Wykład I i II:

Sytuacja międzynarodowa przed wybuchem I wojny światowej

1. Imperializm

Termin „imperializm” w słowniku francuskim Litt*go (wyd. z 1865 r.) oznaczał poglądy zwolenników Napoleon III. W publicystyce angielskiej z lat 80. XIX w. przez „Imperializm” rozumiano zerwanie z zasadą wolnego handlu i dążenie do bliższego związania posiadłości zamorskich z metropolią. Wyrazem tak rozumianego imperializmu było prowadzenie protekcyjnej polityki gospodarczej. W ostatnim ćwierćwieczu XIX prawie wszystkie kraje europejskie (prócz Wielkiej Brytanii, Belgii i Holandii) ogłosiły system protekcyjny ceł: w 1877 r. Rosja, w 1879 r. Niemcy, w 1881 r. Francja. USA ogłosiła taryfy celne w 1890 i 1897 r. Protekcjonizm rodził wojny celne: pomiędzy Francją i Włochami (1887 - 1898), pomiędzy Francją i Szwajcarią (1893 - 1895), pomiędzy Niemcami a Rosją (1893).

Wkrótce pojęcie to rozszerzono i widziano w imperializmie dążenie do powiększania granic państwowych, do władania możliwie wielkimi obszarami, a nawet panowania w skali światowej. Takie znaczenie terminu wydaje się najbardziej sprecyzowane. Leninowska interpretacja, zgodnie z którą imperializm miał być ostatnim etapem formacji kapitalistycznej zawiera wyraźny kamuflaż: Rosja bolszewicka, a później ZSSR były państwami imperialistycznymi, a ich ambicje imperialne posiadały charakter globalny. Lenin interpretując zjawisko imperializmu wykorzystał badania przeprowadzone przez angielskiego liberała i antyimperialisty J. A. Hobsona (Imperializm. Studium, wyd. 1902 r.). Głównym założeniem Hobsona było stwierdzenie, że siła napędową imperializmu jest nie tyle handel, ile raczej możliwość inwestowania: kolonie były nowymi rynkami kapitałowymi, a kapitał zainwestowany w krajach zamorskich przynosił większe zyski, niż ulokowany w metropolii. Francuski ekonomista Paul Leroy - Beaulieu dowodził w 1886 r. że kapitał zainwestowany w rolnictwo francuskie daje zaledwie 3 - 4% zysku, gdy tymczasem zainwestowany w USA, Kanadzie, La Placie, Nowej Zelandii i Australii daje 10 - 15 - 20%. Kapitał zainwestowany w koleje francuskie daje 2 - 3% zysku, gdy tymczasem ulokowany w krajach zamorskich daje 10 - 20% zysku.

Teza Hobsona nie wytrzymuje jednak krytyki faktograficznej: istnieje wiele przypadków polityki imperialnej, której nie można wyjaśnić wyłącznie przesłankami ekonomicznymi. Ekspansja Rosji w kierunku Dalekiego i Bliskiego Wschodu posiadał była wręcz obciążeniem budżetu państwa. Kapitał brytyjski rzadko kierował się do brytyjskich kolonii (z wyjątkiem Afryki Południowej), częściej natomiast do Am. Południowej i USA.

Oprócz istniejących od trzystu lat starych imperiów (hiszpańskie, portugalskie, holenderskie, francuskie i brytyjskie), które umacniały swoją pozycję i wpływy, powstały w końcu XIX i w pocz. XX w. nowe. Cechą charakterystyczną imperializmu XIX-wiecznego i XX-wiecznego był jego związek z kolonializmem: imperia brytyjskie, niemieckie, francuskie - powstawały dzięki podporządkowaniu gospodarczemu, politycznemu lub poprzez system protektoratu krajów pozaeuropejskich. Kolonie stanowiły ważny element funkcjonowania nowożytnej gospodarki i polityki. Były one:

Dostawcą surowców - dla Wielkiej Brytanii (po wojnie secesyjnej bawełny (Indie, Egipt); później, gdy zaczęto wprowadzać silniki spalinowe nastąpił wyścig do pól naftowych; wprowadzenie opon gumowych rozpoczęło eksploatację kauczuku w dżungli brazylijskiej, a następnie na plantacjach zakładanych na Półwyspie Malajskim, w Indiach, na Cejlonie, na jawie, Sumatrze i na Borneo.

Rynkiem zbytu - wraz z wprowadzeniem protekcjonizmu zabiegano o zwiększenie zbytu w koloniach; towary wywożone były często wybrakowane, przestarzałe i trudniej było je sprzedać na rynku rodzimym.

Miejscem lokaty kapitału: Zgodnie z kalkulacjami Paul'a Leroy - Beaulieu i tezami Hobsona kapitał zainwestowany w koloniach przynosić miał większe zyski. Nie zawsze jednak kapitał pochodzący z mocarstw lokowany był w ich koloniach. Decydowały o tym inne względy, np. interes korporacji i banków, a nie polityka imperiów. Często lokatom kapitału towarzyszyły gwarancje rządowe lub udzielanie licencji na prowadzenie określonej działalności. W 1902 r. Towarzystwo Ottomańskie podpisało umowę z rządem tureckim otrzymując na 99 lat koncesję na budowę linii kolejowej łączącej Konya - Bagdad - Al-Basra nad Zatoką Perską oraz koncesje na żeglugę po Eufracie i Tygrysie, uzyskując jednocześnie gwarancję kilometryczną rządu, w wyniku której spółka mogła liczyć na to, że jeśli nie uzyska określonych wpływów z eksploatacji drogi kolejowej, wówczas powstały deficyt miał pokryć rząd turecki.

Często banki udzielając kredytów wskazywały cele na jakie miał on być przeznaczony, np. wskazywały producenta określonego towaru: w ten sposób niejednokrotnie kapitał w przeważającej części pozostawał faktycznie w Europie, a państwa zaciągające kredyty otrzymywały rzeczywiście tylko jego część.

Bazami wojskowymi: np. dla Wielkiej Brytanii - Gibraltar, Cypr, Malta, Suez, Aden, Somali, Singapur (droga do Indii, na Daleki Wschód i do Australii); dla USA -Midwey, Wake, Guam (droga do Azji przez Ocean Spokojny).

2. Zmiany na międzynarodowym rynku produkcji

Sytuacja międzynarodowa w pocz. XX w. wiązała się ze zmianami w skali produkcji w poszczególnych działach gospodarki oraz wejściem na pierwszorzędne pozycje nowych dynamicznych gospodarek USA i Niemiec, przy jednoczesnym wypieraniu dotychczasowej pozycji gospodarki brytyjskiej. Proces ten wyraźnie ujawnił się w dziedzinie produkcji surowców energetycznych - węgla i ropy naftowej. Największymi producentami węgla w roku 1913 były: USA (517 mln ton), Wielka Brytania (292 mln ton) i Niemcy (277 mln ton). Wykorzystywano ten surowiec w nowych gałęziach przemysłu - np. w przemyśle chemicznym. Największymi producentami ropy naftowej w 1915 r. były: USA (281.104 tys. beczek, 1 beczka = 130 kg), Rosja (68.548 tys. beczek), Indie Holenderskie (11.920 tys. beczek).

Pozycja Wielkiej Brytanii wyraźniej jeszcze została zachwiana w dziedzinie produkcji surówki żelaza. W 1870 r. Anglia produkowała więcej żelaza niż wszystkie inne kraje razem wzięte. Wytapiała rude własną oraz szwedzką i hiszpańską. Sytuacja zmieniła się w końcu XIX w., dzięki nowym technologiom umożliwiającym wytop rud fosforujących, uznawanych dotychczas za mało wartościowe (w Lotaryngii). Odtąd zacieśniały się więzy ekonomiczne pomiędzy Lotaryngią (ruda żelaza) i Westfalią (węgiel) - ponieważ rozdzielone były pod względem politycznym, przyczyniało się to do wzrostu antagonizmu francusko - niemieckiego. W pocz. XX w. prymat w produkcji żelaza przejęły USA. W 1913 r. produkowano tam 31,5 mln ton surówki żelaza, w Niemczech - 19,3 mln ton a w Wielkiej Brytanii - 10, 4 mln ton, we Francji - 5,2 mln ton.

W pocz. XX w. USA przejęły prymat również w wysokości produkcji przemysłu włókienniczego (po dotychczasowym głównym producencie - Wielkiej Brytanii). Duże znaczenie odgrywał również przemysł tekstylny Francji, Niemiec oraz Królestwa Kongresowego. Producentami surowca - bawełny były kolonie: Indie Wsch., Egipt, Sudan, Uganda i Turkiestan.

Coraz większe znaczenie odgrywał przemysł chemiczny (barwniki, nawozy sztuczne, materiały wybuchowe), w którym na czoło wysunęły się Niemcy. Od końca XIX w. rozwijał się przemysł elektryczny (przodowały w nim USA, Niemcy i Francja) oraz naftowy. Nowe gałęzie przemysłu rozwijały się znacznie wolniej w Anglii niż w innych krajach. Pierwszeństwo posiadały w tym zakresie USA i Niemcy.

3. Rywalizacja mocarstw na Dalekim Wschodzie

a) Japonia - Epoka Meidżi (oświecone panowanie) wejście na drogę polityki imperialnej

W 1868 r. zniesiono szogunat i przywrócono rządy cesarskie (cesarz Mutsuhito). Przeprowadzono następujące reformy:

- likwidacja systemu lennego w 1871 r.: książęta feudalni (daimiowie) musieli zamieszkać w stolicy (Edo - przemianowane później na Tokio) - odebrano im posiadłości lenne uznane za własność państwa, w zamian otrzymywali pensje w wysokości 1/10 dawnych dochodów feudalnych;

- nowy podział administracyjny kraju na prefektury (prefekci podlegali bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych);

- reforma rolna w latach 1872 - 1873: sporządzono kataster i zniesiono powinności feudalne chłopów, w zamian płacili podatek gruntowy (80% dochodów państwa pochodziło z tego podatku) - niemożność wypłaty podatków prowadziła do zadłużenia a następnie wywłaszczenia i zwiększenia liczebności robotników rolnych;

- powszechna służba wojskowa - 1872 r.;

- uprzemysłowienie kraju: rząd zakładał modelowe fabryki (np. przędzalnie bawełny), uruchomił kopalnię węgla na wyspie Hokaido, rozbudował koleje (w 1872 r. linia łącząca Tokio z Jokohamą, w przededniu I wojny światowej linie kolejowe to 10 tys. kilometrów); rozwój żeglugi (w 1871 r. flota o wyporności 21 tys. ton, w 1918 r. o wyporności 2,5 mln ton); uruchamiane przez państwo przedsiębiorstwa po uzyskaniu ich rentowności były następnie sprzedawane;

- konstytucja 11 II 1889 r.: opracowana została przez komisję (powstałą w 1881 r.), w skład której wchodził m. in. Hirobumi Ito (odbył podróż po Europie i Ameryce Północnej, spotkał się m. in. z Bismarciem z którym analizował konstytucję Królestwa Polskiego). Ze względu na brak surowców Japonia zainteresowana była posiadłościami zamorskimi: na północy Sachalinem na południu Tajwanem oraz Koreą.

W 1885 r. układ z Chinami wprowadzający w Korei kondominium. W 1893 r. wybuchło w Korei powstanie chłopów tzw. tonghaków, co spowodowało interwencję zbrojną Chin. W rezultacie w 1894 r. wybuchła wojna chińsko - japońska. Japończycy zajęli Koreę, Półwysep Liaotuński i wkroczyli do Mandżurii. Chiny rozpoczęły pertraktacje pokojowe. 17 IV 1895 r. zawarto pokój w Shimonoseki: Japonia otrzymała Tajwan, Peskadory, Półwysep Liaouński z Port Artur i odszkodowania wojenne.

Przeciwko traktatowi z Shomonoseki zaprotestowała Rosja poparta przez Francję i Niemcy. Japonia zrezygnowała z Półwyspu Liaotuńskiego.

b) Rywalizacja mocarstw w Chinach

W latach 80. XIX w. Brytyjczycy umocnili się w Birmie, Francuzi zajęli znaczną część Indochin, Korea została otwarta dla europejskiego handlu (1894 - 1895), a następnie zajęta przez Japonię.

Wpływy rosyjskie i francuskie:

- Finansowe - Rosja uzyskała we Francji dla rządu pekińskiego pożyczkę w wysokości 400 mln franków w złocie na spłatę kontrybucji wojennych a w grudniu 1895 r. przy udziale kapitału francuskiego założono Bank Rosyjsko - Chiński

- udział w administracji ceł chińskich, dotąd pozostających prawie wyłącznie pod kierownictwem angielskim.

- W 1896 r. Rosja uzyskała zgodę Chin na budowę Kolei Transsyberyjskiej do Władywostoku, w 1898 r. „wydzierżawiła” na 25 lat południowa część Półwyspu Liaotuńskiego wraz z portem wojennym Port Artur oraz portem handlowym Dalian, otrzymując też koncesję na budowę odnogi linii kolejowej od Kolei Transyberyjskiej do Port Artur.

Wpływy niemieckie:

- w listopadzie 1897 r. Niemcy wysadzili oddział marynarzy w Kiau-czou (Jiaozhou), a w marcu 1898 r. „wydzierżawili” Kiau-czou na 99 lat oraz uzyskali koncesję na eksploatacje kopalń i budowę kolei z prowincji Szantung.

W 1898 r. Anglicy zajęli Wejhawej, w 1897 r. Francuzi „wydzierżawili” obszar wokół zatoki Guangzhou i zajęli wyspę Hajnan. Zarysował się podział strefy wpływów w Chinach: Rosjanie - Mongolia i Mandżuria, Niemcy - ujście Huang He, Anglicy - dorzecze Jangcy, Japończycy - prowincja Fujian naprzeciw wyspy Tajwan (należącej od 1895 r. do Japonii), Francuzi - południe Chin graniczące z Indochinami francuskimi.

W końcu XIX w. pojawiały się spekulacje na temat rozbioru Chin. G. E. Morisson, korespondent prasowy i dobrze zapowiadający się ekspert do spraw Dalekiego Wschodu przewidywał możliwość konfliktu zbrojnego pomiędzy Wielką Brytanią a Rosją i Francją.

Spekulacje te nie brały jednak pod uwagę realnych możliwości Rosji, która już 25 IV 1898 r. złagodziła swe stanowisko w sprawie Korei zawierając porozumienie z Japonią w Nishi-Rosen o powstrzymaniu się obu stron od angażowania się w wewnętrzne sprawy Korei (ponadto Rosja uznała pierwszeństwo interesów Japonii w tym kraju). Podział sfer wpływów potwierdzony został w kwietniu 1899 r. porozumieniem angielsko - rosyjskim: Brytyjczycy zgodzili się nie podejmować budowy kolei na północy od Muru Chińskiego, Rosjanie zaś zobowiązali się trzymać z daleka od Jangtse.

Z zaistniałej sytuacji najbardziej niezadowoleni byli Amerykanie. W 1898 r. USA pozyskały Hawaje i Filipiny, a wśród amerykańskich przedsiębiorców dotkliwie odczuwających kryzys w latach dziewięćdziesiątych rodziło się przekonanie o tzw. closing of the frontier, czyli wyczerpaniu możliwości rozwoju osadnictwa. W 1900 r. ukazała się praca A. T. Mahana [meh*n] The Problem of Asia, która przekonywała o konieczności anglosaskiej interwencji, która miała uchronić Chiny przed wchłonięciem przez lądowe imperium słowiańskie. Za aktywną polityką zagraniczną opowiadali się ekonomista Charles Conant oraz Brook Adams i Teodor Roosevelt. Prezydent McKinley miał również nadzieję, że wojna z Hiszpanią przełamie izolacjonistyczną mentalność amerykańskiego wyborcy. Jednak jedynym krokiem na jakie było stać USA to stanowisko sekretarza stanu spraw zagranicznych John'a Hay'a wyrażone w nocie ogólną z 6 IX 1899 r., w której stwierdził, że podział Chin na strefy nie może przynieść uszczerbku interesów kupców innych państw i że spółki kolejowe nie mogą dawać taryf ulgowych towarom swego kraju (zasada „otwartych drzwi” - open door). Sam John Hay w 1900 r. ocenił następująco możliwości USA: „Nie chcemy sami zagrabić Chin, a opinia publiczna w kraju nie pozwoli nam na użycie armii w celu przeszkodzenia innym w grabieży. Nawiasem mówiąc, nie mamy żadnej armii.”

Seria upokarzających porażek odniesionych w latach 1897 - 1898 osłabiła jeszcze bardziej dynastię Ts'ing. Dawne tajne organizacje antyrządowe przeszły do otwartej opozycji. Jedno z nich I-ho-tuan (bokserzy) wznieciło w 1900 r. powstanie przeciwko Europejczykom, niszcząc wszystko, co wiązało się z cywilizacją zachodnią (linie kolejowe w Pekinie, majątki, ubrania). Wkroczywszy do stolicy „bokserzy” otoczyli przedstawicielstwa dyplomatyczne. Podczas rozruchów zamordowany został poseł niemiecki von Ketteler. Mocarstwa postanowiły wysłać do Chin ekspedycję wojskową. Naczelnym wodzem został niemiecki feldmarszałek hr. von Walderse (przybył do Chin po zakończeniu walk) - Niemcy wzięli na siebie ciężar polityczny tej wyprawy (Anglicy przezornie trzymali się w cieniu). Cesarz Wilhelm II żegnając w Bermerhaven wojska niemieckie wygłosił słynną mowę huńską. Armie ośmiu mocarstw stłumiły powstanie. Dominacja mocarstw na krótko tylko umocniła się w Państwie Środka.

Powstanie bokserów i reakcja mocarstw ujawniła również istnienie pomiędzy nimi sprzeczności. Wkroczenie Rosjan do Mandżurii stwarzało obawy włączenia tej prowincji do granic Cesarstwa Rosyjskiego. Tymczasem Rosja nie była przygotowana do ponoszenia dużych ciężarów prowadzonej aktywnie polityki dalekowschodniej (ok. 1/8 budżetu państwa). Głównymi beneficjantami wydatków rosyjskich w Mandżurii były zagraniczne przedsiębiorstwa (w 1900 r. połączenia kolejowe ze wschodem nie były gotowe, część zaopatrzenia dla Mandżurii Rosja musiała kupować od obcych firm; połączenie między Władywostokiem a Port Artur zależało od możliwości korzystania z wąskich cieśnin miedzy Koreą a Japonią). Zajmując Mandżurię Rosja narażała się na pogorszenie stosunków z Wielką Brytanią, USA, Chinami, Japonią.

Przywódcą ruchu skierowanego przeciw dynastii mandżurskiej był Sun - Jat-sen. W 1894 r. założył na Hawajach Związek Odrodzenia Chin, a w 1905 r. zjednoczył różne organizacje tworząc w Tokio Zjednoczoną Ligę Chińską. Program ruchu zawierał „trzy zasady ludu”:

- zasada nacjonalizmu - konieczność obalenia dynastii mandżurskiej i utworzenia rządu czysto chińskiego;

- zasada władzy ludu (demokracji) - utworzenie republiki;

- zasada dobrobytu ludu (najmniej sprecyzowana) - reformy społeczne.

W sierpniu 1911 r. rozpoczęły się rozruchy w prowincji Syczuan. W październiku 1911 r. bunt armii w Wuczang rozpoczął rewolucję. Rozciągnęła się ona na prowincje Środkowych i Południowych Chin. 1 I 1912 r. w Nankinie proklamowano republikę z Sun Jat-senem jako prezydentem. 12 II 1912 r. ogłoszono abdykację małoletniego cesarza Pu-i, a na czele rządu republikańskiego stanął Juan Szy-k'ai. 13 II 1912 r. Sun Jat-sen zrezygnował ze stanowiska prezydenta republiki i całkowita władza przeszła w ręce rządu pekińskiego Juan Szy-k'aia, który zmierzał do umocnienia władzy dyktatorskiej i militarnej. W sierpniu 1912 r. powstała Partia Narodowa (Kuomintang), która była siłą opozycyjna wobec rządu.

c) Wojna rosyjsko - japońska

Dotychczasowy kierunek kształtowany był przez politykę ministra finansów - Wittego i ministra spraw zagranicznych Lamsdorfa: dążenie do utrzymania poprawnych stosunków z rządem chińskim i pokojowej, gospodarczej penetracji północnych obszarów Chin (w 1902 r. Rosjanie zawarli konwencję o wycofaniu z Chin oddziałów rosyjskich stacjonujących tam po powstaniu bokserów).

Kierunek ten został zmieniony pod wpływem działalności Aleksandra Biezobrazowa (oficer gwardyjski), który koncesjami leśnymi w północnej Korei zainteresował wpływowe koła dworu - m. in. wielkiego księcia Aleksandra Michajłowicza. Minister spraw wewnętrznych Plehwe uważał, że mała zwycięska wojna podbuduje autorytet caratu.

W 1903 r. utworzono stanowisko namiestnika Dalekiego Wschodu w rozległymi kompetencjami wojskowymi i cywilnymi (został nim admirał E. I. Aleksiejew - dotychczasowy dowódca floty wojennej na Pacyfiku, Biezobrazow został natomiast sekretarzem stanu)

30 I 1902 r. Japończycy zawarli traktat z Wielką Brytanią (przetrwał do 1921 r.): wzajemne uznanie interesów angielskich w Chinach i japońskich w Korei, wzajemne zobowiązanie do neutralności w przypadku wojny któregoś z kontrahentów, zobowiązanie do udzielenia kontrahentowi umowy pomocy, gdy do wojny wmiesza się jeszcze inne państwo (traktat miał charakter antyfrancuski, zawarty został na wypadek gdyby do wojny wkroczyła Francja - Anglia nie wiedziała, czy traktat francusko - rosyjski obowiązuje tylko w Europie, czy też również w Azji).

Japończycy mogli liczyć na życzliwość USA (dążenie do osłabienia wpływów rosyjskich w Chinach) oraz Niemiec (dążenie do wplątania Rosji w konflikt dalekowschodni, co ułatwiłoby Niemcom penetrację na Bliskim Wschodzie i Bałkanach - z tego powodu Francja uznawała zaangażowanie Rosji na dalekim Wschodzie za niepożądane).

Armia rosyjska oddalona była od teatru działań wojennych o 7 tys. kilometrów - konieczność czasochłonnego transportu cienką nitką Kolei Transsyberyjskiej (Japończycy musieli pokonać zaledwie odległość kilkuset kilometrów). Okręty wojenne we Władywostoku unieruchomione w okresie zimy z powodu zamarznięcia powierzchni morza.

W ciągu 1903 r. Japończycy składali propozycje podziału stref wpływu: Mandżuria do rzeki Yalu Jang - strefa rosyjska, Korea - strefa japońska. Okazało się to bezskuteczne. 6 II 1904 r. Japonia zerwała stosunki dyplomatyczne i 8 II 1904 r. bez wypowiedzenia wojny admirał Togo zbombardował flotę rosyjska na redzie w Portu Artura (zatopiono 3 okręty rosyjskie). Następne walki: klęska Rosjan pod Liaoyang (sierpień 1904), nad rzeką Sha He (październik 1904 r.), kapitulacja Portu Artura (w styczniu 1905 r.), klęska Rosjan pod Mukdenem (w lutym i marcu 1905 r.). W październiku 1904 r. wyruszył na Daleki Wschód flota bałtycka admirała Rożdestwienskiego (Anglicy nie przepuścili jej przez kanał Sueski, musiała płynąć dookoła Afryki). Została jednak rozbita pod Cuszimą 27 V 1905 r. przez flotę admirała Togo (tylko jeden krążownik i dwa kontrtorpedowce zdołały uciec z pogromu i schronić się we Władywostoku).

Traktat pokojowy:

Z propozycją pośredniczenia w rokowaniach wystąpił T. Roosevelt. 5 IX 1905 r. podpisano traktat w Portsmouth w stanie New Hampshire (czyt.: nju hampsze[r]): Japonia uzyskała Port Artur i Dalian, południowa część wyspy Sachalin, południową część kolei zbudowanej przez Rosjan w Mandżurii, wolną rękę w Korei, prawo połowu ryb u rosyjskich wybrzeży na morzach Japońskim, Ochockim i Beringa.

