), centralne mauzoleum kopułowe z bogatym wystrojem rzeźbiarskim wnętrza — najznakomitszy pomnik renesansu na północ od Alp. Jednocześnie formy renes. stapiały się z późnogot. w oryginalnych dziełach kamieniarzy niem. czy węg. pochodzenia (Benedykt, Caspar Simon) — ich najwybitniejszym dziełem były portale wawelskie. Architektura 2 ćwierci XVI w. przejmowała formy renes. powierzchownie, były one ograniczone do dekoracji, zresztą przeważnie got.-renes., zdobiących budowle o tradycyjnych układach (zamki w Drzewicy, Szydłowcu, Ogrodzieńcu); wyjątkiem była, wzorowana na rzymskich bazylikach XV w., nowa katedra w Płocku (G. Cini i B. Zanobi de Gianotis — także twórcy wielu nagrobków). Malarstwo czasów Zygmunta I Starego było gł. domeną Niemców, oddziałujących też na artystów miejscowych, z których najwybitniejszym był, uzależniony od szkoły naddunajskiej, miniaturzysta Stanisław Samostrzelnik. Sprowadzano na Wawel z Niemiec i z Flandrii dzieła złotnictwa, odlewnictwa i innych rzemiosł; najwybitniejszym importem była zakupiona przez Zygmunta II Augusta kolekcja brukselskich arrasów (arrasy wawelskie). Od poł. XVI w. dekoracyjne formy renesansu rozpowszechniły się poza Krakowem, nakładając się na ogół na późnogot. typy budowli: ratusza (Tarnów, Sandomierz, Szydłowiec), kamienicy miejskiej (Tarnów, Jarosław) czy szlacheckiego dworu-kasztelu (Szymbark); ich szczególnie charakterystycznym dla Polski elementem była (zapoczątkowana w krak. Sukiennicach) attyka. Do rozpowszechnienia italianizujących form przyczynili się muratorzy i kamieniarze z pogranicza Włoch i Szwajcarii, tzw. komaskowie i lugańczycy; najwybitniejszy z nich G.B. Quadro był twórcą ratusza w Poznaniu (ze świetną, wykorzystującą ryciny S. Serlia fasadą), z Wenecji pochodził osiadły w Płocku murator Jan Baptysta, twórca mazow. grupy kościołów (Brochów, kolegiata w Pułtusku). Najwyższy poziom reprezentowali wł. architekci-rzeźbiarze ze środowiska krak., którzy przejęli od Berrecciego typy renes. nagrobka przyściennego (G.M. Padovano, H. Canavesi) i kaplicy grobowej; w wersji już manierystycznej rozwinął je Jan Michałowicz z Urzędowa; szczególna wirtuozeria i wyrafinowanie cechowały twórczość florentczyka Santi Gucciego, pracującego gł. dla Stefana Batorego i rodziny Myszkowskich (kaplica i nagrobek króla przy katedrze wawelskiej, pałac w Książu Wielkim, zamek w Baranowie Sandomierskim); jego dzieła zadecydowały o stylu tzw. warsztatów pińczowskich, produkujących gotowe elementy arch.-rzeźbiarskie, które najwyższy stopień fantazyjnej dekoracyjności osiągnęły w kaplicy i nagrobku Firlejów w Bejscach. W tym samym czasie przybyły z Padwy B. Morando przeszczepił na ziemie Rzeczypospolitej wenecką, klasycyzującą odmianę manieryzmu, projektując dla J. Zamoyskiego miasto Zamość — wybitne dzieło wł. idealnej urbanistyki, z nowoż. fortyfikacjami bastionowymi i okazałymi budowlami (m.in. kolegiata); modele Moranda przyjęły się we Lwowie (cerkiew Wołoska), łącząc się tam z wprowadzoną przez wrocławian (m.in. J. Pfister) dekoracją niderl.; owe mieszane formy z dodatkiem cech orientalizujących przybierały niekiedy kształty nieokiełznane (kaplica Boimów). Środowisko odrębne stanowił protest. Gdańsk — od 2. poł. XVI w. przez niemal sto lat swoista enklawa sztuki niderl.; architekci i rzeźbiarze (A. van Opbergen, W. van dem Blocke) przynieśli tu formy północne manieryzmu, które ukształtowały