Konstytucyjne zasady ustroju społeczno-gospodarczego państwa

W świetle przepisów Konstytucji, za najważniejsze zasady ustroju społeczno-gospodarczego państwa można uznać zasa­dy następujące:

1) społeczeństwa obywatelskiego,

2) społecznej gospodarki rynkowej.

3.3.1. Zasada społeczeństwa obywatelskiego

Zasada społeczeństwa obywatelskiego nie została wyrażona expressis verbis w Konstytucji RP (w jej tekście nigdzie nie używa się pojęcia „społe­czeństwo obywatelskie"), ale podstawowe elementy tej zasady dają się wy­interpretować z wielu sformułowań i postanowień Ustawy Zasadniczej (art. 11, art. 12, art. 14, art. 25). Pisząc o społeczeństwie obywatelskim wskazuje się zazwyczaj, że jest to społeczeństwo pluralistyczne, w którym każdy ma możliwość działania w wybranych przez siebie organizacjach i strukturach służących realizacji jego podmiotowości jako obywatela, pracownika czy mieszkańca.

Podstawowym elementem składowym społeczeństwa obywatelskie­go jest pluralizm polityczny, określony w polskiej Konstytucji. Oznacza on akceptację ustrojodawcy dla zjawiska wielopartyjności, dla swobody zrzeszania się obywateli w partie polityczne. Społeczeństwo oby­watelskie wymaga też, by obok partii politycznych działać mogły różne­go rodzaju inne organizacje zrzeszające obywateli. Art. 12 Konstytucji RP gwarantuje w tej mierze wolność tworzenia i działania związków zawo­dowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ru­chów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji (plu­ralizm społeczny).

Spośród wielu dalszych instytucji i urządzeń, bez istnienia których nie jest możliwe rzeczywiste funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego i pluralizmu jako podstawy tego społeczeństwa, polska Ustawa Zasadnicza wskazuje na następujące: środki masowego komunikowania oraz ko­ścioły i związki wyznaniowe. Konstytucja stanowi, iż „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu" (art. 15). Gwarantuje ona równouprawnienie kościołom i związkom wy­znaniowym (art. 25 ust. l).

3.3.2. Zasada społecznej gospodarki rynkowej

Konstytucja uznaje społeczną gospodarkę ryn­kową za „podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej". Konstytucja RP nie wyjaśnia treści znaczeniowej pojęcia „społeczna gospodarka rynkowa". W świetle teorii wypracowanych na gruncie nauk ekonomicznych, społeczna gospodarka rynkowa to podsta­wa takiego ustroju gospodarczego, który, z jednej strony, akceptuje zasady gospodarki liberalnej i gospodarkę rynkową, z drugiej zaś ustanawia pewne „regulatory" procesów gospodarczych, w celu zapewnienia zrów­noważonego wzrostu gospodarczego i „równowagi społecznej".

Zasada społecznej gospodarki rynkowej w Konstytucji RP oznacza więc akceptację ustrojodawcy dla wolnokonkurencyjnej gospodarki rynkowej w Polsce, w której wszyscy uczestnicy dysponują równymi szansami. Jed­nocześnie, z uwagi na zagrożenia we współczesnej gospodarce dla wolnej konkurencji, a także z powodu niedoskonałości mechanizmów rynkowych, państwo polskie powinno przyjmować na siebie rolę ponadindywidualnego i ponadgrupowego arbitra. Można więc uznać, że przepis art. 20 Kon­stytucji RP zobowiązuje organy władzy publicznej do podejmowania róż­norodnych działań umożliwiających łagodzenie społecznych skutków dzia­łania mechanizmów rynkowych, przy jednoczesnym poszanowaniu tych me­chanizmów i rządzących nimi praw.

Za niezbędne komponenty społecznej gospodarki rynkowej uznaje Konstytucja wolność działalności gospodarczej, własność pry­watną oraz solidarność, dialog i współpracę partnerów społecznych.

Jak wynika z przepisów polskiego prawa, wolność działalności go­spodarczej obejmuje dwa elementy:

1) podejmowanie działalności gospodarczej,

2) wykonywanie działalności gospodarczej. Wolność podejmowania działalności gospodarczej oznacza możliwość wyboru m.in. rodzaju działalności gospodarczej, czasu rozpoczęcia i za­kończenia tej działalności, podejmowania, w granicach określonych pra­wem, innych czynności faktycznych i prawnych niezbędnych dla podjęcia takiej działalności. Wolność wykonywania działalności gospodarczej ozna­cza zwłaszcza swobodę wyboru formy organizacyjno-prawnej prowadze­nia działalności gospodarczej oraz samodzielność w wykonywaniu tej dzia­łalności.

Jako własność prywatną należy rozumieć wszelką własność należąc do podmiotów (osób fizycznych i prawnych) autonomicznych w stosunku do państwa i sektora jego własności gospodarczej. Ustawa Zasadnicza przy­wiązuje do własności prywatnej - co jest zrozumiałe w gospodarce rynko­wej - szczególną rolę ekonomiczną. Oprócz własności prywatnej Konstytu­cja RP wyróżnia także własność jednostek samorządu terytorialnego oraz „majątek" Skarbu Państwa; te dwie postacie własności można określić łącznie terminem „własność publiczna".

Konstytucja RP stanowi: „Rzeczypospolita Polska chroni własność (...)". W art. 64 ust. 2 deklaruje zaś, że własność podlega równej dla wszystkich ochronie prawnej. Z treści art. 64 ust. l Ustawy Zasadniczej wynika, że prawo do własności ma „każdy".

Przedmiotem własności - o czym Konstytucja nie mówi - mogą być dobra bardzo różne pod względem ekonomicznym i prawnym. Treść prawa własności określają w Polsce przepisy rangi ustawowej. W ich świetle własność oznacza przede wszystkim uprawnienia właściciela oraz obowiązki innych osób.

Solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych to reguła nowa, po raz pierwszy wyrażona w Konstytucji RP. Z treści art. 20 Kon­stytucji wynika, że chodzi tu o „partnerów społecznych" aktywnych w sze­roko rozumianych procesach gospodarczych (pracodawcy i pracobiorcy, wytwórcy i konsumenci, grupy przedsiębiorców między sobą itd.). Usta­wa Zasadnicza daje wyraz przekonaniu, że opinie wskazanych partnerów społecznych będą uwzględniane przy rozwiązywaniu spraw związanych z socjalnymi skutkami funkcjonowania gospodarki rynkowej, a sprawy sporne pomiędzy nimi rozwiązywane na drodze negocjacyjnej.

---