Zwycięstwo Japonii posiadało znaczenie prestiżowe dla wszystkich państw azjatyckich - pierwsze zwycięstwo `żółtych” nad „białymi”. Holenderski gubernator w Indonezji twierdził, że po sukcesie Japonii przychodzi Holendrom coraz panować nad sytuacją na Sumatrze i Jawie.

Nastąpiła zmiana w konfiguracji międzynarodowych układów i współzależności mocarstw na terenie Dalekiego Wschodu:

- USA dostrzegły zagrożenie ze strony Japonii dla realizacji swoich aspiracji na Pacyfiku - Roosevelt mówił, że rola M. Śródziemnego skończy się wraz z odkryciem Ameryki, Ocean Atlantycki osiągnął już punkt szczytowy, do Oceanu Spokojnego należy przyszłość.

- Miejsce konfliktu japońsko - rosyjskiego zajęło zbliżenie tych państw (w marcu 1907 r. Japonia otrzymała pożyczkę od Francji, 30 VII 1907 r. zawarła z Rosją traktat, w którym gwarantowano zachowanie status quo w Azji i zobowiązano się do wzajemnych konsultacji w przypadku jego zagrożenia; 3 VII 1910 r. zawarto układ uzupełniający: z zapewnieniem „serdecznej współpracy”)

- W 1910 r. Japonia ogłosiła aneksję Korei.

4. Bałkany - zapalny punkt w Europie

Powstanie w Bośni i Hercegowinie w 1875 r., insurekcja w antyturecka w 1876 r. w Bułgarii, wojna serbsko-czrnogórsko-turecka i rosyjsko - turecka 24 IV 1877 r. - 3 III 1878 r., kongres berliński spowodowały zmiany granic politycznych: niepodległość Rumunii (w 1881 r. ogłoszono królestwo), Serbii (w 1882 r. ogłoszono królestwo) i Czarnogóry (w 1910 r. ogłoszono królestwo). Bułgaria pozostawała lennem tureckim do 1908 r. Grecja była od 1830 r. niepodległa.

Kongres berliński i układy austro - niemiecko - rosyjskie z lat 1881 i 1884 oddawały Serbię w zasięg wpływów austriackich (w 1882 r. 80% eksportu serbskiego szło do Austrii). Na czele monarchii stał Milan I z dynastii Obrenoviciów. W 1881 r. zawarł tajny układ z Austria, w którym zobowiązał się do uprzedniego porozumienia się z rządem austriackim zanim zawrze jakąkolwiek umowę z innym państwem oraz obiecywał nie dopuszczenie na terytorium Serbii do rozpowszechniania agitacji wymierzonej przeciwko monarchii habsburskiej; w zamian Austria zobowiązała się do obrony i wspierania dynastii Obrenoviciów.

Niepowodzenie Milana I w wojnie z Bułgarią w 1885 r. oraz jego styl życia osobistego stały się przedmiotem krytyki - w 1889 r. Milan I abdykował, a tron objął jego syn Aleksander I (również nie lubiany i krytykowany, np. za ślub z rozwiązłą damą dworu Dragą Ma*in). W 1903 r. Aleksander I wraz z żoną został zamordowany przez spiskowców - oficerów. Skupsztina wybrała na króla Piotra Karadjordjevicia. Nastąpiło zerwanie z polityka proaustriacką i przejście na pozycję prorosyjskie. Gdy rząd serbski zamówił we Francji armaty (a nie jak dotychczas w zakładach *kody) Austriacy korzystając z wygaśnięcia traktatu handlowego austriacko - serbskiego wstrzymali import nierogacizny z Serbii (tzw. „wojna świńska”). Serbowie dzięki kapitałowi francuskiemu rozwinęli przemysł przetwórczy (chłodnie, przerób mięsa na konserwy), a następnie opanowali inne rynki zbytu i w ten sposób uniezależnili się od Austrii.

W 1878 r. utworzono w Bułgarii księstwo zależne od Turcji. Władcą był Aleksander Battenberg (siostrzeniec carowej). Południowa cz. Kraju tzw. Rumelia Wschodnia stanowiła prowincję autonomiczną w ramach imperium osmańskiego.

W 1885 r. wybuchło powstanie w Płowdiwie - stolicy Rumelii. Bułgaria Północna i Południowa zjednoczyły się, co musiała uznać Turcja. Zaniepokojona Serbia wkroczyła do działań militarnych. Wojska serbskie zostały pokonane w bitwie pod Śliwnicą (19/7 XI 1885 r.) i tylko weto austriackie spowodowało, że Bułgarzy nie ruszyli w głąb Serbii. Zawarty pokój w Bukareszcie (3 III 1886 r.) wprowadzał status quo ante bellum.

Brak poparcia Rosji oraz przewroty pałacowe (Aleksander był w 1886 r. usunięty i ponownie wprowadzony na tron) spowodowały ostateczną dymisję Battenberga. Sobranje wybrało 7 VII 1807 r. Ferdynanda księcia sasko-kobursko-gotajskiego, lecz nie uznała go Rosja, a za nią i inne państwa (jedynie dyskretnie wspierała go Austria). Dopiero w 1896 r. Rosja a w ślad za nią i cała Europa uznały Koburczyka.

W 1908 r. Bułgaria zerwała zależność od Turcji i Ferdynand ogłosił się królem Bułgarów.

Rumunia była monarchią konstytucyjną z dwuizbowym parlamentem, księstwem od 1866 r. królestwem od 1881 r. (Karol I z domu Hohenzollernów z bocznej linii Hohenzollern-Sigmaringen - zmarł w 1914 r., jego następcą został bratanek - Ferdynand I). Poza granicami Rumuni mieszkali w Siedmiogrodzie, Banacie i Bukowinie (należały do Austro - Węgier) oraz w Besarabii (należała do Rosji). Karol I skierował się przeciw Rosji (traktat z Austro - Węgrami w 1883 r. ponawiany do 1813 r.). W Rumunii krzyżowały się jednak wpływy kapitału francuskiego, austriackiego i niemieckiego (ropa). Dlatego też Rumunia ostatecznie opowiedziała się w 1816 r. po stronie Koalicji.

W Turcji nasilały się wpływy mocarstw europejskich. 28 muharrem 1299 r. ery muzułmańskiej (20 XII 1881 r.) Hamid wydał tzw. dekret muharremski: utworzenie Zarządu Długu Publicznego Ottomańskiego (kontrolował finanse publiczne, przejął dochody z monopolu tytoniowego i solnego, opłat stemplowych i podatku od spożycia alkoholu).

Wpływy niemieckie w Turcji: w 1899 r. Niemcy uzyskały koncesję na budowę linii kolejowej Stambuł - Bagdad - Zatoka Perska. Od 1883 r. działała w Turcji niemiecka misja wojskowa, która dokonywała reform w armii tureckiej. Stojący na jej czele Colmar von der Goltz był członkiem trójosobowej komisji (wraz z wezyrem i ministrem finansów), która zajmowała się pozyskiwaniem funduszy na zakup sprzętu bojowego.

Francuzi - posiadali w Turcji koncesje na budowę sieci kolejowej w Syrii, uznawanej przez nich za własną sferę wpływów.

Do reform w Imperium Ottomańskim dążył ruch młodoturecki, związany początkowo z tajną organizacją założoną w 1889 r. wśród słuchaczy cesarskiej Szkoły Wojskowo - Medycznej w Stambule. Ruch miał charakter nacjonalistyczny. Głosił panottomanizm - stopienie w jedną całość - „wspólną ottomańską ojczyznę” wszystkich ludów wchodzących w skład państwa. W praktyce oznaczało to podporządkowanie państwa żywiołowi tureckiemu.

W pocz. XX w. ruch młodoturecki uzyskał polityczną reprezentację w postaci Komitetu „Jedność i Postęp” (Ittihat ve Terekki). W lipcu 1908 r. garnizony wojskowe w Macedonii podniosły bunt. Armia wysłana przez Hamida odmówiła posłuszeństwa. Sułtan zmuszony był do przywrócenia 24 VII 1908 r. konstytucji z 1876 r. W grudniu 1908 r. zwołano parlament. Gdy 13 IV 1909 r. Hamid usiłował dokonać zamachu stanu i przywrócić rządy absolutne, zmuszony został do abdykacji. Sułtanem wybrano jego brata Mehmeda V. Faktyczne rządy sprawowali przedstawiciele „Jedności i Postępu”, tworzący trumwirat: Talaat (minister spraw wewnętrznych i późniejszy wezyr), Enwer (minister wojny), Dżemal (minister marynarki). W polityce zagranicznej ruch młodoturecki opierał się na Niemcach (udział po stronie państwa centralnych w I wojnie światowej).

5. Europejski system sojuszy: Trójprzymierze i Trójporozumienie

b) Trójrzymierze

7 X 1879 r. zawarto w Wiedniu Dwuprzymierze pomiędzy Niemcami a Austro - Węgrami:

- gdyby któraś ze stron zostało zaatakowane przez Rosję, strony zobowiązują się przyjść sobie z pomocą „wszystkimi siłami wojskowymi swych Cesarstw i nie zawierać pokoju inaczej niż wspólnie i w porozumieniu” (art. 1);

- w przypadku zaatakowania przez mocarstwo trzecie strony zobowiązywały się do zachowania życzliwej neutralności; w przypadku jednak, gdyby do agresora dołączyła się Rosja obowiązywał art. 1 traktatu;

- w traktacie wspomniano o możliwości poinformowania o zawartym przymierzu Rosję (Wilhelm I w osobistym liście do Aleksandra II ogólnie wspomniał o traktacie zapewniając jednocześnie o przyjaźni między trzema monarchami).

Bismarcowi zależało jednak na zacieśnieniu również sojuszu z Rosją, tak aby zapewnić jej neutralność w przypadku konfliktu z Francją. W grudniu 1879 r. rozpoczęły się rozmowy ze stroną rosyjską, do których po kilku miesiącach przystąpiła również strona austro - węgierska. Ujawniły się wówczas rozbieżności pomiędzy Austro - Węgrami (postulowały dokonanie podziału stref wpływu na Bałkanach) oraz Rosją (postulowała utworzenie federacji bałkańskiej pod opieką mocarstw). Bismarck zażegnał spory doprowadzając do uznania przez strony status quo na Bałkanach. 18 VI 1881 r. podpisano w Berlinie układ trójstronny:

- zobowiązanie do wzajemnej netralności sygnatariuszy w przypadku wojny z obcym mocarstwem (art. 1) - w ten sposób Niemcy zapewniły sobie neutralność Rosji;

- zobowiązanie do unikania sporów na Bałkanach i uznanie pozycji Austro - Węgier, jaką uzyskały w traktacie berlińskim (art. 2);

- zamknięcie cieśnin dla okrętów obcych państw (art. 3) - gdyby sułtan otworzył cieśniny dla Anglików Rosja mogłaby liczyć na wsparcie sojuszników.

Układ trójstronny przedłużony został w 1884 r. na dalsze cztery lata. 18 VI 1887 r. Niemcy i Rosja zawarły traktat reasekuracyjny - zapewniał życzliwa neutralność na wypadek wojny któregoś z sygnatariuszy z innym mocarstwem.

20 V 1882 r. zawarty został w Wiedniu traktat pomiędzy Włochami, Austro - Węgrami i Niemcami. Włosi chcąc budować pozycję mocarstwową w basenie Morza Śródziemnego obawiały się Francji - było to głównym motywem zawarcia traktatu. Traktat był zwieńczeniem Trójprzymierza. Postanawiał:

- pomoc dla Włoch obu sojuszników w przypadku agresji Francji;

- pomoc Włoch udzieloną Niemcom w przypadku „nie sprowokowanej bezpośrednio agresji Francji”;

- gdyby któraś ze stron „znalazła się w stanie wojny z dwoma lub więcej mocarstwami nie będącymi sygnatariuszami niniejszego traktatu, casus foederis ma zastosowanie równocześnie dla wszystkich umawiających się stron”;

- gdyby któryś z sygnatariuszy znalazł się w stanie wojny z jednym tylko mocarstwem (nie dotyczy konfliktu z Francją), sojusznicy zobowiązani byli do życzliwej neutralności;

- na żądanie Włoch traktat zawierał oświadczenie, że nie jest skierowany przeciw Wielkiej Brytanii;

Tróprzymierze zawarte został na pięć lat ale później było odnawiane czterokrotnie

30 X 1883 r. Niemcy i Austro - Węgry (państwa Centralne) zawarły traktat z Rumunią, a 12 XII 1887 r. państwa Trójprzymierza zawarły traktat z Anglią (utrzymanie status quo w rejonie śródziemnomorskim).

b). Porozumienie francusko - rosyjskie

Przesłanki porozumienia: ekonomiczne - kapitał francuski poszukiwał bezpiecznych miejsc lokaty - takim była Rosja (o wiele bezpieczniej niż w Turcji, Azji i Am. Łacińskiej). Aleksander III potrzebował natomiast kredytów na rozwój przemysłu i sieci kolejowych; polityczne - izolacja Francji i izolacja Rosji. traktat reasekuracyjny nie został przedłużony w 1890 r., natomiast 6 V 1891 r. przedłużono Trójprzymierze (przy tej okazji w parlamencie włoskim wskazano, że posiada on swoje umocnienie w postaci śródziemnomorskiego porozumienia z Anglią - było to dla Rosjan wskazówką, że Anglia związana jest z Trójprzymierzem).

Zacieśnianie relacji francusko - rosyjskich

- Wizyta w Kronsztadzie francuskiej eskadry okrętów wojennych (w obecności Aleksandra III odegrano Marsylinakę).

- Wymiana listów ministrów spraw zagranicznych: Nikołaja Karłowicza Giersa (21 VIII 1891 r.) i Aleksandra Ribota (27 VIII 1891 r.). Stwierdzono w nich, że:

- oba rządy „będą się porozumiewać w każdej sprawie mogącej narazić pokój powszechny”,

- „w razie gdyby pokój ten był rzeczywiście zagrożony, a zwłaszcza gdyby jednej ze stron groziła napaść, obie strony porozumieją się co do środków, jakie oba rządy w tym wypadku byłyby zmuszone natychmiast i równocześnie podjąć”.

Ogólna formuła sojuszu wynikała z rezerwy Rosji, która nie chciała zbyt konkretnych zobowiązań militarnych. Na dworze petersburskim było wielu przeciwników porozumienia. Niemniej jednak w wyniku nacisków dyplomacji franc. doszło do dalszych kontaktów.

Rokowania i zawarcie traktatu

Aleksander III 18 VII 1892 r. wyraził zgodę na przybycie do Petersburga negocjatora francuskiego. Był nim Raul - Fran*ois Boisdeffre ówczesny zastępca sztabu generalnego (od 1893 r. szef sztabu generalnego). Rosyjskim negocjatorem został szef sztabu generalnego gen. Nikołaj Obruczew. 17 VIII 1892 r. uzgodniono projekt konwencji wojskowej. Zatwierdzony został dopiero po szesnastu miesiącach (zwłoka spowodowana była oporami części polityków rosyjskich, którzy wykorzystać chcieli skandal panamski, aby uniemożliwić zawarcie porozumienia). W tym czasie Niemcy prowadziły wojnę celną z Rosją, a Alfred Schliffen (niemiecki szef sztabu generalnego) ogłosił doktrynę walki Niemiec na dwa fronty - czynniki te zmuszały Rosjan do zajęcia zdecydowanego stanowiska. Ostatecznie nota ministra Giersa z 27 XII 1892 r. i ministra Ribota z 4 I 1893 r. potwierdzały tekst konwencji z 17 VIII 1892 r..

Konwencja zawierała następujące postanowienia:

- „Jeżeli Francja zostanie zaatakowana przez Niemcy lub przez Włochy przy poparciu Niemiec, Rosja użyje wszystkich będących w jej rozporządzeniu sił do zaatakowania Niemiec” (art. 1).

- „W razie mobilizacji sił Trójprzymierza albo jednego z wchodzących w jej skład mocarstw, Francja i Rosja na pierwszą wieść o tym i bez potrzeby uprzedniego porozumiewania się zmobilizują natychmiast i równocześnie wszystkie swe siły zbrojne i przesuną je możliwie najbliżej swych granic.”.

- Francja wystawić miała przeciw Niemcom 1300 tys. ludzi, Rosja 800 tys.. Siły te miały być gotowe tak szybko, aby Niemcy zmuszone były walczyć na dwa fronty.

- Rosja i Francja nie zawrą odrębnego pokoju.

- Konwencja utrzymana zostanie w tajemnicy.

- Konwencja obowiązywać będzie „dopóki istnieć będzie Trójprzymierze.”

c) Porozumienie francusko - angielskie

Wiosną 1901 r. Anglia zaproponowała Niemcom porozumienie. W Berlinie zwyciężyło przekonanie reprezentowane przez Friedricha von Holsteina i kanclerza Bernharda von B*lowa, zgodnie z którym Anglia przeżywa schyłek swej świetności, a możliwość jej sojuszu z Rosją i Francją jest znikoma.

Niemcy stawali się groźnym konkurentem na obszarach zastrzeżonych dla dotychczasowego handlowego monopolu brytyjskiego. Rozbudowa potęgi niemieckiej na morzu: Alfred von Tirpitz - opracował koncepcję budowy oceanicznej floty niemieckiej. W 1898 r. Reischtag przyznał pierwsze znaczne fundusze na rozbudowę floty, a następne w latach: 1900, 1906, 1908, 1912. W 1871 r. Niemcy miały 7 stoczni, w końcu XIX w. - 40.W latach 1898 - 1906 stały się drugim w świecie mocarstwem morskim.

We Francji zdawano sobie sprawę z patowej sytuacji zaistniałej w Afryce: Francuzi nie zgadzali się na dominację brytyjską w Egipcie, Anglicy natomiast na dominację francuską w Maroku. Zagadnienie top wymagało zasadniczych rozstrzygnięć. We Francji zdawano sobie sprawę, że konwencja z Rosją nie tanowi dostatecznego zabezpieczenia.

Rzecznikiem porozumienia z Anglią był minister spraw zagranicznych w latach 1898 - 1905 - Th*ophile Delcass*. Na jego polecenie ambasador Francji w Londynie - Pierre - Paul Cambon wystąpił w sierpniu 1902 r. z inicjatywą negocjacji. Zbiegło się to z niepowodzeniem wysiłków Chamberlaina w celu zbliżenia z Niemcami. Wielka rolę odegrał Edward VII - jego wizyta w Paryżu w 1903 r. otworzyła szerokie możliwości co do porozumienia. Wybuch wojny rosyjsko - japońskiej zwiększył jeszcze bardzie zainteresowanie Francji porozumieniem z Anglią.

Treść porozumienia: Deklaracja Francji i Wielkiej Brytanii dotycząca Egiptu i Maroka - akt uważany za początek entente cordiale (8 IV 1904 r.):

• Zobowiązano się do uznania dominacji bryt. W Egipcie i francuskiej w Maroku.

• Uzgodniono szczegółowe zagadnienia dotyczące: wolności handlu w Egipcie i Maroku, uprawnień funkcjonariuszy francuskich w Egipcie i angielskich w Maroku, ułatwień w tranzycie, wolnego przepływu przez Kanał Sueski (zgodnie z traktatem z 1888 r.).

• Zgodzono się na uszanowanie interesów Hiszpanii w Maroku wynikających z bliskości geograficznej i posiadania enklaw (sprawa ta szczegółowo miała być rozstrzygnięta osobnym porozumieniem francusko - hiszpańskim podpisane 3 X 1904 r.).

• „Oba rządy użyczać sobie będą wzajemnie pomocy swej dyplomacji przy wykonywaniu postanowień niniejszej deklaracji odnoszących się do Egiptu i Maroka” - później w praktyce znacznie rozszerzono ten zapis stwarzając mechanizm politycznej współpracy w sprawach znacznie ważniejszych.

d) Wysiłki niemieckie zmierzające do rozbicia sojuszu francusko - rosyjskiego

Wilhelm II w listach do Mikołaja II przedstawiał wizje „sojuszu kontynentalnego” obejmującego Francję, Niemcy i Rosję. Ros. minister spraw zagranicznych Lamsdorff przestrzegał cara, ten jednak dał się zwieść Wilhelmowi i 24 VII 1905 r. podczas spotkania na jachcie obok wyspy Bj*rk* (Zatoka Fińska) podpisał bez porozumienia z rządem układ, który stanowił:

• „W wypadku gdyby jedno z państw sprzymierzonych zostało napadnięte przez jakieś mocarstwo europejskie, sojusznik przyjdzie mu z pomocą w Europie ze wszystkimi swoimi siłami lądowymi i morskimi”.

• „Gdy traktat ten uzyska moc prawną, cesarz Wszechrosji podejmie niezbędne kroki w celu zaznajomienia z nim Francji i pozyskania jej jako sprzymierzeńca”.

Premier Siergiej Witte i Lamsdorff wyperswadowali jednak Mikołajowi II cele niem. manipulacji dyplomatycznej i rząd ros. nie podjął żadnych kroków, aby „sojusz kontynentalny” się rozwinął.

e) Porozumienie rosyjsko - angielskie (31 VIII 1907 r.)

Rozbieżności rosyjsko - brytyjskie: Potencjalne zagrożenie rosyjskie dla Indii (w latach 70. Rosja zajęła Bucharę, Chiwę i Kokand) oraz niekorzystny dla strategii bryt. nacisk na Afganistan i Persję; konfrontacja na Dalekim Wschodzie - w Mandżurii i Korei (Anglicy zawarli 30 I 1902 r. traktat z Japonią, który miał wyraźnie charakter antyrosyjski)

Pomimo tych rozbieżności poszukiwano modelu poprawy wzajemnych stosunków. Pierwsze sygnały wysłane zostały przez Edwarda VII już w 1903 r. (sugerowano ambasadorowi ros. Aleksandrowi Benckendorffowi możliwości rozwiązania sprzeczności w Azji). Od maja 1906 r. ministrem spraw zagranicznych Rosji był Aleksander Izwolski - rzecznik zaangażowania w Bałkanach. Po klęsce z Japonią Rosjanie potrzebowali pożyczek (w 1906 r. otrzymali je od Francuzów)- car polecił wszcząć starania w bankach londyńskich.

Pertraktacje trwały od poł. 1906 r. 31 VIII 1907 r. porozumienie podpisal minister Izwolski i ambasador brytyjski w Petersburgu - Arthur Nicolson. Postanowienia traktatowe:

• Podział sfer wpływów w Persji: północna część - sfera rosyjska, środkowa - neutralna i południowa - brytyjska.

• Rosja uznała Afganistan za obszar znajdujący się poza jej sferą wpływów oraz zobowiązała we wszelkich swych kontaktach politycznych z Afganistanem się do użycia pośrednictwa rządu brytyjskiego. Anglia natomiast stwierdziła, że „nie ma zamiaru zmieniać statusu politycznego Afganistanu”.

• Obie strony uzgodniły, że powstrzymywać będą się od prób podporządkowania Tybetu, z tym że Wielka Brytania miała zachować swoje uprawnienia wynikające z wcześniejszych układów z Chinami.

6. Nasilenie konfliktów międzynarodowych w przededniu I wojny globalnej

b) Kryzys marokański

Niemcy postanowiły zniweczyć porozumienia francusko - angielskiego postulując zwołanie międzynarodowej debaty nad sytuacją w Maroku i zastosowaniu w tym kraju zasady „otwartych drzwi”. 31 III 1905 r. w Tangarze (port w Maroku nad Cieśniną Gibraltarską) zjawił się na swym jachcie „Hohenzollern” cesarz Wilhelm II, który wygłosił przemówienie zapoczątkowujące kryzys grożący wybuchem wojny francusko - niemieckiej. W przemówieniu powiedział: „Przedmiotem mojej wizyty jest powiadomienie wszystkich, iż jestem zdecydowany uczynić, co tylko w mej mocy dla obrony interesów Niemiec w Maroku, uważając zarazem sułtana za władcę całkowicie niezależnego, z którym pragnę porozumieć się celem zabezpieczenia tychże interesów”. Kanclerz Bernhard B*low [b*lo:] zwrócił się do wszystkich sygnatariuszy traktatu madryckiego o zwołanie międzynarodowej konferencji w sprawie Maroka. 11 IV 1905 r. Anglia i Francja odrzuciły te propozycję. Tymczasem niemiecki Sztab Generalny donosił, że jest to najlepszy moment do wojny (Rosja zajęta na wschodzie nie udzieli pomocy Francji). Premier Francji Maurice Rouvier pogróżki niemieckie wziął poważnie - odwołał ministra spraw zagranicznych Delcass*, sam objął resort spraw zagranicznych i zaproponował Niemcom następujące ustępstwa: rekompensata dla Niemiec w postaci części terytorium marokańskiego oraz zgoda na międzynarodowa konferencję pod warunkiem uprzedniego ustalenie jej programu. Niemcy propozycje tę odrzucili, sądząc, że mogą liczyć na większe ustępstwa. Od lipca 1905 r. B*low przyjąć musiał postawę bardziej pojednawczą (nie udało się rozbić sojuszu angielsko - francuskiego i przeciągnąć Mikołaja II na swoją stronę).