okazałe budowle municypalne i kamienice, przeważnie o ceglano-kam., zdobionych groteskową ornamentyką fasadach. Blocke jako rzeźbiarz i jego syn Abraham przejęli od C. Florisa typ nagrobka z klęczącą postacią, który przeniknął do innych dzielnic Rzeczypospolitej. Wzmożony w 1. poł. XVII w. ruch budowlany cechowała wielość i różnorodność przenikających się nurtów stylowych: prowincjonalnych, porenes., najlepiej widocznych w stiukowych dekoracjach kościołów i fasad kamienic (Lublin, Kazimierz Dolny, Zamość, Kalisz), nurtu północnomanierystycznego (oprócz Gdańska, także kaplice Kalwarii Zebrzydowskiej — P. Baudartha), różnych odmian manieryzmu wł. (kolegiata w Klimontowie i olbrzymi zamek Krzyżtopór Ossolińskich — A. Locciego, zw. Starszym? i W. Senesa; w Wielkopolsce kościoły w Sierakowie i Grodzisku Wielkopolskim — K. Bonadury) oraz najbardziej elitarnego, ale coraz mocniejszego nurtu wczesnobarok., rzymskiej lub północnowł. orientacji, wytwornego w swej powściągliwości, określanego jako styl Wazów; obejmował on przede wszystkim budowle król. (przebudowa Zamku Wawelskiego dla Zygmunta III Wazy, w Warszawie Zamek Królewski i pałac w Ujazdowie) realizowane przez wł. architektów z najbardziej zaawansowanych stylowo kręgów (G. Trevano, M. Castelli, C. Tencalla, G.B. Gisleni), niektóre rezydencje magnackie (typu palazzo in fortezza: Wiśnicz i Łańcut Lubomirskich — M. Trapoli; pałace warsz., m.in. Koniecpolskich, Podhorce, pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach) oraz kościoły nowych zakonów kontrreformacji — Jezuitów (Nieśwież, Kalisz, Kraków), Kamedułów (Bielany pod Krakowem, Rytwiany), Karmelitów Bosych (Wilno) wznoszone przez wymienionych i innych architektów (J.M. Bernardoni, A. Spezza). Sztukaterie barok. wykonywał G.B. Falconi, kam. rzeźbę nagrobkową z użyciem modnego czarnego marmuru — S. Sala, a później pod wpływem G.L. Berniniego — F. Rossi. W malarstwie tego okresu również krzyżowały się różne wpływy; w Małopolsce gł. postacią był T. Dolabella, wenecjanin posługujący się grafiką niderl., uprawiający malarstwo rel. i hist.; w Wielkopolsce oryginalnym, bizantynizującym twórcą był K. Boguszewski. Najwyższy poziom osiągnęło malarstwo (zwł. portretowe) na dworze król., najpierw pozostawało pod wpływem cesarskiego dworu w Pradze i w Wiedniu (M. Kober, B. Strobel), później Niderlandów (przez Gdańsk, gdzie działali: J. Vredeman de Vries, I. van dem Blocke, A. Möller, H. Han, A. Boy); najwybitniejszym portrecistą królów Jana II Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego był pod koniec tego okresu wykształcony na malarstwie hol. gdańszczanin D. Schultz, a następnie A. Stech; malarstwo rel. poł. XVII w. reprezentuje działający w Małopolsce bernardyn, F. Lekszycki (wpływy P.P. Rubensa). Pierwsza połowa stulecia była też okresem świetnego rozwoju rzemiosł artyst., zwł. w Gdańsku, skąd eksportowano dzieła złotnictwa, ludwisarstwa i konwisarstwa (trumny Wazów w katedrze wawelskiej). Ruch budowlany wznowiony po wojnach poł. XVII w., zwł. od lat 70., wprowadzał formy rozwiniętego baroku, przyswajane nie tylko przez architektów, ale i przez muratorów cechowych; gł. centrum twórczości stała się Warszawa, zabudowywana pałacami magnackimi, przeważnie w obrębie jurydyk. Najwyższy, eur. poziom reprezentuje twórczość Tylmana z Gameren, łącząca elementy klasycyzującego baroku północnego (pochodził z Holandii) z bardziej dynamicznym, rzymskim i fr., układem apartamentów; Tylman pracował dla oświeconej elity, m.in. S.H. Lubomirskiego (pałac-willa w Puławach, Łazienki w Warszawie), J.D. Krasińskiego (pałac w Warszawie); król., reprezentacyjnym, wielofunkcyjnym założeniem arch.