Konferencja międzynarodowa w Algeciras [alchesiras] - (port hiszpański nad Cieśniną Gibraltarską) rRozpoczęła się 16 I 1906 r. Uczestniczyło w niej 13 państw (12 sygnatariuszy traktatu madryckiego oraz Rosja). Konferencja była klęska Niemiec. Włosi uzyskując od Francuzów wolna rękę w Trypolitanii poparły Francję. Niemcy posiadając jedynie wsparcie Austro - Węgier były izolowane. 7 IV 1906 r. podpisano akt generalny konferencji. Postanowienia:

• potwierdzono „suwerenność i niezawisłość Jego Sułtańskiej Mości, całość jego państwa i równoprawne wolności ekonomiczne”;

• celem państw jest przeprowadzenie reform w Maroku i „zbadanie sposobów uzyskania dochodów niezbędnych dla ich przeprowadzenia”;

• policja marokańska w ośmiu portach będzie zorganizowana przez oficerów francuskich i hiszpańskich, którzy użyczać będą swej pomocy przez pięć lat;

• wyznaczono oficera armii szwajcarskiej na stanowisko inspektora generalnego policji marokańskiej (było to ustępstwo na rzecz Niemiec);

• powołano Bank Państwowy Maroka kontrolowany przez banki Anglii, Francji i Hiszpanii oraz Bank Niemiecki i podlegający, jako spółka akcyjna ustawodawstwu francuskiemu;

• ustanowiono komisję kontrolującą ściąganie ceł, do której wprowadzono „trzech członków wyznaczonych przez korpus dyplomatyczny w Tangerze, z tym że na granicy z Algierią nadzór pozostawiono wyłącznie Francji i Maroku, a w okręgu Rif - Hiszpanii i Maroku

b) Kryzys agadirski

Bunt Mulaj Hafida przeciw sułtanowi i wew. walki, w których ofiarami byli Europejczycy, stały się pretekstem do interwencji zbrojnej Francji i Hiszpanii w latach 1907 - 1911. W 1911 r. wojska francuskie okupowały stolicę marokańska Fez, pod pretekstem ochrony własnych obywateli. Niemcy zażądali przyznania im również prawa ochrony swoich obywateli. 1 VII 1911 r. do portu Agadir przybyła niemiecka kanonierka „Panther” - stało się to powodem kolejnego kryzysu marokańskiego. Niemcy zażądali rekompensaty terytorialnej w Maroku. Anglia zmobilizowała całą flotę i zapowiedziała swój stanowczy protest. Kryzys zakończył się kompromisem: 4 XI 1911 r. podpisano porozumienie, w którym Niemcy uznali protektorat francuski nad Marokiem, za co otrzymali część Konga francuskiego o powierzchni 250 tys. km².

Prawne ustanowienie protektoratu nad Marokiem nastąpiło 30 III 1912 r. - sułtan Mulaj Hafid podpisał w Fezie traktat sankcjonujący okupacje wojskową Francji oraz jej kontrolę nad wewnętrzną i zagraniczną polityka Maroka.

c) Trypolitania i Cyrenajka (28 IX 18 X 1911 r.)

Włosi od drugiej połowy XIX w. interesowali się północna Afryką. Na wybrzeżu Morza Czerwonego zajęli port Massaua i w latach 1881 - 1885 założyli kolonię Erytreę, a następnie ogłosili protektorat nad częścią Półwyspu Somalijskiego. W tym czasie Jedynym niezależnym państwem afrykańskim była Etiopia. W latach 1889 - 1913 rządził w niej król Menelik II. Dzięki umiejętnemu wykorzystaniu antagonizmu francusko - włoskiemu uratował niezależność kraju potwierdzając to spektakularnym zwycięstwem militarnym nad Włochami odniesionym 1 III 1896 r. pod Aduą. Zdobycie Trypolitanii i Cyrenajki było dla Włochów sprawą prestiżu i odbudowywałoby podłamany po tej klęsce autorytet.

Włochy formalnie były członkiem trójprzymierza, co potwierdzał układ z 28 VI 1902 r. Istniały jednak rozbieżności pomiędzy Włochami a Austro - Węgrami, co skwapliwie wykorzystała Francja i Anglia. Na przełomie XIX i XX w. poprawiły się relacje włosko - francuskie. Włochy uznały pozycję Francji w Maroku w zamian za co Francuzi dali Włochom wolną rękę wobec Trypolitanii. Podobną życzliwość zapewniły sobie Włochy ze strony Rosji (układ w Racconigi) i Anglii. Korzystając z osłabienia wew. Turcji 28 IX 1911 r. Włochy wystosowały ultimatum, a następnego dnia rozpoczęły wojnę. Po trzech tygodniach pokonały siły tureckie w Libii, a flota włoska opanowała wyspy Dodekanezu i zbombardowała Dardanele. 18 X 1911 r. w Lozannie podpisano traktat pokojowy:

• Włochy otrzymywały Libię i zobowiązały się przestrzegać wolności religijnej wobec muzułmanów;

• Turcja zatrzymywała Dodekanez.

d) Aneksja Bośni i Hercegowiny

Zwycięstwo ruchu młodotureckiego zrodziło w Wiedniu obawy co przyszłości Bośni i Hercegowiny, które zgodnie z prawem międzynarodowym należały do Turcji. Konsolidacja Imperium Osmańskiego zapowiadana przez „Jedność i Postęp” rodziła podejrzenia, że może się zmienić status tych prowincji. Rozwiązania problemu poszukiwał Wiedeń od dawna. W 1897 r. doszło do porozumienia bałkańskiego z Rosją umocnionego umową w M*rzsteg w 1903 r. o wspólnym stanowisku w sprawie reform w Macedonii. Rosja zaangażowana na Dalekim Wschodzie poszukiwała kompromisu na Bałkanach. Sytuacja zmieniła się po 1905 r. W 1907 r. zarysowały się kontrowersje wokół budowy linii kolejowej na Bałkanach: Austro - Węgry nakłaniały Turcję do budowy linii północ - południe łączącej Saloniki (dawałoby to połączenie Państw centralnych z Morzem Egejskim), Rosja wystąpiła z koncepcją trasy łączącej Dunaj z wybrzeżem Adriatyku. Innym obszarem rodzącym konflikt była Bułgaria - Państwa centralne zachęcały ją do oderwania od Turcji i ogłoszenia pełnej niepodległości.

Rosja po klęsce 1905 r. poszukiwała też korzystnego dla siebie rozwiązania problemu cieśnin czarnomorskich. W wojnie z Japonią zniszczeniu uległy floty bałtycka i dalekowschodnia i powstała konieczność ich uzupełnienia przez jednostki floty czarnomorskiej. Doszło do zbliżenia rosyjsko - angielskiego: w dniach 9 - 10 VI 1908 r. Mikołaj II spotkał się z Edwardem VII i uzgodniono stanowiska w sprawie problemu macedońskiego. W związku z koniecznością odblokowania cieśnin Rosjanie skłonni byliby pójść na kompromis z Austro - Wegrami. W kwietniu, maju i lipcu 1908 r. doszło do wymiany not pomiędzy Rosją i Austro - Węgrami: Rosja wskazywała, że status Bośni i Hercegowiny uzależniony jest od uzgodnień wielostronnych, niemniej jednak oba państwa mogą problem ten omawiać „w duchu przyjacielskiej wzajemności”. Minister spraw zagranicznych Austro - Węgier Alois Aehrenthal przekonany był, że Rosjanie nie będą zbyt głośno protestować przeciw aneksji Bośni i Hercegowiny. 15 IX 1908 r. spotkał się z rosyjskim ministrem spraw zagranicznych Aleksandrem Izwolskim w Buchlau. Aczkolwiek na spotkaniu tym nie doszło do sporządzenia oficjalnego protokołu, niemniej jednak Aehrenthal zakończył je w przekonaniu, że Rosja pogodzi się z aneksją, Izwolski natomiast sądził, że Austro - Węgry udziela poparcia planów rosyjskich dotyczących cieśnin.

5 X 1908 r. Franciszek Józef I ogłosił aneksje Bośni i Hercegowiny. W października Austro - Węgry wysłały do rządów europejskich noty, informujące o tym fakcie oraz o wycofaniu się (jako rekompensata) garnizonów z sandżaku (okręgu) Nowobazarskiego, rozciągającego się między Serbią i Czarnogórą. Równocześnie zarządzono w monarchii habsburskiej częściową mobilizację.

Stanowisko mocarstw wobec aneksji:

Niemcy - berliński MSZ zapewnił Wiedeń o pozytywnym stosunku do zaistniałej sytuacji, a niemiecki sztab generalny zawiadomił o możliwości militarnego wsparcia na wypadek ogłoszenia mobilizacji w Rosji.

Włochy - minister spraw zagranicznych Tommaso Tittoni aprobował austriackie plany przedstawione przez Aehrenthala na spotkaniu w Desio 5 IX 1908 r., później jednak zmienił zdanie, twierdząc, że zawsze stał na stanowisku zbiorowych działań wobec Turcji.

Francja - zajęta kwestia marokańską i prowadząca właśnie w tej sprawie rozmowy z Niemcami ograniczyła się jedynie do deklaracji złożonej wobec rządu rosyjskiego o życzliwości wobec planów rosyjskich dotyczących otwarcia cieśnin, Stephen Pichon wyraźnie wskazał, że Francja nic więcej nie może uczynić.

Anglia - do Wiednia przekazano notę: „Rząd Jego Brytyjskiej Mości nigdy nie zaaprobuje naruszenia bądź zmiany warunków traktatu berlińskiego bez uprzedniego uzgodnienia z innymi mocarstwami, z których Turcja jest w danym przypadku bardziej dotknięta od pozostałych”.

Rosja- potępiła aneksję. Nic jednak nie mogła więcej uczynić poza udzieleniem rady Serbii i Czarnogórze, aby złagodziły swe stanowisko wobec Austro - Węgier.

Dopełnieniem porażki polityki rosyjskiej na Bałkanach było ogłoszenie 5 X 1908 r. przez Bułgarię pełnej niepodległości.

e) Dwie wojny bałkańskie

Jednym z newralgicznych obszarów bałkańskich była Macedonia zamieszkiwana przez Serbów, Bułgarów, Greków. Żadne z państw bałkańskich nie mogło zrealizować swych interesów w Macedonii samodzielnie, dlatego też poszukiwano możliwości ich realizacji w sojuszu bałkańskim, do którego zachęcała poszczególne państwa Rosja, chcą wykorzystać go przeciwko Austro - Węgrom. W 1911 r. Serbia wystąpiła wobec Bułgarii z propozycją polubownego podziału sfer wpływów w Macedonii. 13 III 1912 r. podpisano układ sojuszniczy:

- zobowiązano się do udzielenia sobie wzajemnie pomocy w wypadku zagrożenia agresją lub w wypadku gdyby któreś z mocarstw próbowało zająć jakąś część terytorium bałkańskiego znajdującego się pod panowanie Turcji;

- tajny protokół przewidywał, że gdyby w Turcji doszło do wew. zamieszek zagrażających państwowym i narodowym interesom układających się stron, przeprowadzą one niezbędne konsultacje; „jeśli dojdzie do porozumienia w sprawie podjęcia działań, to należy zawiadomić o tym Rosję i gdy nie wyrazi ona sprzeciwu, sojusznicy podejmą działania zgodnie z niniejszym układem, kierując się we wszystkim uczuciem solidarności i przestrzegając wspólnych interesów”;

-kolejny tajny protokół ustalał podział i zarząd terytoriów, które uda się odebrać Turcji.

12 V 1912 r. Serbia i Bułgaria podpisały konwencję wojskową, przewidująca możliwość wypowiedzenia wojny Turcji.

W 1912 r. powstała Liga Bałkańska. Był to związek bilateralnych sojuszy zawartych przez państwa Półwyspu Bałkańskiego:

- sojusz bułgarsko - grecki 29 V 1912 r.;

- sojusz Czarnogóry z Bułgarią 31 VIII 1912 r. (zawarty w sposób niezwykły, bo ustny);

- sojusz Czarnogóry z Serbią 6 X 1912 r. (jego treść nigdy nie została ujawniona);

- sojusz Czarnogóry z Rosją zawarty w 1910 r.

Pierwsza wojna bałkańska (9 X 1912 - 30 IV 1913).

9 X 1912 r. Czarnogóra wypowiedziała wojnę Turcji. Serbia, Bułgaria i Grecja uczyniły to 17 października. Zwycięstwa militarne sojuszników: Bułgarów pod Kilisse i Burgas, Serbów pod Kumanovą i Greków - wkroczyli do Salonik. 3 XII 1912 r. podpisano zawieszenie broni. W poł. grudnia rozpoczęła obrady w Londynie międzynarodowa konferencja ambasadorów. 17 grudnia podjęto decyzje o autonomii Albanii. W styczniu powstał w Turcji nowy rząd zapowiadający walkę o integralność terytorialną państwa. W odpowiedzi na to państwa bałkańskie wznowiły 3 II 1913 r. działania wojenne zmuszając Turcję do zawarcia rozejmu (między 16 a 20 kwietnia). 30 V 1913 r. podpisano w Londynie układ pokojowy:

- Turcja traciła niemal wszystkie terytoria europejskie;

- Macedonia podzielona została między państwa bałkańskie, a Bułgaria otrzymywała dodatkowo Trację.

Druga wojna bałkańska (30 VI - 30 VII 1913 r.)

Po pierwszej wojnie ujawniły się sprzeczności pomiędzy państwami bałkańskimi:

- Serbia zażądała rewizji traktatu z Bułgarią z 13 III 1912 r. i przyłączenia większych obszarów niż dawał jej pokój londyński;

- Bułgaria uważała, że Grecja zajęła zbyt duży obszar wokół Salonik.

- Rumunia zgłosiła pretensje wobec Bułgarii domagając się w zamian za neutralność południowej Dobrudży.

1 VI 1913 r. zawarty został sojusz serbsko - grecki skierowany przeciw Bułgarii. Do działań przeciw Serbii zachęcały Bułgarię Austro - Węgry i Niemcy pragnące rozbić Ligę Bałkańską. 30 VI 1913 r. Bułgaria rozpoczęła wojnę z Serbia i Grecją. Przeciwko Bułgarii wystąpiła Rumunia, Turcja natomiast przyłączyła się do koalicji antybułgarskiej. Wojnę zakończyła konferencja w Bukareszcie (30 VII - 10 VIII 1913 r.):

- Serbia uzyskała terytoria macedońskie, do których wcześniej zgłaszała pretensje;

- Grecy utrzymali dotychczasowe nabytki a oprócz tego zachodnią Trację z Kawallą;

- Rumunia otrzymywała południową Dobrudżę.

Traktat pokojowy zawarty w Stambule 29 IX 1913 r. oddawał Turcji Trację wschodnią z Adrianopolem.

Druga wojna bałkańska była zwycięstwem Państw Centralnych: Liga Bałkańska została rozbita, a Bułgaria poróżniona z innymi państwami bałkańskimi zbliżyła się do Austro - Węgier i Niemiec.

6. Polityczne konsekwencje aneksji Bośni i Hercegowiny oraz wojen bałkańskich

a) Zbliżenie Serbii do Ententy

W czerwcu 1903 r. zamordowany został król Aleksander I Obrenowicz, a tron objął Piotr Karadżordżewicz rozpoczął nowy kurs polityczny zmierzający do budowy wielkiej Serbii, obejmującej wszystkie ziemie historyczne. Nastąpiło zbliżenie z Francją - Serbowie zamówili we Francji armaty z zakładów Schneidera - Creusota. Austro - Węgry rozpoczęły wojnę celną i wstrzymały import bydła. Serbowie zaczęli przez Saloniki wywozić swe towary do Anglii, Francji i Włoch oraz wstrzymali import z Austro - Węgier.. W 1906 r. banki paryskie udzieliły pierwszych pożyczek Serbii. W Belgradzie powstał bank francusko - serbski oparty wyłącznie na kapitale francuskim.

W 1905 r. przywódcy mniejszości serbskiej w Austro - Węgrach zaczęli nawiązywać kontakty z Chorwatami i Słoweńcami budując jedność Słowian na Bałkanach.. Aneksja Bośni i Hercegowiny ostatecznie spowodowała konieczność zacieśnienia kontaktów Serbii z Ententą, gdyż obie prowincje Serbia traktowała jako swoje niezbywalne dziedzictwo. Wprawdzie Serbia musiała pogodzić się z aneksją, gdyż Rosja nie mogła udzielić jej swej pomocy, niemniej jednak nie oznaczało to rezygnacji Serbii z tych obszarów. Z aspiracji tych zdawano sobie sprawę w Berlinie i Wiedniu, dlatego też już w 1906 r. rozważano tam możliwość wszczęcia wojny prewencyjnej przeciw Serbii, lecz plany te odłożono tymczasowo na później.

b) Przesłanki sojuszu Rumunii z Ententą

30 X 1883 Rumunia zawarła traktat z Austro - Węgrami i Niemcami - była członkiem Trójprzymierza. Do I wojny światowej traktatu tego nie zerwano. Rzecznikiem sojuszu z państwami centralnymi był król Karol Hohenzollern. W 1913 r. traktat został odnowiony. Polityka ta spotkała się jednak z opozycją, a jej przyczyną było istnienie mniejszości rumuńskiej na obszarze należącym do Austro - Węgier: w Siedmiogrodzie, Banacie i Bukowinie. Rumunia mogła tereny te włączyć do swoich granic tylko w oparciu o Państwa Trójporozumienia. Podczas II wojny bałkańskiej Rumunia wbrew przestrogom Niemiec i Austro - Węgier rozpoczęła wojnę z Bułgarią i zabrała jej południową Dobrudżę. Obawy przed rewizja traktatu bukaresztańskiego wiązały Rumunie z Rosją, która czyniła jej inne jeszcze obietnice terytorialne.

c) Podłoże konfliktu bułgarsko - serbskiego i zbliżenia Bułgarii do Państw Centralnych

5 X 1908 r. (w dniu ogłoszenia aneksji Bośni i Hercegowiny) Bułgaria proklamowała niepodległość, a książę Ferdynand przyjął tytuł cara. 11 I 1909 r. Austro - Węgry zaproponowały Bułgarii zawarcie konwencji wojskowej, a minister Aehrenthal opracował plan rozbioru Serbii między Austro - Węgrami, Bułgarią i Rumunią. Rosja podjęła wówczas kroki, aby zażegnać konflikt Bułgarii z Turcją: zadeklarowała umorzenie kontrybucji nałożonej na Turcję po wojnie 1877 - 1878, w zamian za co Turcja zgodzić miała się na odstąpienie swych roszczeń finansowych wobec Bułgarii (sum otrzymywanych dotychczas z racji wasalnej zależności księcia bułgarskiego oraz utraty mienia tureckiego, zwłaszcza linii kolejowej). Car Ferdynand (Sachsen-Coburg-Gotha) był jednak rzecznikiem państw centralnych. W Bułgarii zaangażowany był poważnie kapitał niemiecki z racji budowy kolei bagdadzkiej i inwestycjami w tureckimi. Niemcy uważały Bułgarię za obszar o strategicznym znaczeniu. Dla Austro - Węgier Bułgaria była przyczółkiem do ataku na Serbię. Podczas II wojny bałkańskiej w Sofii powstał rząd proniemiecki Wasyla Radosławowa. Po zakończeniu wojny zaistniał poważny konflikt bułgarsko - serbski, którego podłożem były nabytki serbskie w Macedonii.

Wykład III i IV: Pierwsza woja globalna

1. Wybuch wojny

28 VI 1914 r. w Sarajewie, stolicy Bośni, zabity został wraz z małżonką następca tronu arcyksiążę Franciszek - Ferdynand. Zabójcą był Bośniak - Gawriło Princip, poddany austriacki, działający z inspiracji serbskiego wywiadu wojskowego. Rząd austriacki podejrzewał Serbów, ale nie miał dowodów na ich współudział w zamachu. 23 VII 1914 r. poseł austriacki w Belgradzie wręczył rządowi serbskiemu ultimatum domagające się:

- zaprzestania w szkolnictwie, prasie i wszelkiego rodzaju publikacjach propagandy siejącej nienawiść do Austro - Węgier i skierowanej przeciw integralności terytorialnej,

- rozwiązania organizacji, prowadzących taka propagandę,

- ukarania współwinnych zamachu.

Żądano bezwarunkowej zgody na wszystkie postulaty.

Odpowiedź serbska 25 lipca zasadniczo przyjmowała postulaty austriackie(z niewielkimi zastrzeżeniami dotyczącymi obrony suwerenności królestwa serbskiego):

- zgoda na udział organów austriackich w akcji stłumienia ruchu dążącego do rozbicia integralności monarchii Habsburgów, ale „zgodnie z wymaganiami prawa międzynarodowego”,

- odrzucono żądanie udziału przedstawicieli Austro - Węgier w śledztwie.

Poseł austriacki uznał odpowiedź za niewystarczającą i opuścił Belgrad - stosunki dyplomatyczne zostały zerwane.

28 lipca Austro - Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. 29 lipca Rosja ogłosiła częściowa mobilizację (13 korpusów przeznaczonych do wojny z Austro - Węgrami) a 30 lipca ogłosiła mobilizację ogólną (skierowaną przeciw Niemcom). Rząd Rzeszy skierował ultimatum do Rosji żądając odwołania mobilizacji. Nie dotrzymawszy na nie odpowiedzi Niemcy 1 sierpnia wypowiedziały wojnę Rosji. W tym dniu ambasador rzeszy w Paryżu zapytał premiera republiki jakie stanowisko zajmie Francja w sytuacji wojny Niemiec z Rosją. Odpowiedź brzmiała, że Francja postąpi tak, jak jej nakazują honor i interesy. Jeszcze tego dnia ogłoszono mobilizację ogólna w Niemczech i Francji. 2 sierpnia poseł niemiecki w Brukseli przedstawił ultimatum domagające się zgody na przemarsz wojsk niemieckich przez terytorium Belgii; jednocześnie wojska niemieckie wkroczyły do Luksemburga. 3 sierpnia Niemcy wypowiedzieli wojnę Francji. W nocy z 3 na 4 sierpnia wojska niemieckie wkroczyły do Belgii. 4 sierpnia Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom.

2. Działania wojenne w Europie w 1914 r.

W Europie utworzyły się następujące fronty: zachodni (od Morza Północnego do Szwajcarii), wschodni (od Bałtyku do Rumunii), południowy (na południe od rzeki Sawy).

a) Niemieckie plany strategiczne

Autorem ich był szef sztabu w latach 1891 - 1905 - Alfred von Schliffen. Zakładał:

- skoncentrowanie głównych sił na zachodzie,

- oskrzydlenie armii francuskiej i wzięcie jej w żelazne kleszcze (operacja Kanny) przez obejście francuskiej linii obrony utworzonej wzdłuż twierdz nadgranicznych (Verdun, Toul, *pinal, Belfort) dokonane przez prawe skrzydło ataku dokonanego w kierunku Belgia - Luksemburg - Holandia - północna Francja oraz zaangażowanie maksymalnej ilości sił francuskich przez lewe skrzydło (stosunek sił prawego i lewego skrzydła - 8:1).

Modyfikacji tego planu dokonał Helmuth von Moltke (następca Scliffena od 1 I 1906 r.). Wziął pod uwagę możliwość silnego ataku francuskiego na Lotaryngię i Alzację. Osłabił prawe skrzydło. Stosunek sił prawego i lewego skrzydła - 3:1. Porzucił też myśl o przejściu przez terytorium Holandii.

b)Francuskie plany strategiczne

Ich autorem był komendant wyższej szkoły wojennej Bonnal. Wziął pod uwagę atak prawego skrzydła niemieckiego przez Belgię. Jego zdaniem należało czekać aż prawe skrzydło niemieckie wejdzie dość daleko do Francji, aby następnie potężnym atakiem wedrzeć się klinem pomiędzy wojska niemieckie i zniszczyć ich prawe skrzydło.

W 1911 r. szefem sztabu generalnego został gen. Joffe. Zmienił strategię (tzw. plan XVII). Francuzi mieli natychmiast przejść do ofensywy w kierunku Lotaryngii. Ich siły miały być rozmieszczone tak, aby główne uderzenie mogło pójść, w zależności od sytuacji, na południe lub na północ od Metzu.

c) Działania na froncie zachodnim

Niemcy skoncentrowali na froncie wschodnim 9 dywizji (żądając od Austro - Węgier skoncentrowania tam 41 dywizji). Główne siły niemieckie uderzyły na froncie zachodnim: - szybkim marszem przez Luksemburg i Belgię weszły na terytorium Francji w kierunku na północny zachód od Paryża. Jednocześnie Francuzi ruszyli do ataku na Lotaryngię. Dopiero 15 sierpnia gen Joffre skierował posiłki na swoje lewe skrzydło. Tymczasem na żądanie Francuzów ruszyła w Prusach Wschodnich ofensywa rosyjska, co zmusiło Moltkiego do przerzucenia dwóch korpusów przeciw Rosjanom z prawego skrzydła ataku na Francję. 2 września Moltkie wydał rozkaz ataku na Paryż w kierunku na południe od rzeki Marny (Schiffen przewidywał natomiast oskrzydlenie Paryża a nie atak przed stolicą Francji). 6 września rozpoczęła się czterodniowa bitwa, pierwsza bitwa nad Marną, w wyniku której atak niemiecki został załamany.

W październiku Niemcy podjęli atak we Flandrii aby opanować porty w Dunkierce i Calais (był to tzw. wyścig do morza - chodziło o izolacje Francji od Anglii). Również ten atak się załamał. W nocy z 30 na 31 października dowództwo niemieckie wydało rozkaz odwrotu. Zimą 1914/1915 rozwinęła się na froncie zachodnim tzw. wojna pozycyjna. Dopiero w 1918 r. przewaga liczebna i materiałowa państw koalicji pozwoliła zakończyć wojnę pozycyjną, przejść do wojny zaczepnej i pokonać Niemców.

Z końcem 1914 r. niemiecki sztab generalny zerwał ostatecznie z planem Schliffena i przyjął plan przeciwny: działania wiążące na froncie zachodnim i silniejsze uderzenie przeciwko Rosji w celu zmuszenia wymuszenia pokoju separatystycznego.

d) Działania na froncie wschodnim

Rosjanie ruszyli do ofensywy w połowie sierpnia. 3 września zajęli Lwów. Drugie uderzenie o charakterze odciążającym poszło w kierunku Prus Wschodnich (dwie armie - gen. Rennenkampfa i gen Samsonowa). 25 sierpnia Moltke z prawego skrzydła frontu zachodniego (przeprowadzane były tam decydujące operacje) ściągnął dwa korpusy i przerzucił je do Prus Wschodnich. Dowództwo na tym odcinku objął Paul von Hindenburg, a jego szefem sztabu był Erich Ludendorff. Hindenburg oskrzydlił armię Samsonowa (której Rennekampf nie udzielił pomocy) i rozbił ja w bitwie pod Tannenbergiem 26 - 31 sierpnia. W dniach 5 - 15 września rozbita została w bitwie nad Jeziorami mazurskimi armia Rennekampfa.

3. Wojna w Afryce i w Azji

a) Wojna w Afryce

W Afryce uwidoczniła się zdecydowana przewaga Francuzów i Anglików: w 1914 r. Niemcy utracili Togo, w 1915 r. Niemiecką Afrykę Południo - Zachodnią, w 1916 r. Kamerun, w listopadzie 1918 r. Niemiecką Afrykę Wschodnią.

b) Przystąpienie Japonii do wojny

15 VIII 1914 r. Japonia udzieliła Niemcom „przyjaznej rady”, aby w ciągu ośmiu dni oddały jej Kiau - czou dla „ewentualnego je zwrotu Chinom” oraz, aby wycofały swe okręty z wód Dalekiego Wschodu. 23 sierpniab wypowiedziała wojnę Rzeszy. 18 I 1915 r. rząd chiński otrzymał notę japońska zawierającą 21 żądań, ułożonych w pięć grup. Chiny przyjęły wszystkie żądania japońskie z czterech pierwszych grup. Z piątej grupy Japończycy się wycofali. 24 V 1915 r. zawarto traktat: Szantung, południowa Mandżuria i Henan zostały japońska strefa wpływów, Chiny zobowiązały się nie odstępować trzeciemu mocarstwu żadnych części swych wybrzeży bez zgody Japonii. Mocarstwa zachodnie były wobec postępu posiadania Japonii na dalekim Wschodzie zupełnie bezradne. W Lipcu 1916 r. Rosja zawarła z Japonią tajny układ o współpracy na Dalekim Wschodzie: przyrzekano sobie obopólne porozumienie dla „ochrony Chin przed opanowaniem przez trzecie mocarstwo. Japonia uzyskała sojusznika na wypadek sprzeciwu USA, Rosja potrzebowała natomiast dowozu z Japonii amunicji. W pocz. 1917 r. Francja i Anglia obiecały Japonii poprzeć na kongresie pokojowym jej zabiegi o przejęcie niemieckich posiadłości na Pacyfiku - Karoliny i Mariany. 2 XI 1917 r. zawarto układ japońsko - amerykański: Japonia obiecała respektować integralność terytorialną Chin, USA uznały, że „bliskość terytorialna” daje Japonii” szczególne interesy” w Chinach.

c) Przystąpienie Turcji do wojny

Turcja zawarła w Stambule z Niemcami traktat przymierza 2 VIII 1914 r. Jej wystąpienie przeciw Rosji zamykało Cieśniny i izolowało Rosję. Turcja dokonała fikcyjnego zakupu dwóch niemieckich krążowników „Groeben” i „Breslau”. Wcielono je do marynarki tureckiej, ale dowództwo i załoga tych jednostek pozostały niemieckie. W nocy z 29 na 30 X 1914 r. krążowniki te zbombardowały porty rosyjskie Odessę i Noworosyjsk. 2 listopada Rosja wypowiedziała wojnę Turcji, a 5 i 6 listopada uczyniły to Anglia i Francja. Turcja walczyła na czterech frontach: 1) Kaukaz i Armenia, 2) Palestyna i wybrzeża Półwyspu Synaj, 3) Cieśniny, 4) Irak i wybrzeża Zatoki Perskiej.

Wojna na Kaukazie i w Armenii: W listopadzie 1914 r. Turcji podjęli ofensywę na Kaukazie. Rosjanie wyparli Turków i w 1916 r. wkroczyli do Armenii. W końcu wojny Turcy odzyskali Armenię i wiosną 1918 r. wtargnęli na Kaukaz.

Wojna o Kanał Sueski: Turcy dwukrotnie (w pocz. 1915 r. i w styczniu 1916 r.) bezskutecznie podejmowali wysiłki zmierzające do opanowania kanału.

Wojna o Cieśniny: Inicjatorem dardanelskiej wyprawy francusko - angielskiej był Winston Chuchill. 19 II 1915 r. flota angielsko - francuska podpłynęła pod Dardanele i ostrzelała twierdze i umocnienia. Przybyłe później wojska lądowe (Australijczycy i Nowozelandczycy) zajęły skrawek wybrzeża na Półwyspie Gelibolu. Po długich walkach, które kosztowały Francuzów i Anglików 145 tys. zabitych i rannych, flota Sprzymierzonych odpłynęła w styczniu 1916 r.

Wojna w Iraku i Zatoce Perskiej: w końcu 1914 r. Anglicy podjęli ofensywę od strony Zatoki Perskiej. Wojska brytyjskie posuwały się wzdłuż Tygrysu do Bagdadu. Jesienią 1915 r. poniosły klęskę i wycofały się w dół Tygrysu. 29 IV 1916 r. kapitulowały - co podważyło prestiż Brytyjczyków, lecz klęska ta nie miała charakteru strategicznego. Latem i jesienią 1916 r. Anglicy ściągnęli posiłki z Iraku, w pocz. 1917 r. przeszli do ofensywy i 11 III 1917 r. zajęli Bagdad.

4. Przystąpienie Włoch do wojny

Włochy były od samego początku najsłabszym ogniwem Trójprzymierza, które miało przede wszystkim charakter antyfrancuski ale nie antyangielski. W przypadku wojny z Anglia Niemcy nie mogły liczyć na Włochów, którzy już w 1882 r. to zastrzegali. Traktat Trójprzymierza był nadal odnawiany: 20 II 1887 r., 6 V 1891 r., 28 VI 1902 r. i 5 XII 1912 r. Pomimo to już w latach dziewięćdziesiątych następowało zbliżenie Włoch do Trójporozumienia. Chcąc rozszerzyć swój stan posiadania w Afryce Północnej musieli Włosi liczyć się z Anglia i Francją. We wrześniu 1896 r. Włochy uznały protektorat Francji nad Tunezją, zgodziły się na ekspansję Francji w Maroku, w zamian za co otrzymały poparcie Francji wobec planów związanych z Trypolitanią i Cyrenajką. Wzajemne zobowiązania w tym względzie regulował tajny traktat z 14 XII 1900 r. W 1901 i 1902 r. podpisane zostały układy handlowe włosko - francuskie. Wiktor Emanuel III podczas wizyty w Paryżu w 1903 r. i rewizyty prezydenta *mile Loubeta [lube] w 1904 r. uzgodnił z Francuzami, że w wypadku konfliktu Francji z Niemcami Włochy zachowają neutralność. Włochy rywalizowały z Austro - Węgrami na terenie Bałkan - starały się o zdobycie wpływów w Czarnogórze, Albanii - było to priorytetem ich polityki, podobnie jak starania o przyłączenie własnego dziedzictwa historycznego: Trydentu, południowego Tyrolu, półwyspu Istria i Triestu. Sprawy bałkańskie były podstawą zbliżenia włosko - rosyjskiego: 24 X 1909 r. w miejscowości Racconigi monarchowie i ich ministrowie spraw zagranicznych zawarli tajny układ: Włochy i Rosja będą dążyć do zachowania status quo na Bałkanach, gdyby zaś doszło do niepożądanych wydarzeń, „powinny domagać się zastosowania zasady narodowościowej z wyłączeniem obcego panowania”. Włochy przyrzekły popierać postulaty rosyjskie w sprawie cieśnin czarnomorskich, Rosja zadeklarowała życzliwość wobec włoskich interesów w Trypolitanii i Cyrenajce.

Oba bloki zabiegały o przychylność Włoch. W piątym traktacie Trójprzymierza z 5 XII 1912 r. partnerzy przyrzekali, że nie przystąpią do żadnego sojuszu wymierzonego przeciwko jakiemukolwiek z sygnatariuszy. Celem przymierza było „zachowanie terytorialnego status quo na Wschodzie”. Austro - Węgry i Włochy zobowiązywały się, że gdyby zmuszone były do zmiany tego status quo pod postacią okupacji tymczasowej lub stałej, okupacja ta nastąpi po uprzednim zawarciu przez oba państwa układu opartego na wzajemnych kompensatach. Układ stwierdzał, że casus foederis działa tylko w przypadku napaści, że strony będą porozumiewać się z sobą co do podejmowanych działań militarnych, że będą udzielać sobie wszelkich informacji, które mogą wyjaśnić im ich własne zamierzenia, jak i innych mocarstw.

3 VIII 1914 r. Włochy ogłosiły deklaracje neutralności, argumentując, że wbrew ostatniemu traktatowi trójprzymierza przed podjęciem decyzji o wojnie z Serbią nie prowadzono z nimi żadnych konsultacji. 26 IV 1915 r. Włochy zawarły w Londynie tajny układ z Rosją, Francją i Wielką Brytanią, zobowiązując się, że przystąpią do wojny po ich stronie, „nie później niż miesiąc po podpisaniu niniejszego dokumentu”. Art. 4 układu głosił: „Na mocy przyszłego traktatu pokoju Włochy otrzymają prowincję Trentino; cały południowy Tyrol aż do jego naturalnej granicy geograficznej, jaka jest Brenner; miasto i okręg Triestu; obwody Gorycji i Gradyski; całą Istrię aż do Quarnero”.

Traktat o Trójprzymierzu rząd włoski zerwał 3 V 1915 r., a do wojny przystąpił 24 V 1915 r. (23 V 1915 r. Włochy wypowiedziały wojnę Austro - Węgrom).

Działania wojenne toczyły się na dwóch frontach: wschodnim nad rzeką Isonzo (Soczą) i w północnym - w Alpach Karnickich i w Dolomitach. Najważniejsze działania rozegrały się na pograniczu nadadriatyckim. Od czerwca 1915 r. do września 1917 r. stoczono jedenaście tzw. „bitew nad Isonzo” (straty włoskie prawie dwukrotnie przewyższały austriackie).

Austro - Węgry musiały ok. połowy swej armii trzymać nad Isonzo i w Alpach, co wydatnie osłabiło ich siły na froncie rosyjskim i serbskim.

5. Kampania roku 1915

W pocz. 1915 r. Rosjanie odnieśli pewne zwycięstwa: zajmowali większą część Galicji, 22 marca zdobyli Przemyśl. 2 maja rozpoczęła się ofensywa niemiecko - austriacka. 4 maja przełamano front pod Gorlicami i armia rosyjska wycofała się. 3 czerwca Austriacy wkroczyli do Przemyśla, 22 czerwca do Lwowa.. Rosjanie utrzymali się tylko we Wschodniej Galicji. Jednocześnie Niemcy zaatakowali w Królestwie: 5 sierpnia wkroczyli do Warszawy, 20 sierpnia zdobyli Modlin, 25 - 26 sierpnia Brześć Litewski, 18 września zajęli Wilno. Od końca października ustalił się front na linii od Zatoki Ryskiej poprzez Dźwińsk i Pińsk do Tarnopola. Niemcy zaproponowali już wówczas pokój z Rosja, lecz propozycja ta została odrzucona.

W celu odciążenia Rosjan Francuzi i Anglicy podjęli ofensywę na froncie zachodnim w Artois 9 V 1915 r. i w Szampanii 25 września Oba uderzenia nie doprowadziły do przełamania frontu.

6. Przystąpienie Bułgarii do wojny

12 VII 1914 r. podpisana została umowa pomiędzy rządem Bułgarii a bankami austriackimi i niemieckimi. Bułgaria otrzymała pożyczkę w wysokości 500 mln lewów w złocie na konsolidacje długów wojennych (zamianę kredytów krótkoterminowych na długoterminowe i niżej oprocentowane) oraz na zakup w Niemczech sprzętu wojskowego.. Niemcy w zamian uzyskali koncesję na budowę kolei, portu w Pórto Lagos i eksploatację kopalni w Perniku. Układ został ratyfikowany 17 VII 1914 r.

Bułgaria początkowo ogłosiła neutralność, lecz 6 IX 1915 r. w Pszczynie zawarta została konwencja, mocą której Bułgaria zobowiązała się wystąpić przeciw Serbii przed upływem 35 dni.

Tymczasem ruszyła ofensywa niemiecko - austriacka w Serbii: w pocz. października przekroczyła Dunaj i 9 X 1915 r. wojska państw centralnych zajęły Belgrad. 14 października Bułgaria wypowiedziała wojnę Serbii. W ciągu października i listopada armia serbska została rozbita a jej resztki (ok. 100 tys.) przewiezione zostały przez okręty Sprzymierzonych do Korfu.

Sprzymierzeni rozpoczęli zabiegi mające na celu włączenie do wojny Grecji. Premier grecki Eleterios Venizelos wyraził zgodę na lądowanie korpusu Sprzymierzonych na terytorium greckim, zastrzegł jednak, że dla zachowania pozorów neutralności Grecja zaprotestuje przeciw temu. 2 X 1915 r. Francuzi i Anglicy wylądowali w Salonikach, co było krokiem mającym ułatwić przystąpienie Grecji do wojny (w myśl traktatu serbsko - greckiego grecy mieli przyjść z pomocą Serbom). Tymczasem król Konstantyn udzielił dymisji premierowi Venizelosovi i odmówił podpisu pod aktem wypowiedzenia wojny. Sprzymierzeni przeszli do ofensywy z Salonik w kierunku Bułgarii, ale zostali powstrzymani przez Bułgarów i zmuszeni do wycofania się powrotem do Salonik (w ten sposób zajęli strategiczne miejsce na linii łączącej Państwa Centralne i Turcję). Pozostali tam, a we wrześniu 1918 r. ponownie uderzyli przyczyniając się do klęski Bułgarii.

7. Kampania roku 1916

a) Narada przedstawicieli sztabów państw koalicji w Chantilly (6 - 8 XII 1915)

Jej przewodniczącym był gen. Joffre. Ustalono zasadę jednoczesnego ataku na wszystkich frontach. Pierwotny termin - marzec, nie został dotrzymany, przesunięto go na 1 VII 1916 r.

Później ustalono, że ofensywa francuska skieruje się na odcinku 70 km nad rzeką Sommą.

b) Plany wojenne sztabów Państw Centralnych

Pomiędzy szefem sztabu austriackiego Conradem von H*tzendorfem (uważał, że głównym przeciwnikiem Austro - Węgier są Włochy i należy główne siły skierować przeciw nim) a szefem sztabu niemieckiego von Falkenhaynem (uważał, że front włoski odgrywa drugorzędna rolę) doszło do rozbieżności. Obydwa sztaby zaczęły potajemnie przygotowywać się do operacji: Austriacy we Włoszech, Niemcy we Francji.

Pojawiły się tez rozbieżności pomiędzy Falkenhaynem a Hildenburgiem i Ludendorffem (uważali, że główne uderzenie powinno pójść na Rosję).

Falkenhayn opracował na Boże Narodzenie 1915 r. memoriał, zawierający propozycje działań armii niemieckiej. Główne założenia:

- Rosja nie jest już zdolna do stworzenia zagrożenia dla Państw Centralnych;

- ostateczne rozstrzygnięcie nastąpi na zachodzie;

- siłą koalicji jest Wielka Brytania, a siłą Wielkiej Brytanii - flota - należy przerwać izolacje Niemiec, przejść do ofensywy na morzach i dzięki łodziom podwodnym utrudnić Anglii handel i aprowizację;

- należy doprowadzić do „wykrwawienia” „armii jedynaków” uderzeniem na Verdun (szacował, że starty Francuzów wobec strat Niemców będą w skali 5 do 2).

c) Bitwa pod Verdun

21 II 1916 r. rozpoczęto ostrzałem artyleryjskim bitwę „na wyczerpanie” pod Verdun. Walki trwały do czerwca 1916 r. Niemcy stracili 240 tys. żołnierzy, Francuzi 275 tys.

d) Bitwa jutlandzka

Sprowokowano flotę angielska do wypłynięcia z Scapa Flow i zbliżenia się do brzegów niemieckich. 31 V 1916 r. doszło największej i jedynej bitwy morskiej nieopodal Półwyspu Jutlandzkiego Flota niemiecka pomimo przewagi Anglików zadała większe straty Brytyjczykom, nie zrealizowano jednak zasadniczego postulatu Falkenhayna - nie przerwano izolacji morskiej Niemiec. Flota niemiecka aż do końca wojny nie opuściła już swych portów.

e) Ofensywa austriacka na froncie włoskim

Austriacy ruszyli do ataku 15 V 1916 r. Wzięli 30 tys. jeńców i zmusili Włochów do wycofania się, lecz po kilku dniach ze względu na trudności w sprowadzeniu odwodów ofensywa załamała się. Ofensywa Brusiłowa zmusiła Austriaków do wycofania części sił a w drugiej połowie 1916 r. Włosi przeprowadzili jeszcze cztery ataki nad Isonzo.

f) Ofensywa Brusiłowa

Na naleganie Włochów Rosjanie przyspieszyli działania ofensywne i 4 czerwca na ogromnej przestrzeni od Łucka do granicy rumuńskiej przeszli do ataku. 7 czerwca zdobyli Łuck, 16 czerwca Czerniowce, w końcu czerwca zajęli Bukowinę i drogi przez Karpaty.

Niemcy pospieszyli z pomocą swemu sojusznikowi ściągając trzy dywizje z frontu zachodniego i dwie z północnego odcinka frontu wschodniego. Pomimo to kontratak niemiecki z kierunku Kowla został odparty. Conrad von H*tzendorf sprowadził dwie dywizje z frontu włoskiego. W końcu lipca Rosjanie ponownie zaatakowali zajmując Brody. W połowie sierpnia ofensywa rosyjska została zatrzymana.

g) Ofensywa francuska nad Sommą

24 czerwca Francuzi i Anglicy rozpoczęli atak artyleryjski. 1 lipca do ataku przeszła piechota. We wrześniu użyto nowej broni - czołgów. W początkach października boje nad Sommą zamarły - linia frontu przesunęła się na wschód, ale front nie został przełamany.

h) Konsekwencje działań wojennych w 1916 r

27 VIII 1916 r. odwołany został z funkcji szefa sztabu Falkehhayn a na jego miejsce powołano Hildenburga. Niemcy powróciły do strategii na wyniszczenie. We wrześniu1916 r. ustalono, że cesarz niemiecki obejmuje „naczelne kierownictwo operacji wojskowych państw centralnych i ich sojuszników”, tj. Turcji i Bułgarii. Szef sztabu niemieckiego otrzymał prawo wydawania w imieniu cesarza instrukcje wodzom armii sprzymierzonych i uzgadniania z nimi decyzji.

8. Przystąpienie Rumunii do wojny

5 VIII 1914 r. Rumunia ogłosiła neutralność. Jednocześnie prowadziła z obiema stronami rozmowy. Państwa centralne proponowały za udział w wojnie Besarabię, Rosjanie za neutralność i zamknięcie granicy dla transportu niemieckiego do Turcji - Siedmiogród i Bukowinę. Dla Państw Centralnych Rumunia miała większe znaczenie - była rezerwuarem ropy i zboża. Dla Rosjan nie posiadała takie znaczenia - przeciwnie - udział Rumunii w wojnie, zdaniem rosyjskich dowódców, byłby obciążeniem - Rosjanie musieliby nieść im stale pomoc. Bardziej zainteresowani uczestniczeniem Rumunii w konflikcie byli Francuzi i Anglicy - front rumuński odciążyłby front na zachodzie.

Zwycięstwa Brusiłowa przekonały premiera Bratianu [bretⁱanu], że dalsze oczekiwanie skończyć może się przeoczeniem najbardziej stosownej chwili. Podjęto decyzję opowiedzenia się po stronie koalicji. Dowództwo rosyjskie żądało, aby Rumuni uderzyli wszystkimi siłami na Siemiogród. Francuzi i Anglicy domagali się, aby ofensywa ruszyła przeciw Bułgarii, co umożliwiłoby im uruchomienie frontu z Salonik. Ostatecznie zwyciężyło zdanie Rosjan, którzy zobowiązali się jednak do wsparcia na żądanie Rumunów w sile 50 tys. żołnierzy w walkach w Dobrudży - przeciw Bułgarom. 17 VIII 1916 r. podpisano między Rumunia a państwami koalicji traktat przymierza i konwencję wojskową. 27 sierpnia Rumunia wypowiedziała wojnę Austro - Węgrom, 28 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rumunii, 30 sierpnia uczyniła to Turcja a 1 września Bułgaria.

Rumunia zaangażowała na froncie karpackim 400 tys. żołnierzy (3/4 swej armii) - zajęła południowa i wschodnią część Siedmiogrodu. Moment rozpoczęcia działań był nieodpowiedni. Ofensywa na froncie zachodnim i wschodnim już się zakończyła i Państwa centralne mogły dokonać translokacji sił. W rezultacie kontrofensywa państw centralnych spowodowała, że w październiku wojska rumuńskie zostały usunięte z Siedmiogrodu i cofając się w głąb kraju umożliwiały Niemcom i Austriakom wejście do Rumunii. Wojska bułgarskie i niemieckie wdarły się do Dobrudży. 6 XII 1916 r. zajęty został Bukareszt. W połowie stycznia południowa Mołdawia i niemal cała Wołoszczyzna (z nafta i zbożem) znalazły się w rękach niemieckich. Król i rząd rumuński osiedli w Jassach. 10 XII 1917 r. stanął rozejm pomiędzy Rumunią a państwami Czwórprzymierza.