-urb. jego projektu był warsz. Marywil, ulubioną przez Tylmana formą świątyni — centralny kościół kopułowy (Sakramentek w Warszawie). Przy budowie warsz. pałacu Krasińskich współpracował z Tylmanem wybitny, pochodzący z Gdańska rzeźbiarz, A. Schlüter, twórca nagrobków w Żółkwi, działający później w Berlinie i Petersburgu. Rozbudowany przez A.W. Locciego zw. Młodszym ze skromnego dworu pałac Jana III Sobieskiego w Wilanowie był zdobiony sztukateriami i malowidłami o złożonym programie symbol.; autorami malowideł byli m.in. popierani przez króla malarze związani z rzymską Akademią Św. Łukasza — J.E. Szymonowicz-Siemiginowski i J. Reisner (także twórcy portretów rodziny król.) oraz znany też jako autor fresków w kościołach (Węgrów) M.A. Palloni. Mecenat Jana III Sobieskiego, gloryfikujący — z nawiązaniem do antyku — ideały rycersko-ziemiańskie i propagujący typ wiejskiej siedziby bogato wyposażonej w dzieła różnych sztuk i rzemiosł, także orientalizujące, był przejawem kultury sarmatyzmu, która w zacofanych kręgach szlacheckich przetrwała jeszcze przez XVIII w. Charakterystycznym dla niej tematem arch. był dwór, na ogół drewniany (temat skodyfikowany w anonimowego autorstwa traktacie Krótka nauka budownicza...), w malarstwie zaś tzw. portret sarmacki, zwł. portret trumienny, poza Polską nie uprawiany. Do najwybitniejszych dzieł sakralnych tego okresu należą 2 kościoły centralne — Filipinów w Gostyniu (wg projektu B. Longheny, realizacja J.J. Catenaci), trawestujący formę weneckiej świątyni Santa Maria della Salute, oraz Kamedułów w Pożajściu; w trzech znakomitych świątyniach podłużnych dokonało się zespolenie architektury z rzeźbą stiukową i malarstwem ściennym (kościoły: Św. Anny w Krakowie — B. Fontana, Jezuitów w Poznaniu — B. Wąsowski, Świętych Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie — J. Zaor, stiuki P.P. Perti i J. Galli). Działający w Warszawie i Wielkopolsce architekt i sztukator J.Sz. Bellotti (zamek w Rydzynie) rozwinął typ świątyni ścienno-filarowej (kościół Św. Krzyża w Warszawie). Na 2 i 3 dekadę XVIII w. przypada działalność kilku wybitnych architektów stosujących formy późnego baroku wł.; dwaj z nich byli laureatami rzymskiej Akademii Św. Łukasza: K. Bażanka, działający gł. w Małopolsce, który nawiązywał do dzieł Berniniego, Borrominiego i Pozza (kościoły Norbertanek w Imbramowicach i Misjonarzy w Krakowie) i P. Ferrari pracujący w Wielkopolsce, zwolennik formy centralnej świątyni kopułowej (rozbudowa kościoła Cystersów w Lądzie); rzymskiej proweniencji jest też architektura K. Baya (klasztor Misjonarzy w Siemiatyczach), twórcy kościołów o kolumnowych fasadach (Wizytek i Św. Marcina w Warszawie, Pijarów w Łowiczu); w poł. XVIII w. działał, gł. w Krakowie, F. Placidi (nawiązujący do twórczości Borrominiego kościół Trynitarzy). Odrębne miejsce zajmują sascy architekci zatrudnieni w król. urzędzie budowlanym w Warszawie, więcej projektujący niż budujący, realizujący „na papierze” pomysły Augusta II; ich dziełem była przede wszystkim Oś Saska, wydłużone założenie ogrodowe z Wielkim Salonem (M.D. Pöppelmann) i przebudowanym później dla króla dawnym