9. Plany wojny podmorskiej

Niemieckie łodzie podwodne prowadziły działania militarne już w 1914 r. 18 II 1915 r. wody okalające Wyspy Brytyjskie określono jako teren wojenny. Niemcy w ten sposób starali się osłabić blokadę. 7 V 1915 r. u wybrzeży Irlandii storpedowano okręt pasażerski „Lusitania”, co spowodowało konflikt z USA. 1 IX 1915 r. Niemcy złożyły zobowiązanie, że łodzie podwodne nie będą zatapiać łodzi pasażerskich `bez uprzedniego ostrzeżenia”. 24 III 1916 r. Niemcy storpedowali w kanale La Manche parowiec „Sussex” [sasiks]. 4 V 1916 r. Niemcy ponownie zadeklarowały, że okręty handlowe nie będą zatapiane „bez uprzedniego ostrzeżenia”. Wówczas wojna podwodna osłabła i ograniczyła się tylko do Morza Śródziemnego (utrudniano komunikacje z Salonikami).

Do wznowienia wojny podmorskiej dążył w II poł. 1916 r. Ludendorff. Szef sztabu admiralicji w memoriale z 22 XII 1916 r. zawarł następujące tezy:

- wojna musi zakończyć się jesienią 1917 r. - w przeciwnym razie nastąpi ogólne wyczerpanie i wynik jej będzie niepomyślny;

- gospodarki Francji i Włoch podtrzymywane są siłą ekonomii brytyjskiej - należy złamać kręgosłup Anglii;

- Niemcy posiadają 154 łodzie podwodne, z których stale może być wykorzystywanych 100 - mogą miesięcznie zatapiać 600 tys. ton; 3/5 okrętów obsługujących Anglię przestraszone wojną nie wypłynie na morze;

- w rezultacie w ciągu pięciu miesięcy brytyjski transport morski ulegnie zmniejszeniu o 39%, a tego Anglia nie wytrzyma;

- wojna powinna rozpocząć się najpóźniej 1 lutego.

9 I 1917 r. odbyła się pod przewodnictwem cesarza w kwaterze głównej w Pszczynie narada w sprawie nieograniczonej wojny podmorskiej. Zapadła decyzja o jej rozpoczęciu najpóźniej 1 lutego.

31 I 1917 r. dyplomaci niemieccy akredytowani w stolicach państw neutralnych złożyli rządom tych państw deklaracje zapowiadającą, że z dniem 1 II 1917 r. rozpoczęta zostanie nieograniczona wojna podmorska i niemieckie łodzie podwodne zatapiać będą wszystkie okręty na wodach okalających Wyspy Brytyjskie, Francję i Włochy. Dowódcy łodzi podwodnych otrzymali rozkaz działania z całą bezwzględnością i atakowania przede wszystkim okrętów handlowych.

10. Wystąpienie Stanów Zjednoczonych

a) Neutralność USA

4 VIII 1914 r. USA ogłosiły neutralność. Wilson w orędziu do narodu z 19 VIII 1914 r. wezwał obywateli, aby byli „bezstronni i wmyśli i w czynach”. Rząd USA ogłosił, że pożyczki ewentualnie udzielane państwom walczącym byłyby sprzeczne „z prawdziwym duchem neutralności”.

W początkowej fazie wojny panowały w USA poglądy bardzo niesprecyzowane. Płk House twierdził 22 VIII 1914 r.: „Jeżeli zatriumfuje Koalicja będzie to hegemonia Rosji na kontynencie europejskim. Odwrotnie, jeśli zwyciężą Niemcy, znajdziemy się na wiele lat pod jarzmem germańskiego militaryzmu”.

b) Kredyty dla państw Koalicji

Tymczasem banki amerykańskie udzielały chętnie wysokich kredytów. 24 X 1914 r. rząd zawiadomił banki, że nie sprzeciwia się udzielaniu państwom walczącym kredytów krótkoterminowych - oczywiście transakcje te mogli amerykanie realizować z Anglia i Francją, gdyż Niemcy z powodu blokady nie wchodziły w grę jako odbiorca towarów na wielka skalę. Do listopada 1916 r. państwa koalicji uzyskały w bankach amerykańskich w formie kredytów towarowych i pożyczek 1929 mln dolarów, Niemcy zaś 20 mln. Głównym dostawca kredytów był dom Morgana. Przegrana koalicji przyniosła by wielu firmom znaczne straty.

Pomimo tego zaangażowania w kampanii wyborczej zarówno w 1916 r. Wilson jak i Hughes [hju:s] występowali za neutralnością.

c) Przesłanki zerwania z neutralnością

Dużym atutem przeciw państwom centralnym była akcja szpiegowska prowadzona przez Niemców w USA. Na żądanie władz USA odwołany został attach* wojskowy von Papen. Opinia amerykańska z oburzeniem przyjęła zatopienie „Lusitanii”, „Arabic” (19 VIII 1915 r.) i „Sussex”. W lutym 1917 r. okręty amerykańskie, z obawy przed atakami niemieckimi nie wypływały. Przestano realizować zamówienia dla Europy (stanowiły 3/5 całego eksportu USA). Sytuacja ta groziła poważnym kryzysem gospodarczym.

Zwolennicy zaangażowania USA w wojnę otrzymali dodatkowy atut od dyplomacji niemieckiej. O początków wojny Urząd Spraw Zagranicznych Rzeszy korespondencję swoją z ambasadą niemiecka w Waszyngtonie przekazywał wyłącznie za pośrednictwem ambasady amerykańskiej w Berlinie, a wszystkie telegramy szły angielskim kablem podwodnym. Sekretarz stanu Zimmermann 16 I 1917 r. przesłał na ręce ambasadora niemieckiego w USA z polecaniem przekazania dalej - instrukcje dla posła niemieckiego w Meksyku. Na wypadek wybuchu wojny pomiędzy USA i Niemcami proponowano Meksykowi sojusz wojskowy, pomoc finansową i otwierano perspektywę odzyskania utraconych w 1848 r. Teksasu, Arizony i Nowego Meksyku. Zachęcano tez do rozmów z Japonią dla zapośredniczeni z nią pokoju oraz proponowano sojusz tych państw przeciw USA.

USA od lata 1916 r. znajdowały się w ostrym konflikcie z Meksykiem, a wojska amerykańskie pod dowództwem gen Pershinga wkroczyły na terytorium Meksyku. Tymczasem wywiad angielski przechwycił telegram Zimmermanna, odszyfrowano jego treść i 24 II 1917 r. znalazł się on na biurku ambasadora amerykańskiego w Londynie Page'a [peidż]. 1 marca opublikowała go prasa amerykańska. 19 III 1917 r. niemiecka łódź podwodna storpedowała okręt amerykański „Vigilentia”. Opinia publiczna była już przygotowana do wojny.

d) USA państwem Stowarzyszonym

21 III 1917 r. Wilson zwołał Kongres który upoważnił rząd do wypowiedzenia wojny Niemcom. 6 IV 1917 r. USA wypowiedziały wojnę Niemcom, a dopiero 7 grudnia wydały wojnę Austro - Węgrom. Amerykańska flota była do dyspozycji koalicji. Wiosną na froncie francuskim znalazły się 42 dywizje amerykańskie (w sumie 1176000 żołnierzy). Czynny udział w walce wzięło 29 dywizji (812000 żółnierzy)

11. Wojna podmorska

Straty marynarki handlowej wielkiej Brytanii w kwietniu 1917 r. były o 30% większe niż przewidywali dowódcy niemieccy. Groźba wygłodzenia Anglii była realna. Po kilku miesiącach wyczerpały się jednak siły niemieckie (konieczność gruntownego remontu łodzi podwodnych - aktywnych było już tylko 84). Na Morzu Północnym na przestrzeniu 400 km stanęła olbrzymia przegroda ze 100 tys. min. Patrole morskie tropiące łodzie podwodne liczyły 8 tys. statków. Skuteczna ochroną były konwoje oraz okręty - pułapki (wyglądały jak zwykłe statki handlowe, a posiadały starannie ukrytą artylerię). Okręty handlowe ponownie wypłynęły z portów. 5/6 floty handlowej całego świata stanęła do dyspozycji sprzymierzonych. Zniszczenie takiego tonażu wymagało wielu lat, a Niemcy nie mieli czasu.

12. Działania wojenne na lądzie w 1917 r.

a) Ofensywa Nivelle'a

Po bitwie nad Sommą odsunięto od dowództwa gen. Joffre'a (został marszałkiem Francji), a na jego miejsce powołano gen. Roberta Nivelle (odrzucił strategie Joffre'a - na zużycie a przyjął strategię szybkiego, zaskakującego ataku w celu przełamania frotu). Ofensywa przeprowadzona miała być równolegle na wszystkich frontach: włoskim, zachodnim, rosyjskim oraz ze Strony Salonik. Okazało się, że Rosja nie mogła przeprowadzić ofensywy w takim zakresie, jak planował Nivelle. Dlatego również Włosi i Rumuni wstrzymali się z wystąpieniem. Sytuację skomplikowała decyzja dowództwa niemieckiego o skróceniu linii frontu na pozycjach Zygfryda (między Arras [ara:s] i Soissons).

Ofensywa rozpoczęła się 9 IV 1917 r. między Arras i Lens [l*:s]. Żołnierze atakujący pozycje niemieckie po wyjściu z okopów narażenie zostali na ostrzał z betonowych umocnień niemieckich. 19 IV 1917 r. wydano rozkaz wstrzymania ofensywy. Jej skutki: wzięto do niewoli 40 tys. żołnierzy niemieckich, 35 tys. żołnierzy wojsk koalicji poniosło śmierć a 85 tys. zostało rannych. Pomimo to Nivelle podjął jeszcze jedna ofensywę 30 IV - 5 V 1917 r., ale i ona nie przyniosła przełamania frontu. W rezultacie udzielono mu dymisji, a wodzem armii francuskiej został gen. Philippe P*tain, szefem sztabu - przywrócony do względów gen. Ferdynad Foch. P*tain przyjął taktykę wyczekiwania na przybycie armii amerykańskiej.

b) Ofensywa Państw centralnych na froncie włoskim - Caporetto

Dowództwo austro - węgierskie podjęło decyzję rozpoczęcia ofensywy na froncie włoskim. Tym razem Hildenburg i Ludendorff wyrazili zgodę. Brano pod uwagę względy polityczne - zwycięstwo nad Włochami przekreśliłoby mozliwość ustępstw terytorialnych ze strony Austro - Węgier, a więc utrudniałoby zawarcie odrębnego pokoju.

Ofensywa rozpoczęła się 24 X 1917 r. z trzech stron: nad Isonzą, w Alpach Karnickich i w Dolomitach. W ciągu doby front został przełamany pod Caporetto. Po osiągnięciu linii nad rzeką Piawą ofensywa zatrzymała się w końcu listopada. Straty włoskie: 300 tys. jeńców, ponad 3 tys. armat. Konsekwencja klęski była konsolidacja wewnętrzna Włoch: o ile przeciw wojnie wypowiadały się dotychczas różne ugrupowania (socjaliści, liberałowie, katolicy), po klęsce pod Caporetto powstał społeczny i polityczny konsensus co konieczności prowadzenia wojny.

13. Pokój brzeski i Mitteleuropa

a) Sowieckie propozycje zawarcia pokoju „bez aneksji i odszkodowań”

7 XI 1917 r. w Piotrogrodzie rozpoczął obrady II Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów Robotników i Żołnierzy. 8 listopada zjazd uchwalił dekret o pokoju bez aneksji i odszkodowań i wyraził gotowość zawarcia pokoju. Zjazd powołał Radę Komisarzy Ludowych (rząd), której przewodniczącym został Lenin. 21 listopada rząd sowiecki wystosował notę do ambasadorów i posłów państw koalicji, wzywając do wszczęcia rokowań pokojowych i nakazał naczelnemu wodzowi - gen Duchoninowi zwrócić się do wojsk nieprzyjacielskich z propozycją przerwania działań wojennych i przystąpienia do układów.

Koalicja nie przyjęła do wiadomości noty sowieckiej. Zgłosiła na ręce Duchonina protest. Duchonin odmówił wykonania poleceń rządu i został natychmiast aresztowany i zamordowany. Jego następca został chorąży Krylenko, który 26 XI 1917 r. droga radiową zwrócił się do dowództwa niemieckiego z oficjalna propozycją zawieszenia broni.

b) Obrady w Brześciu Litewskim (3 XII 1917- 10 II 1918)

3 XII 1918 r. rozpoczęły się obrady pomiędzy delegacja sowiecką a delegacjami Czwórprzymierza. 15 XII 1918 r. podpisano rozejm. Sowieci przeforsowali jawność obrad, tzn. publikację pełnego tekstu przemówień - celem była propaganda rewolucyjna wśród społeczeństw Europy. Delegatami sowieckimi byli: najpierw Adolf Joffe, a później Lew Trocki. Delegatem Austro - Węgier był hr. Czernin, a Niemiec gen Hoffmann. 25 grudnia hr Czernin w imieniu delegacji niemieckiej, austro - węgierskiej, bułgarskiej i tureckiej przyjął następujące tezy zaproponowane przez sowietów jako podstawy rokowań:

- wyrzeczenie się aneksji,

- przywrócenie niepodległości narodom, które ja utraciły na skutek wojny,

- prawo samookreślenia się dla wszystkich narodów,

- ochrona mniejszości narodowych,

- wyrzeczenie się odszkodowań,

- uregulowanie spraw kolonialnych według zasad wyrażonych w punktach 1 - 4.

Delegacje państw Czwórprzymierza przyjęły te zasady z zastrzeżeniem, że wyrzekną się aneksji wtedy, gdy to samo zobowiązanie podejmą w ciągu 10 dni państwa zachodnie. 4 I 1918 r. rokowania miały być wznowione bez względu na treść odpowiedzi państw zachodnich. Odpowiedź ta nigdy nie nadeszła.

Niemcy zamierzały zrealizować plan Mitteleuropy. 26 XII 1917 r. Hoffmann wyjaśnił Joffemu, że Niemcy nie chcą anektować żadnego terytorium, lecz jeśli poszczególne części dawnego imperium rosyjskiego zechcą dobrowolnie przyłączyć się do Rzeszy, wówczas nie zajdzie okoliczność aneksji.

Po wznowieniu obrad 9 I 1918 r. strona sowiecka złożyła 12 stycznia oświadczenie, że nie może uznać instytucji i organów powołanych przez władze okupacyjne w Polsce (Rada Regencyjna), na Litwie (Rada Krajowa) i w Kurlandii (Kurlandzka Rada Krajowa). Pomimo zabiegów Rady Regencyjnej Niemcy nie zgodzili się na dopuszczenie przedstawicieli polskich do obrad. W delegacji sowieckiej zasiadali „przedstawiciele proletariatu Królestwa Polskiego” w osobach Stanisław Bobiński i Karol Radek.

Oświadczenie sowietów spotkało się z protestem Hoffmanna, który zwrócił uwagę, że to Niemcy są strona zwycięska i to Niemcy będą dyktować warunki pokoju. Wystąpienie Hoffmana zostało nagłośnione przez propagandę sowiecką.

Zabiegiem mającym zmusić sowietów do ustępstw było sprowadzenie do Brześcia Centralnej Rady Ukraińskiej (powstała w kwietniu 1917 r. i 20 XI 1917 r. proklamowała niepodległa republikę ukraińską; tymczasem 9 II 1918 r. w Kijowie ustanowiono władzę sowiecką i usunięto Centralną Radę, z którą tego samego dnia państwa Czwórprzymierza zawarły traktat pokojowy - zapowiadający przyłączenie chełmszczyzny do Ukrainy). 9 II 1918 r. niemiecki sekretarz stanu spraw zagranicznych von K*hlmann przedstawił stronie sowieckiej ultimatum z żądaniem, aby Rosja zrezygnowała z Polski, Litwy, Estonii, Białorusi i Ukrainy. 10 lutego Trocki odpowiedział, że delegacja sowiecka nie podpisze pokoju aneksjonistycznego, ale stan wojny z Niemcami, Austro - Węgrami, Turcją i Bułgarią uważa za zakończony. Po tej deklaracji delegacja sowiecka opuściła Brześć.

c) Wznowienie działań wojennych

18 II 1918 r. Niemcy wznowiły ofensywę na całym froncie wschodnim. 21 II rząd sowiecki wydał odezwę „Ojczyzna socjalistyczna w niebezpieczeństwie”. 23 lutego rozpoczęto nabór do utworzonej Armii czerwonej. W tym samym dniu Niemcy wystosowały ultimatum żądające wycofania wojsk rosyjskich z Estonii, Finlandii i Ukrainy oraz przywrócenia rządów Centralnej Rady. W nocy z 23 na 24 lutego zapadła decyzja o przyjęciu żądań niemieckich.

d) Podpisanie traktatu brzeskiego 3 III 1918 r.

Był to traktat pomiędzy Rosja a Niemcami, Austro - Węgrami, Turcja i Bułgarią. Ze strony sowieckiej podpisał go przewodniczący delegacji Sokolnikow. Granica zachodnia Rosji przebiegać miała wzdłuż linii od Zatoki Ryskiej na północny wschód od Rygi, wzdłuż Dźwiny, dalej na wschód od kolei Dźwińsk - Wilno - Lida, wzdłuż Niemna do Mostów i stąd do Prużan, a następnie na wschód od Rokitna. Rosja zobowiązała się uznać traktat pomiędzy Czwórprzymierzem a Centralną Radą Ukraińską oraz do wycofania wojsko z Ukrainy.

e) Mitteleuropa

Termin ten powstał od tytułu książki Fredricha Naimana pt. Mitteleuropa, w której Nauman propagował utworzenie wielkiego polityczno - gospodarczego związku państw w Europie Środkowo - Wschodniej, dyspozycyjnych wobec Niemiec.

Po zawarciu traktatu brzeskiego Rumunia zdecydowała się również na podpisanie pokoju. Tajne rozmowy prowadzono już w styczniu 1918 r. 5 III 1918 r. podpisano rozejm, a 7 maja 1918 r. pokój w Bukareszcie:

- Bułgaria otrzymywała część Dobrudży, zdobytą w 1913 r.,

- Rumunia zrzekała się na rzecz Czwórprzymierza pozostałej części Dobrudży do delty Dunaju,

- Niemcy otrzymały na 90 lat prawo wyłącznej eksploatacji rumuńskiej ropy i zapewniali sobie do 1926 r. prawo pierwszeństwa przy nabywaniu zboża, paszy i bydła,

- Rumunia zobowiązała się do przystąpienia do unii celnej austriacko - niemieckiej w razie jej utworzenia.

18 II 1918 r. Niemcy rozpoczęli marsz na Ukrainę i 1 marca zdobylui Kijów, 8 kwietnia Charków, w pocz. maja Krym i wybrzeże Morza Azowskiego aż do Rostowa nad Donem. 29 kwietnia Niemcy obalili Centralna Radę a na jej miejsce ustanowili rząd z hetmanem Pawłem Skoropadskim (dawny generał gwardii carskiej)

Oderwanie Ukrainy od Rosji zmieniało stosunek sił w Europie. Więzami gospodarczymi miały być związane z Niemcami następujące kraje: Ukraina, Polska, (okrojona na zachodzie i północy i nieco rozszerzona na wschodzie), Estonia, Litwa Łotwa (miały być związane unią dynastyczną lub zorganizowane jako osobne państwa z niemieckimi książętami). Protektorat niemiecki miał być w luźniejszej formie rozciągnięty na Finlandię.

14. Działania militarne w 1918 r.

a) Działania ofensywne wojsk niemieckich na froncie zachodnim

Działaniom tym przyświecały cele polityczne: doprowadzić do zakończenia wojny przed przybyciem armii amerykańskiej. Niemcy chcieli przez zmasowany atak przełamać front, zadąć armii francuskiej i angielskiej silne straty, wywołać zniechęcenie społeczne do wojny, doprowadzić do upadku rządu Clemeceau i Loyd George'a i podpisać z ich następcami traktat pokojowy.

Podjęto w 1918 r. następujące działania ofensywne:

21 III 1918 r. w okolicy Saint- Quentin, gdzie stykały się ze sobą armia francuska i angielska - brak jednolitego dowództwa spowodował przełamanie frontu i marsz armii niemieckiej 60 km w głąb za linie frontu (konferencja międzysojusznicza 26 III 1918 r. podjęła decyzję o przekazaniu gen. Fochowi „strategicznego kierownictwa operacji”, a 17 IV 1918 r. otrzymał on stanowisko wodza wojsk sprzymierzonych).

9 IV 1918 r. ofensywa we Flandrii - Niemcy posunęli się 20 km do przodu na odcinku 60 km frontu.

27 V 1918 r. - Niemcy przekroczyli Aisne [en] i 30 maja stanęli nad Marną, ostrzelali Paryż z ciężkiego działa Kruppa („gruba Berty”). Ofensywa zatrzymała się 11 czerwca.

15 VII 1918 r. w Szampanii - tym razem ofensywa napotkała na silny opór i po dwóch dniach zatrzymała się (była to druga bitwa nad Marną).

b) Działania ofensywne wojsk sprzymierzonych na froncie zachodnim

W połowie lipca 1918 r. w Europie było już ok. milion żołnierzy amerykańskich. 18 VII 1918 r. Francuzi wspomagani przez 9 dywizji amerykańskich zmusili Niemców do wycofania się znad Marny nad rzekę Vesle. Brytyjczycy zaś pod osłoną czołgów zaatakowali nad Sommą. 20 lipca nastąpiło nowe uderzenie Francuzów nad Aisne - Niemcy wycofali się na pozycje Zygfryda. Sprzymierzeni dysponowali ogromna przewaga techniczna, szczególnie w czołgach i samolotach. 4 IX 1918 r. Amerykanie ruszyli z ofensywa nad Mozą, 15 września Francuzi - w Szampanii, 25 września Anglicy we Flandrii i w Argonach.

Już w sierpniu Hindenburg i Lidendorff uprzedzali rząd, że pokoju nie uda się osiągnąć drogą nacisku militarnego. Rząd czekał na stosowną chwilę, aż ofensywa wojsk sojuszniczych się zakończy a wojska niemieckie umocnią się na pozycjach obronnych. Tymczasem bez porozumienia z rządem Rzeszy minister spraw zagranicznych Austro - Węgier hr. Burian zwrócił się 14 września do wszystkich państw walczących z propozycją bezzwłocznego podjęcia układów pokojowych. Odpowiedź sojuszników była natychmiastowa - odmówili podjęcia rozmów.

c) Klęska Państw Centralnych

15 IX 1918 r. sojusznicy podjęli ofensywę na Bałkanach przeciw Bułgarii - front bułgarski załamał się po pierwszym uderzeniu. 26 września rząd bułgarski poprosił o zawieszenie broni. 29 września zawarto rozejm.

W początkach 1917 r. Anglicy podjęli ofensywę w Iraku (11 III 1917 r, zajęli Bagdad) a następnie od strony Egiptu i Półwyspu Synaj w Palestynie )9 XII 1917 r. zajęli Jerozolimę). We wrześniu 1918 r. podjęli ofensywę w Palestynie, natomiast Francuzi w Syrii (zajęli Damaszek). 26 X 1918 r. Anglicy zajęli Aleppo - przecięli komunikację kolejową pomiędzy Azją Mniejsza i Irakiem. 30 X 1918 r. Turcja zawarła rozejm ze Sprzymierzonymi.

W czerwcu 1918 r. Austriacy na żądanie Niemców podjęli ofensywę na froncie włoskim - załamała się na samym początku. Cesarz Karol 16 października wydał manifest zapowiadający przekształcenie monarchii w państwo związkowe. Akt ten był spóźniony. Narody słowiańskie zaczęły wyłamywać się spod władzy Habsburgów, nastąpił rozpad Austro - Wegier:

- 28 października czesi ogłosili w Pradze powstanie republiki czechosłowackiej,

- 29 października w Zagrzebiu ogłoszono oderwanie Słowian południowych od monarchii i utworzenie wspólnego państwa z Serbami,

- 31 października zlikwidowano rządy austriackie w Krakowie,

- 30 października 210 posłów do parlamentu austriackiego narodowości niemieckiej uchwaliło utworzenie państwa austriackiego (nie określono czy będzie to republika czy monarchia),

- 11 listopada cesarz Karol podpisał oświadczenie, że „zrzeka się udziału w sprawach państwowych”,

- 12 listopada obwołana została Republika Austrii Niemieckiej,

- 16 listopada w Budapeszcie ogłoszono powstanie Węgierskiej Republiki Ludowej na której czele stanął hr. Michał K*rolyi [ka:roji].

Tymczasem Włosi od 24 października bez przeszkód posuwali się do przodu. 3 listopada podpisano zawieszenie broni.

d) Rozejm w Rethondes 11 XI 1918 r.

W końcu września niemieckie naczelne dowództwo domagało się zawarcia rozejmu na podstawie 14 punktów Wilsona. 1 października Ludendorff telegraficznie nalegał rząd, że „armia nie może już czekać 48 godzin”. W Berlinie postanowiono zmienić rząd - na czele nowego stanął książę Maksymilian badeński, a w skład gabinetu wchodzili socjaldemokraci Filip Scheidemann i Gustaw Bauer. 5 października ks. Maksymilian zwrócił się do Wilsona z prośbą o natychmiastowe zawarcie rozejmu. Koalicja nie spieszyła się i grała na zwłokę Rozpoczęła się „wojna na noty”. Prezydent Wilson domagał się wyjaśnienia w czyim imieniu przemawia rząd niemiecki i czy rząd uznaje wszystkie 14 punktów. Nota trzecia zapowiadała, że warunki rozejmu będą takie, aby uniemożliwić Niemcom wznowienie działań militarnych.

11 XI 1918 r. w lasach Compi*gne [kąpień] w Rethondes zawarto rozejm: ewakuacja Belgii, Francji, Alzacji, Lotaryngii, lewego brzegu Renu i przyczółków mostowych, wydanie uzbrojenia (m. in. 100 łodzi podwodnych, 5000 samolotów, 5000 armat, 3000 moździerzy), utrzymanie blokady, zrzeczenie się Afryki.

Rozejm podpisała delegacja cywilna, na której czele stał parlamentarzysta z partii Centrum Erzberger [ercberger] (później dało to generalicji niemieckiej atuty - rozejm podpisali przedstawiciele rodzącej się republiki).

W tym czasie Niemcy opanowane były przez rewolucję. 3 XI 1918 r. wybuchło bunt marynarzy w Kilonii, 7 listopada wybuchła rewolucja w Monachium, 9 listopada w Berlinie. Wszędzie zakładano Rady Robotników i Żołnierzy. 9 XI 1918 r. książę Maksymilian ogłosił abdykację Wilhelma III i przekazał urząd kanclerza socjaldemokracie - Fryderykowi Ebertowi. 10 listopada Rady Robotnicze i Żołnierskie Berlina wybrały nowy rząd republikański na czele którego w dalszym ciągu stał Fryderyk Ebert.

Wykład V - VIII: Rewolucja w Rosji. Początek terroru komunistycznego w Rosji

1. Sytuacja społeczno - ekonomiczna w Rosji przed rewolucją Rosja była oblężona twierdzą: połączenia morskie przez Sund na północnym zachodzie i Dardanele na południu były zablokowane przez nieprzyjaciela; jedyną łączność dawały porty dalekowschodnie w Archangielsku, Murmańsku i Władywostoku, które na kilka miesięcy w roku były zamarznięte. Decydowało to o wydatnym zmniejszeniu handlu zagranicznego. Ponadto obroty handlowe z Niemcami (Niemcy dostarczały głównie produkty przemysłu chemicznego i metalurgicznego), zostały zerwane, co wpłynęło negatywnie na gospodarkę rosyjską.

Mobilizacja i włączenie do armii mężczyzn ze wsi spowodowały brak siły roboczej w rolnictwie. W niektórych guberniach 1/3 uprawnej ziemi leżało odłogiem. Spowodowało to trudności żywnościowe. Potęgowały je trudności transportowe.

W sytuacji kryzysu ekonomicznego ludność sama organizowała się w rozmaite komitety. Ziemstwa i samorządy zjednoczyły się w Związek Ziemstw i Miast (Ziemgor). Powstawały tzw. komitety wojenno - przemysłowe, skupiające przedstawicieli przemysłowców, banków, inteligencji technicznej, robotników.

W sytuacji trudności aprowizacyjnych w całej Rosji powstawały komitety i stowarzyszenia, które brały na siebie kierowanie życiem codziennym: opieka nad rannymi, zaopatrzenie miast i wojska.

Rząd nie potrafił wykorzystać tej mobilizacji społecznej. Usiłował ograniczyć rolę Dumy: podczas krótkich sesji w sierpniu 1914 r. i w lutym 1915 r. rząd unikał zbliżenia i współpracy z reprezentacja parlamentarną, nie dopuszczał do dłuższych obrad Dumy i wydawał na mocy art. 87 konstytucji dekrety z mocą ustaw.

We wrześniu 1915 r. kadeci, październikowcy, popstępowcy i mniejsze ugrupowania utworzyli tzw. Dumski Blok Postępowy, obejmujący ok. 2/3 posłów Dumy. Blok żądał amnestii dla więźniów politycznych oraz wysuwał hasło wojny aż do zwycięstwa. Rząd na utworzenie Bloku zareagował odroczeniem Dumy. Związek Ziemstw i Miast apelował wówczas o bezzwłoczne wznowienie prac parlamentu i zniesienie nieodpowiedzialności rządu oraz powołania do władzy „ludzi cieszących się zaufaniem narodu”. Car odmówił przyjęcia delegatów, którzy pragnęli mu te postulaty przedstawić. Rząd carski zniechęcał do siebie nawet te żywioły polityczne, które stały na gruncie zasad monarchizmu i konserwatyzmu.

Trudnej sytuacji ekonomicznej towarzyszyły niepokoje strajkowe. W 1914 r. wybuchło w Rosji 68 strajków, w których wzięło udział 35 tys. robotników, w 1915 r. wybuchło ponad 1000 strajków, w których uczestniczyło ponad 500 tys. strajkujących, w 1916 r. odbyło się 1500 strajków, w których wzięło udział 1,5 mln robotników. Ruchowi strajkowemu towarzyszyła propaganda bolszewicka, docierająca do wojska i floty. 19 X 1915 r. okręt liniowy „Gangut” ogarnęło powstanie marynarzy. Podczas jego stłumienia załoga krążownika „Ruryk” odmówiła wykonania rozkazu eskortowania uwięzionych marynarzy do Kronsztadu, a rozprawie w sądzie wojennym towarzyszył strajk protestacyjny w Pitrogrodzie.

2. Stosunek rządu do problemów narodowościowych

Odezwę Wielkiego księcia Mikołaja do Polaków władze od samego początku sabotowały. W grudniu 1914 r. minister spraw wewnętrznym w tajnym okólniku poinformował gubernatorów, że manifest wielkiego księcia nie odnosi się do „Kraju Przywiślańskiego”, lecz jedynie do ziem polskich, które będą zdobyte na Niemcach i Austro - Węgrach.

W listopadzie 1914 r. rząd zapowiedział reformy w Finlandii, które miały na celu ograniczenie autonomii tego kraju, wzmocnienie roli policji, wprowadzenie nadzoru nad oświatą.

3. Rewolucja lutowa

Sytuacja ekonomiczna, społeczna, militarna podważała zaufanie do rządu nawet tych sił politycznych, które dalekie były od programu rewolucyjnego. Kompromitowała władze carskie działalność Grigorija Rasputina - chłopa z guberni topolskiej, rzekomego cudotwórcy i proroka (car wierzył w możliwość uleczenie przez niego chorego na hemofilię następcę tronu, carewicza Aleksego). Decyzje carskie, dotyczące ważnych kwestii politycznych, a zwłaszcza nominacji na wysokie urzędy państwowe, zależały od opinii Rasputina, o którego względy zabiegali awanturnicy polityczni. W środowisku tym zakorzeniły się wpływy wywiadu niemieckiego. Obawiano się, że wpływy te spowodują decyzję o zawarciu separatystycznego pokoju z Niemcami. W końcu 1916 r. profesor Milukow oskarżył rząd, że celowo podtrzymuje kryzys aprowizacyjny, aby wykazać, że Rosja nie może dalej prowadzić wojny. Oburzenie obozu monarchistycznego było tak duże, że pojawiły się plany zamachu stanu w celu obalenia Mikołaja II, aby ratować sam system caratu. Wstępem do tego było zamordowanie w nocy z 29 na 30 XII 1916 r. Rasputina przez księcia Jusupowa przy współudziale wielkiego księcia Dymitra Pawłowicza i przywódcy „czarnych sotni” Puryszkiewicza.

Na początku 1917 r. całą Rosje ogarnęła fala strajków politycznych. W ciągu stycznia i lutego strajkowało 700 tys. robotników. Tymczasem minister spraw wewnętrznych Protopopow oceniał te wydarzenia z dużą niefrasobliwością - uważał, że Rosji nie grozi rewolucja, przewidywał co najwyżej lokalne rozruchy a co więcej sam je prowokował w celu wykrycia konspiracji i przeprowadzenia aresztowań.

3 III 1917 r. wybuchł strajk w fabryce zbrojeniowej Putiłowa w Piotrogradzie. Sytuacje pogarszał brak chleba i opału w mieście. 8 marca odbyły się demonstracje robotnicze przeciwko wojnie, głodowi i carowi. 10 marca rozruchy przekształciły się w powstanie. Wojsko odmówiło wystąpienia przeciw ludowi. 12 marca powstańcy zdobyli arsenał. Większość garnizony piotrogrodzkiego przeszła na stronę rewolucji. Na wieść o tych wydarzeniach car usiłował wrócić do stolicy z kwatery głównej w Mohylewie, lecz nie dopuścili do tego kolejarze, którzy uniemożliwili też przedostanie się do stolicy pułków wiernych carowi.

12 marca w Pałcu Taurydzkim zebrała się rada Delegatów Robotników i Żołnierzy, w które przewagę wówczas mieli eserowcy i mienszewicy. Duma 12 marca została wprawdzie odroczona do kwietnia, lecz posłowie zebrali się prywatnie i w nocy z 12 na 13 marca wyłonili Tymczasowy Komitet Wykonawczy, do którego weszli przedstawiciele Bloku Postępowego oraz dwaj przedstawiciele lewicy - mienszewik Czcheidze (przewodniczący rady Delegatów Robotników i żołnierzy) oraz jego zastępca - trudowik, później eserowiec, adwokat Aleksander Kiereński. Wieczorem 14 marca postanowiono utworzyć Rząd Tymczasowy. 15 marca Mikołaj II podpisał w imieniu własnym i 13-letniego syna abdykację, oddając tron bratu Michałowi. Wielki książę Michał 16 marca podpisał akt rezygnacji i przekazał pełnie władzy Rządowi Tymczasowemu. Na mocy ostatniego dekretu carskiego podpisanego przed abdykacją prezesem Rządu Tymczasowego został książę Lwow. Zasiadali w nim przedstawiciele lewicy - Aleksander Kiereński (minister sprawiedliwości). Fakt, że ministrem spraw zagranicznych był Milukow, spowodował aprobatywne przyjęcie Rządu Tymczasowego przez koalicję sojuszniczą. 17 marca Milukow stwierdził w okólniku do rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych za granicą, że nowy rząd uznaje za prawomocne i będzie respektował wszystkie zobowiązania międzynarodowe obalonego caratu i będzie walczył przeciwko „wspólnemu nieprzyjacielowi aż do końca bez wahania”.

4. Stosunek do sprawy polskiej

28 III 1917 r. Rada Delegatów Robotników i Żołnierzy podjęła uchwałę, w której stwierdzała, że „demokracja rosyjska stoi na stanowisku uznania narodowego i politycznego samookreślenia narodu i proklamuje, że Polska ma prawo być zupełnie niepodległa pod względem państwowym i międzynarodowym”. 30 III 1917 r. Rząd Tymczasowy wydał do Polaków własną odezwę, w której stwierdzono uznano prawo narodu polskiego do stanowienia o własnym losie i oznajmiano o współdziałaniu w tworzeniu niepodległego państwa polskiego, które miało być połączone unią z Rosją sojuszem wojskowym. Konstytuanta rosyjska miała określić w przyszłości jego granicę wschodnią oraz zatwierdzić „te bratnią unię”.

5. Powrót Lenina do Rosji i jego tezy kwietniowe

SDPRR(b) liczyła w październiku 1917 r. (według sprzecznych ze sobą danych) od stu do dwustu tysięcy członków. Była partia o silnej strukturze, zdyscyplinowaną, elitarną i skuteczną. Specyfiką leninowskiego bolszewizmu było odrzucenie współpracy z innymi nurtami socjaldemokracji. W swoim szkicu programowym Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu Lenin uzasadniał, że w kraju mało rozwiniętym gospodarczo, takim jak Rosja, rewolucja wybuchnie pod warunkiem, że ruch rewolucyjny kierowany będzie przez zdyscyplinowana awangardę, gotową do działań skrajnych - do wprowadzenia dyktatury proletariatu i przekształcenia wojny imperialistycznej w wojnę domową. W liście z 17 X 1914 r. do bolszewika Aleksandra Szlapnikowa Lenin pisał: „nastawienie pracy [...] w kierunku przekształcenia wojny między narodami w wojnę domową - oto sedno sprawy”.

W rewolucji lutowej nie wziął udziału żaden ze znaczących działaczy bolszewickich (wszyscy byli albo na zesłaniu, albo na emigracji). Lenin wbrew opinii zdecydowanej większości swych towarzyszy partyjnych przepowiedział krach polityki ugody z Rządem Tymczasowym, jaka starał się realizować sowiet piotrogrodzki. W napisanych w Zurychu w marcu 1917 r. czterech „Listach z daleka” domagał się natychmiastowego zerwania sowietu piotrogrodzkiego z Rządem Tymczasowym. Listy te dla jego towarzyszy partyjnych były tak radykalne, że „Prawda” odważyła się na publikacje tylko jednego z nich.

16 IV 1917 r. Lenin powrócił do Rosji i następnego dnia na zebraniu bolszewików przedstawił tezy „o zadaniach proletariatu w obecnej rewolucji”:

- „Bez obalenia kapitału nie można zakończyć wojny prawdziwie demokratycznym, nie narzuconym przemocą pokojem”.

- Następuje przejście od rewolucji burżuazyjnej do rewolucji proletariackiej.

- „Żadnego poparcia Rządowi Tymczasowemu”.

- Konieczność przejęcia całej władzy w ręce Rad Delegatów Robotniczych.

- „Nie republika parlamentarna [...] - lecz republika Rad Delegatów Robotniczych, Parobszczańskich i Chłopskich w całym kraju od dołu do góry”.

- „Konfiskata wszystkich gruntów obszarniczych, nacjonalizacja gruntów w kraju”.

- Utworzenie jednego banku ogólnonarodowego pod kontrola Rad.

- Zmiana programu partyjnego i nazwy z socjaldemokratycznej na komunistyczną.

- Utworzenie Międzynarodówki Rewolucyjnej.

Koncepcja Lenina przyjęta z nieufnością przez piotrogrodzkich liderów bolszewickich znajdowała natomiast posłuch wśród świeżego narybku partyjnego, nazywanego przez Stalina praktiki (praktycy), w odróżnieniu od „teoretyków”. Elementy plebejskie, wśród których czołowe miejsce zajmowali chłopi - żołnierze, brały górę nad elementem miejskim i intelektualistami - weteranami zinstytucjonalizowanych ruchów społecznych.

6. Drugi rząd Lwowa. Ofensywa Kiereńskiego

Pod naciskiem Rady Delegatów Robotników i Żołnierzy Milukow złożył deklarację, że Rosja wyrzeka się aneksji obcych terytoriów, ale zarazem do rządów państw koalicji skierował „notę wyjaśniającą”, że Rząd Tymczasowy zamierza przestrzegać zobowiązań przyjętych wobec sprzymierzeńców. Bolszewicy zorganizowali w dniach 3 i 4 V 1917 r. demonstracje przeciwko wojnie imperialistycznej. Pod ich wpływem usunięto z rządu ministra spraw zagranicznych Milukowa i ministra wojny - Guczkowa. 5 V 1917 r. powstał nowy rząd pracujący w dalszym ciągu pod prezesura Lwowa. Nowym ministrem wojny i marynarki został Kiereński. 6 maja rząd złożył deklarację, że dążyć będzie do szybkiego zawarcia pokoju, ale jednocześnie odmówił opublikowania tajnych umów caratu, dowodząc, że byłoby to równoznaczne z zerwaniem z sojusznikami.

1 VII 1917 r. Rosjanie ruszyli do ofensywy na froncie galicyjskim. 19 lipca Austriacy i Niemcy przeszli do kontrofensywy i wyparli Rosjan poza granice Galicji i Bukowiny. 1 września Niemcy przeszli Dźwinę i 3 września zajęli Rygę.

Niepowodzenia ofensywy Kiereńskiego wzmogły nastroje rewolucyjne i antywojenne. Następował wewnętrzny rozkład armii. Dziesięciomilionowa masa zmobilizowanych chłopów - żołnierzy, podatnych na hasła rewolucyjne i pacyfistyczne, pragnęła jak najszybciej powrócić do domów i wziąć udział w podziale ziemi. Szerzyła się dezercja. Komitety żołnierskie uprawomocnione przez Rząd Tymczasowy w słynnym rozkazie nr 1 z 1 III 1917 r. (był „kartą praw żołnierza” - znosił najbardziej dokuczliwe przepisy dyscyplinarne starego reżimu) bezustannie przekraczały swe uprawnienia, posuwając się do usuwania jednych oficerów, „obierania” innych lub nawet mieszania się w sprawy strategii wojennej.

Po klęsce ofensywy Kiereńskiego armia się rozpadła. Setki oficerów, podejrzewanych przez szeregowców o „kontrrewolucyjność” było aresztowanych, wielu zamordowanych. Liczba dezerterów gwałtownie wzrosła, dochodząc w sierpniu i wrześniu do dziesiątków tysięcy dziennie. Od czerwca do października 1917 r. ponad dwa miliony żołnierzy zdezerterowało, a ich powrót do domów podsycał niepokoje na wsi.

7. „Rząd ocalenia rewolucji Aleksandra Kiereńskiego”. Pucz Korniłowa

Wobec braku zdecydowania Rządu Tymczasowego społeczeństwo rosyjskie nie przestawało rozwijać niezależnej samorganizacji. Powstawały tysiące rad, komitetów fabrycznych i dzielnicowych, uzbrojonych oddziałów milicji robotniczych (Czerwona Gwardia), komitetów chłopów, żołnierzy, Kozaków, gospodyń. Mnożyły się miejsca dyskusji i ścierania poglądów. Mittingowanie nabierało coraz gwałtowniejszego charakteru. Robotnicy przechodzili od postulatów ekonomicznych do żądań politycznych. Zorganizowani w komitety fabryczne, których pierwotnym celem była kontrola naboru i zwalniania pracowników oraz uniemożliwienia zamykania zakładów pod pretekstem braku zaopatrzenia - przeszli do żądania kontroli robotniczej nad produkcją.

Radykalizacja nastrojów następowała również w środowiskach wiejskich. Gdy na wieś docierała wieść o abdykacji cara, zgromadzenie wiejskie zbierało się, jak to było w zwyczaju z okazji ważniejszych wydarzeń, i uchwalało petycję, zawierającą postulat przekazania ziemi tym, którzy ja uprawiają i niezwłoczny rozdział nieużytków należących do wielkich posiadaczy oraz niższe naliczanie czynszów. Powstawały komitety rolne kierowane przez przedstawicieli wiejskiej inteligencji - nauczycieli, popów, agronomów, pracowników służby zdrowia. Wiele komitetów decydowało się na zagarnięcie sprzętu rolniczego i stad właścicieli ziemskich oraz lasów, pastwisk i nieużytków. „Czarny podział” dokonywał się kosztem obszarników i „kułaków”. Poczynając od końca sierpnia chłopi uderzyli na pańskie posiadłości systematycznie je łupiąc i paląc. Na Ukrainie i w centralnych guberniach Rosji spalono tysiące posiadłości, a setki właścicieli wyrżnięto.

Po wejściu w maju 1917 r. do rządu mienszewików i eserowców głoszących radykalne hasła społeczne, nie potrafili oni przeprowadzić swojego programu (zwłaszcza podziału ziemi). W ten sposób ustępowali ono pola bolszewikom, nie czerpiąc przy tym korzyści z uczestnictwa w rządzie.

15 VII 1917 r. ministrowie kadeccy podali się do dymisji. Doprowadzając do kryzysu rządowego chcieli wymusić na mienszewikach i eserowcach zgodę na przywrócenie rządów silnej ręki, delegalizacje partii bolszewickiej, odebranie robotnikom broni i wycofanie ze stolicy zrewolucjonizowanych oddziałów wojskowych. 16 VII 1917 r. odbyły się w Piotrogrodzie demonstracje antyrządowe zapoczątkowane przez żołnierzy 1 pułku karabinów maszynowych. Następnego dnia ponad 500 tys. robotników, żołnierzy i marynarzy floty bałtyckiej wyszło na ulice Piotrogrodu z hasłem „władza w ręce rad”. Przeciwko demonstrantom skierowano oddziały kozackie i uczniów szkół oficerskich. Aresztowano działaczy rewolucyjnych. Zamknięto dziennik „Prawda” (organ bolszewików) i inne pisma.

21 VII 1917 r. po dymisji Lwowa na czele Rządu Tymczasowego stanął Kiereński. Centralny Komitet Wykonawczy Rad na żądanie eserowców i mienszewików uznał gabinet Kiereńskiego za „rząd ocalenia rewolucji” i udzielił mu „nieograniczonych pełnomocnictw” i „nieograniczonej władzy”. Zerwano w ten sposób z dwuwładzą (Rząd Tymczasowy i rady Delegatów Robotników i Żołnierzy) Wznowiono sądy polowe i karę śmierci. Wprowadzono cenzurę prewencyjną.

25 VIII 1917 r. w Moskwie rozpoczęła obrady narada państwowa z udziałem przedstawicieli ziemstw, samorządów miejskich, wielkiego przemysłu, handlu, bankowości, eserowców, mienszewików, członków Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Jej celem było zjednoczenie władzy państwowej ze wszystkimi zorganizowanymi siłami kraju. Bolszewicy na znak protestu proklamowali jednodniowy strajk protestacyjny. Wzięło w nim udział 400 tys. robotników Moskwy. Wydarzenia te zainspirowały część elit politycznych do przeprowadzenia zamachu w celu ustanowienia dyktatury wojskowej. 7 IX 1917 r. gen. Korniłow (mianowany 31 lipca w miejsce Brusiłowa naczelnym wodzem) na czele III korpusu kawalerii i tzw. „dzikiej dywizji” kaukaskiej ruszył na Piotrogród. Korniłow chciał obalić Rząd Tymczasowy i przejąć władzę dyktatorską. Zamach zakończył się klęską. 14 IX 1917 r. Korniłow został aresztowany.

8. Rewolucja bolszewicka

Wbrew rozpowszechnionym opiniom partia bolszewicka przez cały rok 1917 była głęboko podzielona i rozdarta. Po krwawych zajściach 16 - 18 VII 1917 r. została zdelegalizowana, jej przywódcy aresztowani lub zmuszeni do emigracji (jak Lenin). Nieudany pucz Korniłowa umożliwił tej partii na ponowne wypłyniecie w sierpniu w sytuacji sprzyjającej zdobyciu władzy poprzez powstanie zbrojne.

Rada Delegatów Robotników i Żołnierzy w Piotrogrodzie 12 września uchwaliła na wniosek bolszewików rezolucję domagająca się, aby władza w państwie oddana została Radom Delegatów. Analogiczne rezolucje podjęły Rady w Moskwie i innych głównych ośrodkach kraju.