pałacem Morsztynów. Za Augusta III działalność saskich architektów wkroczyła w fazę rokokową (wschodnia elewacja Zamku Królewskiego, G. Chiaveri i in.; pałac Brühla — J.F. Knöbel). Przekształcono wtedy w Warszawie lub wzniesiono wiele pałaców, na ogół poprzedzonych dziedzińcami ujętymi w oficyny (Błękitny, Mniszchów, Czartoryskich, Sapiehów); w ich wnętrzach pojawiła się od ok. 1730 rokokowa, fr. dekoracja, czasem sprowadzana z Francji (J.A. Meissoniera w pałacu Bielińskich projektu J. Fontany i u Czartoryskich w Puławach). W tym okresie w kilku latyfundiach magnackich powstały olbrzymie, osiowe założenia pałacowo-ogrodowe, zrealizowane przez przybyszy z Warszawy (Białystok Branickich — J.S. Deybel, J.H. Klemm, J. Fontana; Radzyń Podlaski Potockich — J. Fontana). Wyposażenie pałaców i ogrodów stanowiła rzeźba kam. (m.in. J.J. Plerscha posągi w warsz. Ogrodzie Saskim i J.Ch. Redlera rzeźby w Białymstoku i Radzyniu). W architekturze sakralnej typ odrębny reprezentują kościoły centralno-podłużne o ośmiobocznym lub eliptycznym korpusie; zapoczątkowuje je świątynia Kamedułów na warsz. Bielanach, zwartą grupę tworzą budowle P.A. Fontany i T. Rezlera na Lubelszczyźnie (Chełm, Lubartów, Włodawa), a najdoskonalszym jest lwow. kościół Dominikanów (J. de Witte), trawestujący układ wiedeńskiego kościoła Św. Karola Boromeusza (B. Fischer von Erlach). Również centralno-podłużna, lecz pięciokopułowa, jest unicka cerkiew Św. Jura we Lwowie, wybitne dzieło B. Meretyna; na obszarze tym architekturę wzbogacała niezwykła, rozwichrzona rzeźba figuralna i dekoracja rokokowa (J.J. Pinsel, A. Osiński, S. Fesinger, P. i M. Polejowscy); drugim ośr. świetnej architektury późnobarok. i rokokowej na wschodnich ziemiach Polski było Wilno, z kościołami o smukłych wieżach, giętych ścianach i scenograficznych zestawach ołtarzy (Św. Katarzyny — J.Ch. Glaubitz, Misjonarzy; Bazylianów w Berezweczu). Ważna była rola architektów przybywających ze Śląska; w Wielkopolsce działał K.M. Frantz, twórca bliskich kręgowi Dientzenhofferów kościołów o centralizujących wnętrzach. Od 2. poł. XVII w. barokizacji uległa też architektura kościołów drewnianych naśladujących układy świątyń murowanych (Mnichów, Szalowa); wysokiej klasy, wyjątkowe w skali eur. zjawisko stanowiły drewniane synagogi z XVIII w. (wszystkie zniszczone przez Niemców podczas II wojny świat.). Malarstwo XVIII w. korzystało z różnych wzorów — wł., fr., środkowoeur.; w kręgach dworu król. i dworów magnackich panował typ reprezentacyjnego portretu (A. Pesne, A. Mirys), w sferach szlacheckich — portret sarmacki; najbardziej wziętymi malarzami rel. byli wykształceni w Rzymie T. Kuntze i Sz. Czechowicz. We wnętrzach kościołów dużą rolę odgrywało malarstwo sklepienne, m.in. oparte na wł. kwadraturze i wzornikach A. Pozza; uprawiali je przede wszystkim przybysze ze Śląska, Czech i Moraw (J.W. Neunherz, F. Eckstein, J. Meyer), ale i miejscowi (S. Stroiński, A. Radwański, W. Żebrowski). Wyroby barok. i rokokowe rzemiosła artyst. były produkowane na potrzeby dworów i Kościoła (złotnictwo gł. w Gdańsku i Toruniu, produkcja gobelinów w manufakturach radziwiłłowskich, kobierców w Brodach, mebli w Kolbuszowej). Najbardziej charakterystyczne wnętrze pol. zabytkowego kościoła jest wypełnione obficie dziełami stolarki i snycerki z XVII-XVIII w. (ołtarze, stalle, konfesjonały, ławki, ambony, prospekty organowe, feretrony).