Chcąc ratować sytuacje Kiereński zerwał koalicję z kadetami i 8 października powołał nowy rząd pod swoja prezesurą, akcentujący swój lewicowy charakter (mieli w nim przewagę eserowcy i mienszewicy). Przeprowadzone przez Kiereńskiego przegrupowanie wojsk miało na celu osłabienie wpływów bolszewickich w armii. We wrześniu zwołano tzw. Naradę Demokratyczną, złożoną z eserowskich i mienszewickich członków Komitetu Wykonawczego Rad i Komitetu Wykonawczego Wszechrosyjskiej Rady Delegatów Chłopskich oraz przedstawicieli ziemstw, samorządów itp. Z narady wyłoniono Tymczasową radę Republiki zwaną też Przedparlamentem.

W tygodniach poprzedzających bolszewicki zamach stanu z 7 XI 1917 r. Lenin zaplanował wszystkie jego etapy, tak by nie mógł on zostać ani zdezorganizowany nieprzewidzianym powstaniem „mas”, ani zahamowany „rewolucyjnym legalizmem” bolszewickich przywódców takich jak Zinowiew czy Kamieniew, którzy po doświadczeniach lipcowych chcieli iść po władzę z mająca przewagę w sowietach pluralistyczna większością, złożoną z eserowców i przedstawicielami różnych odmian socjaldemokracji. Z Finlandii Lenin ciągle przesyłał do Komitetu Centralnego wezwania do powstania. Wielu bolszewików uważało, że należy oczekiwać na decyzję zaplanowanego na 7 XI 1917 r. II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Sowietów. Według Lenina przejęcie władzy w rezultacie głosowania Zjazdu Sowietów oznaczałoby, że powstały w jego wyniku rząd musiałby stworzyć koalicję, a bolszewicy musieliby podzielic się władzą z innymi ugrupowaniami socjalistycznymi. Lenin domagał się tymczasem całej władzy w ręce bolszewików. Chciał ją za wszelka cenę zdobyć poprzez powstanie zbrojne przed zwołaniem II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Sowietów. Wiedział, że pozostałe partie socjalistyczne potępia powstańczy zamach i że pozostanie im jedynie przejście do opozycji, a to pozostawi cała władzę w ręku bolszewików.

23 X 1917 r. odbyło się posiedzenie Komitetu Centralnego Partii Bolszewickiej, na którym Lenin zgłosił rezolucję, która stwierdzała, że „powstanie zbrojne jest nieuniknione i że całkowicie dojrzało”. Komitet przyjął tę rezolucję 10 głosami przeciwko dwom: Lwa Borisowicza Kamieniewa i Grigorija Jewsiejewicza Zinowiewa. 29 października Trocki utworzył organizację wojskową, pozostającą teoretycznie pod wpływem sowietu piotrogrodzkiego, ale w rzeczywistości spenetrowaną przez bolszewików. Zadaniem Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo - Rewolucyjnego (PKWR) było rozpoczęcie walki o władzę wedle wszelkich zasad sztuki powstania zbrojnego, krańcowo odmiennego od spontanicznego i anarchicznego buntu ludowego, który mógł przerosnąć partię bolszewicką. Zgodnie z życzeniem Lenina liczba bezpośrednich uczestników Wielkiej socjalistycznej Rewolucji Październikowej była bardzo ograniczona. Obejmowała kilka tysięcy żołnierzy garnizonu stołecznego, marynarzy z Kronsztadu i czerwonogwardzistów, którzy przyłączyli się do PKWR, a także kilkuset działaczy bolszewickich z komitetów fabrycznych. W nocy z 6 na 7 XI 1917 r. bolszewicy opanowali węzłowe punkty stolicy: telegraf, elektrownię, gazownię, dworce kolejowe, magazyny zboża, węgla i nafty. Krążownik „Aurora” wpłynął na Newę i wystrzałem armatnim dał sygnał do powstania.

Kiereński 7 listopada wyjechał samochodem ze stolicy poszukując odsieczy. Wojsko nie chciało jednak walczyć przeciw bolszewikom po stronie niepopularnego Rządu Tymczasowego. Jego ministrowie zostali aresztowani w Pałacu Zimowym. Kiereński kilka dni później w przebraniu ratował się ucieczką.

Zdobycie władzy odbyło się w imieniu PKWR. Przywódcy bolszewików udzielali pełni władzy instytucji, która miała pełnomocnictwa jedynie od Komitetu Centralnego SDPRR(b) i nie zależała w żaden sposób od Zjazdu Sowietów.

7 XI 1917 r. w Instytucie Smolnym w Piotrogrodzie rozpoczął obrady II Ogólnorosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotników i Żołnierzy. Umiarkowani socjaliści potepili „spisek wojskowy, zawiązany za plecami sowietów”, po czym opuścili II Zjazd. Pozostali na Zjeździe jedynie członkowie małej grupy eserowców. Zjazd uchwalił przejęcie władzy w swoje ręce. Ta czysto formalna uchwała pozwoliła bolszewikom uwierzytelnić fikcję, iż rządzą oni w imieniu ludu w „kraju sowietów”. Kilka godzin później Zjazd powołał Radę Komisarzy Ludowych. Jej przewodniczącym został Lenin. 8 listopada zjazd uchwalił dekret o pokoju (deklarując w nim wole zawarcia pokoju bez aneksji i odszkodowań) oraz dekret o ziemi. Znosił on bez odszkodowania prywatna własność ziemi, a całą ziemię oddawał do dyspozycji lokalnym komitetom rolnym w celu jej podziału. Była to legitymizacja dokonanego w 1917 r. zawłaszczenia ziemi przez wspólnoty wiejskie.

W ciągu kilku tygodni wszystkim instytucjom (komitetom fabrycznym, związkom zawodowym, komitetom dzielnicowym, Czerwonej Gwardii, sowietom) odebrano władzę i podporządkowano je partii bolszewickiej lub zlikwidowano. Od końca 1917 r. nowy reżim musiał stawić czoło fali postulatów robotniczych i strajków. W ciągu kilku tygodni bolszewicy utracili większość zaufania, zdobytego u części robotników w ciągu 1917 r.

9. Działalność Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo - Rewolucyjnego (PKWR)

Fasadą nowej władzy był formalnie Centralny Komitet Wykonawczy, zabiegający o uznanie w kraju i za granicą oraz legalny rząd - Rada Komisarzy Ludowych. Faktyczna władzę sprawował jednak Piotrogrodzki Komitet Wojskowo - Rewolucyjny (PKWR), w którym decydująca rolę odgrywał Feliks Dzierżyński. Strukturę tą opisywał on w sposób następujący: „Struktura lekka, giętka, natychmiast zdolna do działania, bez wdawania się w prawniczą drobiazgowość. Żadnej przeszkody w działaniu i biciu wrogów zbrojnym ramieniem dyktatury proletariatu”.

PKWR składał się z 60 członków, w tym 48 bolszewików, kilku lewicujących socjalistów - rewolucjonistów i anarchistów. Formalnie kierował nim przewodniczący, lewicowy eserowiec - Łazimir, otoczony przez 4 bolszewickich zastępców, w tym Antonowa - Owsiejenkę i Dzierżyńskiego. Blisko 6 tys. rozkazów wydanych było przez PKWR w czasie 53 dni istnienia, napisanych często ołówkiem na skrawku papieru i podpisanych w imieniu „przewodniczącego” lub „sekretarza” przez ok. 20 różnych osób.

PKRW działał za pośrednictwem ok. 1 tys. różnych „komisarzy” mianowanych przy najrozmaitszych organizacjach, jednostkach wojskowych, radach, komitetach dzielnicowych i administracyjnych. Odpowiadając jedynie przed PKWR, komisarze podejmowali decyzje bez zgody rządu czy bolszewickiego Komitetu Centralnego. Od 26 października (8 listopada), pod nieobecność wszystkich wybitnych przywódców bolszewickich, zajętych tworzeniem rządu, anonimowi „komisarze” umacniali dyktaturę proletariatu za pomocą następujących środków: zakaz wydawania kontrrewolucyjnych ulotek, zamknięcie 7 głównych stołecznych dzienników (zarówno „burżuazyjnych”, jak też „umiarkowanie socjalistycznych”), kontrola radia i telegrafu, opracowanie projektu prawa o rekwizycji prywatnych mieszkań i samochodów. Zamknięcie dzienników zostało dwa dni później zalegalizowane dekretem rządu, a tydzień później przez Centralny Komitet Wykonawczy.

Na posiedzeniu PKWR 29 października (10 listopada) pojawiły się głosy o konieczności energicznej walki z „wrogami ludu”. Pojęcie to powtórzone zostało w odezwie PKWR z 13 (26) listopada: „Wysocy urzędnicy administracji państwowej, banków, skarbu, kolei oraz poczt i telegrafów sabotują postanowienia rządu bolszewickiego. Od tej pory osoby powyższe uznane są za wrogów ludu. Ich nazwiska opublikowane zostaną we wszystkich dziennikach, a listy wrogów ludu zostaną rozplakatowane w miejscach publicznych”. Kilka dni później wyszła nowa odezwa: „Wszystkie osoby podejrzane o sabotaż, spekulację oraz zagarnięcie mienia podlegają natychmiastowemu aresztowaniu jako wrogowie ludu oraz osadzeniu w więzieniach Kronsztadu”.

28 listopada (10 grudnia) rząd uprawomocnił pojęcie wroga ludu. Podpisany przez Lenina dekret stwierdzał: „członkowie Partii Konstytucyjnych Demokratów, partii wrogów ludu, są wyjęci spod prawa, mają być natychmiast aresztowani i postawieni przed trybunałami rewolucyjnymi”. Trybunały te zostały powołane „dekretem nr 1 o trybunałach”, który obalał wszystkie prawa „sprzeczne z dekretami rządu robotniczo - chłopskiego oraz z programami partii socjaldemokratycznej i socjalistów - rewolucjonistów”. Do czasu powstania nowego kodeksu karnego, sędziowie mogli swobodnie decydować o ważności obowiązującego prawa w zależności od „rewolucyjnego porządku i legalności”. Sądy przedrewolucyjne zostały zniesione i zastąpione sądami ludowymi i sądami rewolucyjnymi, uprawnionymi do wydawania wyroków w sprawie zbrodni lub przestępstw popełnionych przeciw „proletariackiemu państwu”, w sprawach „o sabotaż”, „szpiegostwo”, „nadużycie stanowiska” i inne `kontrrewolucyjne zbrodnie”. Jednym z takich sądów był „rewolucyjny sąd do spraw prasy” - sądził „przestępstwa prasowe i zawieszał wszelkie wydawnictwa, które „siałyby zamieszanie w umysłach przez publikację świadomie nieprawdziwych wiadomości”.

Władze rewolucyjne działały za pośrednictwem różnych komisji. Jedna z nich była Komisja Zaopatrzenia (powstała 4/17 listopada), która w pierwszej odezwie piętnowała „bogate klasy korzystające z nędzy” i oznajmiała: „Nadszedł czas rekwizycji nadwyżek bogaczy i ewentualnie ich majątku”. 11 (24) listopada Komisja Zaopatrzenia wysłała do regionów produkujących zboże specjalne oddziały, złożone z żołnierzy, marynarzy i robotników, w celu zdobycia żywności dla Piotrogrodu i frontu. Stosowana przez PKWR polityka rekwizycji, rozwinięta w ciągu trzech następnych lat, spowodowała konflikt pomiędzy nowa władzą a chłopstwem.

10 (23) listopada utworzono Wojskowa Komisje Śledczą. Jej zadaniem było aresztowanie zadenuncjowanych (najczęściej przez własnych żołnierzy) oficerów oraz członków „burżuazyjnych” partii i urzędników podejrzanych o sabotaż..

Ponieważ podczas rewolucji szerzyły się rozboje, rabunki, napady, szczególnie sklepów i magazynów z alkoholem, na wniosek Dzierżyńskiego PKWR utworzył Komisje do Walki z Pijaństwem i Nieporządkiem. 6 (19) grudnia komisja ta ogłosiła w Piotrogrodzie stan oblężenia oraz zadekretowała godzinę policyjną „w celu położenia kresu zamieszkom”.

11. Zgromadzenie Ustawodawcze

Konstytuanta zapowiadana była jeszcze przez Rząd Tymczasowy. Postulat jej zwołania bolszewicy popierali jeszcze w listopadzie 1917 r. W momencie jednak przejęcia władzy ideę zwołania Zgromadzenia uznali za spóźnioną, lecz trudno było im się wycofać z deklarowanych obietnic.

Wybory przyniosły sukces partiom opozycyjnym. Na 31 mln głosujących 21 mln oddało swój głos na eserowców, 6 mln przypadło na pozostałe ugrupowania. Na ogólną liczbę 707 posłów prawica eserowska posiadała 370 miejsc, bolszewicy - 175, lewica eserowska - 40, kadeci - 17, mienszewicy - 17, mniejszości narodowe - 86.

Utworzona Tymczasowa Egzekutywa Frakcji Bolszewików w Zgromadzeniu (Kamieniew, Michał Łarin, Nogin, Rykow) stała na stanowisku, że należy unikać konfliktu a realizować program bolszewicki na drodze kombinowanego typu władzy: rady i Zgromadzenie Ustawodawcze. Przeciwko tym poglądom wystąpił Lenin. W rezultacie KC partii bolszewików przyjęło 12 XII 1917 r. wniosek Lenina o rozwiązaniu Tymczasowej Egzekutywy. 3 (16) I 1918 r. na dwa dni przed otwarciem Zgromadzenia Ustawodawczego Centralny Komitet Wykonawczy przyjął napisana przez Lenina „Deklarację praw ludu pracującego i wyzyskiwanego”, w której stwierdzano, że Rosja jest republiką rad robotniczych, chłopskich i żołnierskich. W imieniu Komisarzy Ludowych Swierdłow przedłożył ta deklarację w dniu otwarcia Zdromadzenia - 5 (18) stycznia. Projekt został odrzucony. Wówczas bolszewicy i lewicowi eserowcy potępili Zgromadzenie jako rgan kontrewolucyjny i opuścili sale obrad. Nad ranem 6 I 1918 r. Konstytuanta zkończyła swoje pierwsze i ostatnie posiedzenie. Na sali pojawił się marynarz Anatol Żelezniakow, który zażądał od posłów opuszczenia gmachu. 6 (19) I 1918 r. rada Komisarzy Ludowych uchwaliła dekret o rozwiązaniu Zgromadzenia.

12. Utworzenie Czeka

Niemal natychmiast po zamachu 25 października (7 listopada) rozpoczął się strajk urzędników. Bolszewicy obawiali się jego rozszerzenia. Strajk ten stał się pretekstem do utworzenia organizacji o nazwie - Wsierossijskaja Czeriezwyczajnaja Komissija pro bor'bie s kontrriewolucyjej, spekulacyjej i sabotażom. Kilka dni wcześnie rząd podjął decyzje rozwiązania PKWR. Na posiedzeniu 6 grudnia rząd powierzył Dzierżyńskimu utworzenie specjalnej komisji, która rozpatrzy środki walki z kontrrewolucją i strajkiem urzędników. Wieczorem 7 (20) grudnia Dzierżyński przedstawił swój projekt Radzie Komisarzy Ludowych. Zadaniem projektowanej komisji miało być: likwidacja wszelkich prób i działań kontrrewolucyjnych i sabotażowych, postawienie przed sądem rewolucyjnym wszystkich kontrrewolucjonistów i sabotażystów. Podzielona miała być na trzy departamenty: informacyjny, organizacyjny i operacyjny. Szczególną uwagę miała zwrócić na sprawy prasy, sabotażu, konstytucyjnych demokratów, prawicowych eserowców, uczestników strajku.

Na posiedzeniu 7 grudnia rząd podjął uchwale o utworzeniu Czeka, lecz nie opublikowano żadnego dekretu zwiastującego utworzenie tej Komisji i określającego zakres jej kompetencji. Czeka działać miała bez żadnych podstaw prawnych. Dzierżyński miał wolne ręce.

Działalność Czeka w zamiarach przywódców bolszewickich doprowadzić miała do wzmożenia terroru. Zwracając się 1 (13) grudnia do delegatów Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego, ludowy komisarz do spraw wojskowych Trocki mówił: „Za niecały miesiąc terror przybierze bardzo gwałtowne formy, tak jak to się stało podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Dla naszych wrogów będzie gotowe już nie tylko więzienie, ale i gilotyna, ten wspaniały wynalazek wielkiej rewolucji Francuskiej, którego uznana zaleta jest pozbawienie człowieka głowy”.

15 (28) XII 1917 r. Dzierżyński opublikował w „Izwiestiach” odezwę wzywającą „wszystkie sowiety” do organizacji Czeka. Nastąpiło rozmnożenie „komisji”, „pododdziałów do zadań specjalnych” i innych „nadzwyczajnych organów”. W grudniu 1917 r. Czeka liczyła zaledwie kilka osób; w ciągu sześciu miesięcy powiększyła swe szeregi ponad studwudzistokrotnie. Dzierżyński zwerbował setkę ludzi - w większości starych towarzyszy z czasów konspiracji, którzy wcześniej pracowali w PKWR. Byli to późniejści wyżsi funkcjonariusze GPU w latach dwudziestych i NKWD w latach trzydziestych: Łacis, Mienżyński, Messing, Moroz, Peters, Trilisser, Inmszlicht, Jagoda.

Pierwszą akcją Czeka było złamanie strajku urzędników Piotrogrodu. Aresztowano przywódców strajku. Na rozkaz Dzierżyńskiego aresztowano też eserowskich i mienszewickich deputowanych do Konstytuanty. Wywołało to reakcję eserowskiego komisarza sprawiedliwości Steinberga i jego konflikt z czeka: „Czemu służy w takim razie Ludowy komisariat sprawiedliwości? - pytał wówczas Steiberg Lenina. - nazwijmy go w takim razie Ludowym Komisariatem Eksterminacji społecznej i sprawa będzie załatwiona! - Znakomity pomysł - odpowiedział Lenin. - Mam identyczny pogląd na sprawę. Niestety nie można go tak nazwać.”

Steinberg domagał się podporządkowania czeka Komisariatowi Sprawiedliwości. Dzierżyński buntował się natomiast przeciw „pedantycznemu bawieniu się w procedury w stylu dawnej szkoły minionego reżimu”. Ostatecznie czeka odpowiadało za swoje działanie jedynie przed rządem.

10 III 1918 r. rząd przeniósł się do Moskwy. Czeka znalazła siedzibę w pobliżu Kremla, w budynku kompanii ubezpieczeniowej przy ul. Bolszaja Łubianka. Z początkowych sześciuset czekistów pracujących w marcu w moskiewskim „Wielkim Domu”, ich liczba wzrosła do dwóch tys. w lipcu 1918 r. (bez oddziałów specjalnych).

Pierwszą większą operacją czeka przeprowadziła w nocy z 11 na 12 kwietnia - ponad tysiąc osób z oddziałów specjalnych wzięło szturmem dwadzieścia domów, okupowanych w Moskwie przez anarchistów. Aresztowano 520 anarchistów, a 25 z nich rozstrzelano w trybie doraźnym jako „bandytów”.

Dzierżyński wysyłał swych najważniejszych współpracowników do wszystkich miast opanowanych przez opozycję i zalecał bez ogródek rozwiązania siłowe. W dyrektywie, która przesłał 31 V 1918 r. swemu pełnomocnikowi w Twerze, Ejdukowi, pisał” „Poddani wpływom mienszewików, eserowców i innych kontrrewolucyjnych łajdaków robotnicy zastrajkowali i demonstrowali na rzecz utworzenia rządu skupiającego wszystkich `socjalistów'. Masz kazać rozplakatować w całym mieście odezwę głoszącą, iż czeka rozstrzela natychmiast każdego bandytę, złodzieja i kontrrewolucjonistę spiskującego przeciw władzy sowieckiej. Nałóż nadzwyczajną kontrybucję na miejscowych burżujów. Zrób ich listę. Listy będą przydatne, jeżeli się ruszą. Pytasz mnie, z jakich elementów tworzyć lokalną Czeka. Bierz ludzi zdecydowanych, takich, którzy wiedzą, że najskuteczniejszym sposobem zmuszenia kogoś do milczenia jest kula. Doświadczenie nauczyło mnie, że mała grupka zdecydowanych ludzi może odwrócić każdą sytuację”.

W dniach 8 - 11 VI 1918 r. Dzierżyński przewodniczył pierwszej Ogólnorosyjskiej Konferencji Czeka, w której wzięło udział stu delegatów z 43 sekcji lokalnych, liczących już ok. 12 tys. ludzi (pod koniec roku było ich już 40 tys., a w pocz. 1921 - 250 tys.). Wzorując się na schemacie „matki” z Łubianki, każda prowincjonalna Czeka miała zorganizować następujące biura:

- Departament informacji (w nim Biuro do spraw - Armii czerwonej, monarchistów, kadetów, prawicowych eserowców i mienszewików, anarchistów i kryminalistów, burżuazji, kleru, związków zawodowych i komitetów robotniczych, cudzoziemców; odpowiednie biura miały stworzyć listę osób podejrzanych w każdej z powyższych kategorii);

- Departament do Walki z Kontrewolucją (Biura do spraw:Armii czerwonej, monarchistów, kadetów, prawicowych eserowców i mienszewików, anarchistów, związkowców, mniejszości narodowych, cudzoziemców, alkoholizmu, pogromów i porządku publicznego, prasy);

- Departament do Walki ze Spekulacją i nadużywaniem Władzy;

- Departament transportu, Szlaków Komunikacyjnych i Portów;

- Departament Operacyjny (grupował jednostki specjalne czeka).

13. Początek komunizmu wojennego

Zimą 1917/1918 r. kierownictwo bolszewickie obawiało się powstania robotniczego w Piotrogrodzie. Wraz z demobilizacją i ustaniem zamówień wojskowych fabryki zwalniały dziesiątki tysięcy pracowników. Zaopatrzenie pogarszało się. Zmniejszono codzienną rację żywnościową chleba (1/4 funta).

31 I 1918 r. nominowano Trockiego szefem Nadzwyczajnej Komisji Aprowizacji i Transportu. W poł. lutego Lenin zaproponował tej komisji projekt dekretu przewidujący zmuszanie wszystkich chłopów do oddania nadwyżek żywnościowych za pokwitowaniem. W przypadku ich niedostarczenia w oznaczonym terminie winni mieli być rozstrzelani. „Byliśmy oszołomieni - napisał ludowy komisarz aprowizacji Ciurupa w swych pamiętnikach . Wprowadzenie podobnego dekretu doprowadziłoby do masowych egzekucji. Ostaecznie projekt Lenina został odrzucony”.

W maju i czerwcu 1918 r. rząd podjął dwie ważne decyzje, które rozpoczęły okres wojny domowej, zwany tradycyjnie „komunizmem wojennym”:

- 13 V 1918 r. rząd przyznał nadzwyczajne pełnomocnictwa Ludowemu Komisariatowi Aprowizacji do rekwizycji produktów żywnościowych i zorganizowania „armii aprowizacyjnej”. W lipcu 1918 r. „oddziały aprowizacyjne” liczyły juz prawie 12 tys. ludzi a w okresie apogeum kampanii w 1920 r. - 80 tys.

- 11 VI 1918 r. rząd wydał dekret o utworzeniu komitetów biedoty wiejskiej (kombiedów), których zadaniem była współpraca z oddziałami aprowizacyjnymi oraz rekwizycja na własną rękę., w zamian za część zdobyczy - nadwyżek rolnych od zamożniejszych chłopów. Komitety te miały zastąpić sowiety wiejskie, uznane za władze za niepewne. Bolszewicy patrzyli na problemy wsi przez pryzmat dogmatów marksistowskich, uważając środowisko chłopskie za zantagonizowane pod względem klasowy. Tymczasem Chłopi zachowywali się wobec rekwizycji solidarnie. Kiedy trzeba było dostarczyć nadwyżki dochodził do głosu odruch egalitarny i wspólnotowy zgromadzenia wiejskiego. W wielu regionach wybuchły zamieszki. Od czerwca 1918 r. zorganizowała się prawdziwa partyzantka. W lipcu i sierpniu na obszarze kontrolowanym przez nową władzę wybuchło 110 powstań chłopskich, zakwalifikowanych jako „bunty kułackie”.

13. Czerwony Terror

Kara śmierci została w Rosji zniesiona po rewolucji lutowej 1917 r., a przywrócona przez Kiereńskiego w lipcu tego roku, lecz można ją było stosować tylko w strefie przyfrontowej, która była pod jurysdykcją wojskową. Jednym z pierwszych kroków poczynionych 26 X (8 XI) 1917 r. przez II Ogólnorosyjski Zjazd sowietów Delegatów robotniczych i Chłopskich było ponowne jej zniesienie. Decyzja ta wywołała wściekłość Lenina. Lenin i Dzierżyński dążyli do jej przywrócenia. Stało się to 13 VI 1918 r., a pierwszy wyrok śmierci zapadł 21 VI 1918 r. na admirale Szczastnyju. Pomimo nieobowiązywania przez długi okres kary śmierci w całej Rosji panował terror na długo przed 13 VI 1918 r. Od jesieni 1917 r. chłopi spustoszyli tysiące majątków ziemskich i zamordowali setki wielkich posiadaczy ziemskich. Latem 1917 r. przemoc stała się w Rosji wszechobecna.

Utworzona w czerwcu 1919 r. przez głównodowodzącego sił zbrojnych południa Rosji, gen. Denikina, Komisja Badań Zbrodni Bolszewickich usiłowała w ciągu kilku miesięcy istnienia spisać okrucieństwa popełnione przez bolszewików na Ukrainie, na Kubaniu, nad Donem i na Krymie. Zebrane przez tę komisję świadectwa zostały opublikowane w dziele o terrorze - książce Siergieja Mielgunowa pt. „Krasnyj tieror w Rossii 1818 - 1824”. Wymienia się w niej okrucieństwa popełnione od stycznia 1918 r.. W Tganrogu żołnierze oddziałów Siversa związali ręce i nogi pięćdziesięciu „białym” podchorążym i oficerom, po czym wrzucili ich do pieca hutniczego. W Eupatorii kilkuset spętanych oficerów i „burżujów” wrzucono po torturach do morza. Podobne gwałty miały miejsce w większości okupowanych przez bolszewików miastach Krymu. Akta komisji denikinowskiej notują „trupy z obciętymi rękami, połamanymi kośćmi, oderwanymi głowami, złamanymi szczękami i odciętymi genitaliami”. Zbrodnie popełniano nie tylko na żołnierzach, ale na cywilnych „wrogach ludu” - spośród 240 zabitych w Jałcie na pocz. marca 1918 r. wymienia się, poza 165 oficerami, 70 polityków, adwokatów, dziennikarzy i profesorów

Terrorowi towarzyszyły represje polityczne: wiosna 1918 r. zamknięto wszystkie niebolszewickie dzienniki i rozwiązano niebolszewickie sowiety, aresztowano opozycjonistów. W maju i czerwcu 1918 r. zamknięto 205 dzienników opozycyjnych. Scenariusz rozwiązywania sowietów opozycyjnych był wszędzie podobny: kilka dni po zwycięskich dla partii opozycyjnych wyborach i po zwołaniu nowego sowietu frakcja bolszewicka wzywała na pomoc siły zbrojne, najczęściej oddział Czeka, który ogłaszał stan wojenny i aresztował opozycjonistów.

Rozwiązanie sowietów, opanowanych przez opozycjonistów oraz wyrzucenie 14 VI 1918 r. mienszewików i eserowców z Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego wywołały strajki w wielu miastach robotniczych. W leżącym niedaleko Piotrogrodu Kołpinie dowódca oddziału czeka kazał strzelać do idących w marszu głodowym robotników, których miesięczna racja żywnościowa spadła do dwóch funtów mąki! Naliczono 10 zabitych. Tego samego dnia w fabryce Bieriezowskiego koło Jekaterynoburga oddział Czerwonej Gwardii zabił 15 osób w czasie wiecu protestacyjnego przeciw „bolszewickim komisarzom” oskarżonym o zdefraudowanie 150 rubli ściągniętych z miejscowych mieszczan. Następnego dnia lokalne władze ogłosiły stan wojenny w tym osiedlu robotniczym, a miejscowa Czeka rozstrzelała natychmiast 15 osób, nie odwołując się w tej sprawie do Moskwy. W drugiej poł. maja i w czerwcu 1918 r. utopiono we krwi demonstracje robotnicze w Sormowie, Jarosławiu i Tule.

Latem 1918 r. władza bolszewików była prawdziwie zagrożona. Kontrolowali już tylko obszar ograniczony do terytorium historycznego Księstwa Moskiewskiego, a przeciw sobie mieli trzy fronty antybolszewickie: nad Donem (wojska kozackie atamana Krasnowa i biała armia gen. Denikina), na Ukrainie (Ukraińska centralna rada), wzdłuż Kolei Transsyberyjskiej (Legion Czeski). W regionach opanowanych przez bolszewików w ciągu lata 1918 r. wybuchło ok. 140 buntów i powstań. Przywódcy bolszewików z Leninem i Dzierżyńskim na czele wysyłali telegramy do osób odpowiedzialnych za Czeka w terenie, aby podejmowały „środki profilaktyczne” w celu uprzedzenia jakichkolwiek wystąpień. Wśród tych posunięć, jak tłumaczył Dzierżyński - „najbardziej skuteczne jest wzięcie zakładników spośród burżuazji według list sporządzonych przez was w celu nałożenia specjalnej kontrybucji [...] a także aresztowanie i zamknięcie wszystkich zakładników i podejrzanych w obozach koncentracyjnych”. Obozy koncentracyjne były miejscami internowania, w których zamykano bez jakiegokolwiek procesu a na podstawie zarządzenia administracyjnego „podejrzane elementy”.

Pretekstem do formalnego ogłoszenia Czerwonego terroru były dwa zamachy dokonane 30 VIII 1918 r. - na szefa piotrogrodzkiej Czeka Urickiego i na Lenina. Zamach na Lenina przez długi okres czasu przypisywano zbliżonej do środowisk anarchistycznych i eserowskich Fani Kapłan (została natychmiast zatrzymana i rozstrzelana). Faktycznie był on rezultatem prowokacji czekistowskiej, która wymknęła się z rąk organizatorom.

3 IX 1918 r. w „Izwiestiach” wydrukowano „Apel do klasy robotniczej” zredagowany przez Dzierżyńskiego i Petersa: „Niech klasa robotnicza zdepcze masowym terrorem hydrę kontrrewolucji! Niech wrogowie klasy robotniczej wiedzą, że każdy zatrzymany z nielegalna bronią będzie natychmiast rozstrzelany i że każdy, kto ośmielą się szerzyć jakakolwiek propagandę skierowaną przeciw władzy sowieckiej, zostanie natychmiast aresztowany i zamknięty w obozie koncentracyjnym”.

4 IX 1918 r. ukazała się instrukcja rozesłana do wszystkich sowietów przez ludowego komisarza spraw wewnętrznych Pietrowskiego: „Najwyższa pora, by skończyć z tą miękkością i sentymentalizmem. Wszyscy prawicowi eserowcy powinni zostać natychmiast aresztowani. Spomiędzy burżuazji i oficerów należy wybrać wielu zakładników. Przy najmniejszym oporze należy się uciekać do zbiorowych egzekucji. Komitety wykonawcze poszczególnych guberni powinni wykryć i aresztować wszystkich podejrzanych i natychmiast rozstrzelać tych, którzy zamieszani są w działalność kontrrewolucyjną. [...] Przewodniczący komitetów wykonawczych mają natychmiast informować Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych o każdym przypadku ślamazarności lub niezdecydowania ze strony miejscowych sowietów. [...] Przy wprowadzeniu masowego terroru nie można tolerować żadnej słabości i żadnego wahania.”

5 IX 1918 r. rząd zalegalizował terror w słynnym dekrecie `O czerwonym Terrorze”: „W obecnej sytuacji absolutnie życiowa koniecznością stało się wzmocnienie Czeka [...] i ochrona republiki Sowieckiej przed wrogiem klasowym poprzez jego izolacje w obozach koncentracyjnych, natychmiastowe rozstrzeliwanie każdego, kto ma związki z organizacjami białogwardyjskimi, jest zamieszany w spiski, powstania lub zamieszki, oraz przez publikowanie nazwisk rozstrzelanych wraz z podanie powodu egzekucji”.

Jak podały „Izwiestia 3 i 4 IX 1918 r. rozstrzelano w Moskwie 29 zakładników z „obozu kontrrewolucji” (m. in. dwóch ministrów Mikołaja II - Aleksandra Chwostowa i Iwana Szczegłowitowa).

W czasie Czerwonego Terroru Dzierżyński nakazał utworzenie gazety „Jeżeniedielnik WCzeka”. Przez 6 tygodni (aż do momentu zamknięcia z nakazu Komitetu Centralnego) opisywano w nim bez ogródek akcje represyjne i terrorystyczne prowadzone przez Czeka.

Ogółem przyjmuje się, że podczas czerwonego terroru zginęło 10 - 15 tys. osób. W całym okresie 1825 - 1917 sądy carskie we wszystkich sprawach politycznych wydały 6321 wyroków śmierci (1306 w 1906 r). W ciągu kilku tygodni czeka pozbawiła życia trzy razy więcej ludzi niż imperium carów w ciągu 92 lat (wiele wyroków carskich zamieniono później na katorgę).

W związku z działanościa Czeka pojawiały się krytyki stosowanych metod. 19 XII 1918 r. Komitet Centralny podjął uchwałę, zabraniającą prasie bolszewickiej publikowania „oszczerczych artykułów o instytucjach, a zwłaszcza o czeka, która wykonuje swą pracę w szczególnie trudnych warunkach”.

16 III 1919 r. Dzierżyński został mianowany ludowum komisarzem spraw wewnętrznych i pod egidą Czeka przystapił do reorganizacji całej milicji, oddziałów i jednostek przydzielonym dotąd najróżniejszym organizacjom. W maju 1919 r. wszystkie te jednostki zostały zgrupowane w specjalnym korpusie Wojsk Obrony Wewnętrznej Republiki, który w 1921 r. liczył 200 tys. ludzi.

Jednym z pierwszych dekretów Dzierżyńskiego jako komisarza do spraw wewnętrznych był wydany 15 IV 1919 r. dekret o organizacji obozów koncentracyjnych, które istniały od lata 1918 r. bez jakiejkolwiek podstawy prawnej. Dekret rozróżniał dwa typy obozów: „obozy pracy przymusowej”, w których internowano na ogół skazanych przez sąd oraz „obozy koncentracyjne”, gromadzące osoby uwięzione najczęściej w charakterze zakładników na podstawie rozporządzenia administracyjunego. W rzeczywistości róznice między tymi obozami były tylko teoretyczne. 17 V 1919 r. instrukcja uzupełniająca nakazywała utworzenie w każdej guberni co najmniej jednego obozu na minimum 300 miejsc i przewidywała standartową liczbę 16 kategorii osób internowanych. W latach 1919 - 1921 w obozach pracy i obozach koncentracyjnych liczba internowanych stale wzrastała z 16 tys. w maju 1919 r. do 70 tys. we wrześniu 1921 r.

14. „Brudna wojna”

Wojna między białymi a czerwonymi trwała jedynie nieco ponad rok, od końca 1918 roku do początku roku 1920 r.., Istotą wojny domowej był jej pacyfikacyjny charakter. Władze zarówno wojskowe, jak i cy­wilne, białe, jak i czerwone, prowadziły ją przeciw wszystkim potencjalnym lub rzeczywistym opozy­cjonistom w kontrolowanych czasowo przez którąś ze stron strefach. Na terenach utrzymywanych przez bolszewików były to „walka klas”, polowanie na działaczy wszystkich niebolszewickich par­tii oraz tłumienie strajków robotniczych, buntów niepewnych jednostek Armii Czerwo­nej i powstań chłopskich. W strefach okupowanych przez białych było to polowanie na elementy podejrzane o sympatie „żydobolszewickie”.

Bolszewicy nie mieli monopolu na terror. Istniał też Biały Terror, którego najstraszniejszym wyrazem była fala pogromów, dokonanych latem i jesienią 1919 roku na Ukrainie przez oddziały armii Denikina i jednostki Petlury (prawie 150 tysięcy ofiar). Nie można jednak obu tych zjawisk rozpatrywać na tej samej płaszczyźnie. Bolszewicka polityka terroru była bardziej metodyczna, lepiej zorganizowana. Biały Terror nigdy nie stał się systemem, miał najczęściej formę represji policyjnej na poziomie kontrwywiadu wojskowego. W stosunku do kontrwywiadu białych Czeka i Wojska Obrony Wewnętrznej Republiki stanowiły znacz­nie bardziej rozbudowany i potężniejszy instrument represji, który korzystał z wszel­kich priorytetów reżimu bolszewickiego.

Typologia represji bolszewickich ze względu na podstawowe grupy ofiar:

• niebolszewiccy działacze polityczni, od anarchistów aż po monarchistów;

• robotnicy walczący o najbardziej elementarne prawa: chleb, pracę, minimum wol­ności i godności;

• chłopi (często dezerterzy) zamieszani w któryś z niezliczonych rozruchów chłop­skich lub w bunt jednostek Armii Czerwonej;

• Kozacy deportowani masowo jako grupa społeczna i etniczna mająca opinię wro­giej wobec systemu sowieckiego.

• „elementy obce społecznie” i inni „wrogowie ludu”, „podejrzani”, „zakładnicy”, likwidowani „prewencyjnie” w czasie ewakuowania miast przez bolszewików lub prze­ciwnie, w czasie odzyskiwania miast zajmowanych czasowo przez białych.

a) Walka z niebolszewickimi działaczami politycznymi

Jedną z jej pierwszych akcji bojowych był przeprowadzony 11 IV 1918 roku szturm na anarchistów moskiewskich, z których kilkudziesięciu natychmiast rozstrzela­no. Walka z anarchistami nie osłabła w ciągu następnych lat, mimo iż pewna ich liczba przeszła w szeregi bolszewików, a niektórzy, jak Aleksandr Goldberg, Michait Brener czy Timofiej Samsonow, objęli nawet ważne stanowiska w samej Czeka.

Przykładem działaczy anarchistycznych jest chłop­ski przywódca anarchistyczny Machno - współdziałał najpierw z Ar­mią Czerwoną przeciw białym, a po oddaleniu zagrożenia ze strony tych ostatnich, wierny swoim przekonaniom, wystąpić przeciw czerwonym. Tysiące anonimowych dzia­łaczy anarchistycznych rozstrzelano jako „bandytów” podczas represji skierowanych przeciw chłopskim armiom Nestora Machny i jego partyzantom. Jedyne jakim dysponujemy, podsumowanie represji bolszewic­kich, opublikowane w 1922 roku w Berlinie przez rosyjskich anarchistów, informuje, że chłopi ci stanowili ogromną większość ofiar. Podsumowanie to zamykało się liczbą 138 działaczy anarchistycznych straconych w latach 1919-1921, 281 zmuszonych do emigracji i 608 uwięzionych.

Lewicowi socjaliści-rewolucjoniści (pozostawali w sojuszu z bolszewikami do lata 1918 roku), cieszyli się względną pobłażliwością aż do lutego 1919 r.. W grudniu 1918 ro­ku odbył się zjazd partii, któremu przewodniczyła Maria Spiridonowa. Po gwałtownym potępieniu praktyki codziennego terroru ze strony Czeka 10 II 1919 roku została aresztowa­na wraz z dwustoma innymi działaczami i skazana przez trybunał rewolucyjny na „za­mknięcie w sanatorium ze względu na stan psychiczny”(pierwszy w dziejach reżimu sowieckiego przypadek zamknięciem opozycjonisty politycznego w szpitalu psychiatrycznym). Marii Spiridonowej udało się zbiec i kierować z podzie­mia zakazaną przez bolszewików Partią Lewicowych Eserowców. Wedle własnych źródeł w roku 1919 Czeka zniszczyła 58 organizacji lewicowych eserowców, a 45 w ro­ku następnym. W ciągu tych dwóch lat uwięziono w charakterze zakładników 1875 osób, zgodnie z zaleceniami Dzierżyńskiego, który oświadczył 18 III 1919 ro­ku: „Odtąd Czeka nie będzie już czynić różnicy między białogwardzistami typu Krasnowa a białogwardzistami z obozu socjalistycznego. [...] Aresztowani eserowcy i mienszewicy będą uważani za zakładników i ich los zależeć będzie od politycznego stanowiska ich partii”.

Prawicowi socjaliści-rewolucjoniści zawsze uważani byli przez bolszewików za naj­groźniejszych rywali politycznych. W najtrudniejszym momencie ofensywy admirała Kołczaka, po zezwoleniu na po­nowne ukazywanie się, od 20 do 30 III 1919 roku, eserowskiego dziennika „Dieło Naroda”, Czeka zorganizowała 31 marca wielką obławę na działaczy eserowskich i mienszewickich, mimo że partie ich były legalne. W Moskwie, Tulę, Smo­leńsku, Woroneżu, Penzie, Samarze i Kostromie zatrzymano ponad 1900 działaczy obu partii.

Druga wielka fala aresztowań nastąpiła po artykule Lenina opublikowanym w „Prawdzie” 28 VIII 1919 roku, w którym piętnował on raz jeszcze eserowców i mienszewików, „wspólników i sługusów białych, obszarników i kapitalistów”. Według źródeł Czeka w ciągu czterech ostatnich miesięcy 1919 roku aresztowano 2380 socjalistów-rewolucjonistów i mienszewików.

23 V 1920 roku po­szukiwany przez policję polityczną przywódca eserowców i jednodniowy przewodniczą­cy rozwiązanej Konstytuanty, Wiktor Czernow, ośmieszył Czeka i rząd, przemawiając, w przebraniu i pod fałszywym nazwiskiem, na wiecu związku zawodowego drukarzy, zwołanym dla uczczenia delegacji robotników angielskich. Po przemówieniu tym rozpętała się gwałtowna fala represji. Całą rodzinę Czernowa zatrzymano jako zakładników, a przebywających jeszcze na wolności eserowskich liderów wtrącono do więzienia. W ciągu lata 1920 ro­ku, po uporządkowaniu kartotek, aresztowano i osadzono w więzieniu jako zakładni­ków ponad 2000 działaczy eserowskich i mienszewickich.

b) Represje wobec robotników

Represje wobec robotników rozpoczęły się w 1918 roku a przybrały na sile w latach 1919-1920, by osiągnąć kulminację w czasie dobrze znanego epizodu kronsztadzkiego. Od początku 1918 roku świat pracy Piotrogrodu demonstrował swój brak zaufania do bolszewików. Po klęsce strajku generalne­go z 2 VII 1918 roku drugim mocnym aktem stały się zamieszki robotnicze w marcu 1919 roku spowodowane aresztowaniem przez bolszewików pewnej liczby przywódców eserowskich, w tym Marii Spiridonowej. Aresztowania te wywo­łały powszechny ruch protestacyjny i strajkowy. 10 III 1919 roku w obecności dwóch tysięcy uczestników walne zebranie robotników Zakładów Putiłowskich przyjęto ode­zwę uroczyście potępiającą bolszewików. W odezwie domagano się oddania całej władzy w ręce sowietów, wolności wyborów do sowietów i komitetów fabrycznych, zniesienia nałożonych na robotników ograniczeń w indywidualnym przywozie żywności ze wsi do Piotrogrodu (do 1,5 puda, czyli 24 kg) oraz uwolnienia wszystkich więźniów politycznych, członków „prawdziwych partii re­wolucyjnych”, a zwłaszcza Marii Spiridonowej. 12 III 1919 roku Lenin osobiście przybył do Piotrogrodu. Gdy usiłował przemówić w zakładach objętych strajkiem okupacyjnym, został wraz z Zinowjewem znieważony przy okrzykach: „Precz z gudłajami i komisarzami!” Grożący w każdej chwili wybuchem zadawniony ludowy antysemityzm połączył Żydów z bolsze­wikami, gdy tylko ci ostatni utracili kredyt zaufania, zyskany chwilowo po rewolucji październikowej 1917 roku. Zbitkę „żydobolszewicy” uzasadniał w oczach mas fakt, iż znaczna część najbardziej znanych liderów bolszewickich była Żydami (Trocki, Kamieniew, Zinowjew, Swierdłow, Radek itd.).

16 III 1919 roku oddziały Czeka wzięły szturmem po zbrojnym oporze Zakłady Putiłowskie i aresztowały około 900 robotników. W następnych dniach pra­wie 200 uczestników strajku rozstrzelano bez sądu w odległej o jakieś pięćdziesiąt kilometrów od Piotrogrodu twierdzy szlisselburskiej. Zwol­nieni co do jednego z pracy strajkujący zostali ponownie do niej przyjęci dopiero po podpisaniu oświadczenia, w którym przyznawali, iż zostali oszukani i „nakłonieni do zbrodni” przez kontrrewolucyjnych prowokatorów. Robotnicy mieli być odtąd poddani starannemu nadzorowi. Począwszy od wiosny 1919 roku tajny departament Czeka zor­ganizował w niektórych ośrodkach robotniczych całą siatkę informatorów, odpowie­dzialnych za regularną informację o „stanie umysłów” w tej czy innej fabryce.

Wiosną 1919 roku wybuchły liczne i barbarzyńsko stłumione strajki w Tule, Sormowie, Orle, Briańsku, Twerze, Iwanowo-Wozniesieńsku i Astrachaniu. Strajkujący domagali się zrównania racji żywnościo­wych z racjami żołnierzy Armii Czerwonej (racja żywnościowa robotnika wynosiła pół funta chleba dziennie). Pojawiły się też żądania natury politycznej: zniesienie przywilejów dla komunistów, uwolnienie wszyst­kich więźniów politycznych, wolne wybory do komitetów fabrycznych i sowietów, przerwa­nie poboru do Armii Czerwonej, wolność zrzeszania się, wolność słowa, prasy itd.

Robotników popierali żołnierze: w Orle, Briańsku, Homlu i Astrachaniu zbuntowani żołnierze przyłączyli się do strajkujących z okrzyka­mi: „Śmierć gudłajom i bolszewickim komisarzom!” Zajęli i złupili część miast, które oddziały Czeka i wojska wierne reżimowi odbiły dopiero po kilku dniach walk. Odwet za strajki i zamieszki przybierał różne formy: lokaut we wszystkich fa­brykach, konfiskata kart zaopatrzenia (jedną z najskuteczniejszych broni władzy bolszewickiej była groźba głodu), masowe egzekucje setek strajkujących i bun­towników.

Najpoważniejsze represje dotknęły Tułę i Astrachań w marcu i kwietniu 1919 ro­ku. W celu stłumienia strajków w zakładach zbrojeniowych Tuły, historycznej zbro­jowni Rosji, 3 IV 1919 roku przyjechał sam Dzierżyński. Zakłady te o strate­gicznym znaczeniu dla Rosji - produkowano w nich 80% rosyjskich karabinów. Wśród aktywistów po­litycznych, działających w środowisku wysoko wykwalifikowanych robotników, zdecy­dowaną większość mieli mienszewicy i socjaliści-rewolucjoniści. Aresztowanie na po­czątku marca 1919 roku setek działaczy socjalistycznych wywołało falę protestów, której kulminacją był zorganizowany 27 marca „marsz za wolnością i przeciw głodo­wi” z udziałem tysięcy robotników i kolejarzy. 4 kwietnia Dzierżyński kazał areszto­wać kolejnych 800 „prowodyrów” i opróżnić siłą fabryki okupowane od tygodni przez strajkujących. Wszyscy robotnicy zostali zwolnieni. Opór ich złamano bronią i głodem. Karty zaopatrzenia nie były honorowane już od tygodni. Żeby otrzymać nowe, dające prawo do 250 gramów chleba, i wrócić do fabryki po zbiorowym lokau­cie, robotnicy musieli podpisać prośbę o przywrócenie do pracy, pod warunkiem, że każde zatrzymanie produkcji będzie odtąd uważane za podlegającą karze śmierci de­zercję. 10 kwietnia produkcja ruszyła ponownie. Dzień wcześniej rozstrzelano 26 „prowodyrów”.

Astrachań miał wiosną 1919 roku szczególne znaczenie strategiczne zapory, która nie dopuszczała do połączenia się wojsk admirała Kołczaka na północnym wschodzie z armią generała Denikina na południowym zachodzie. Oko­liczność ta tłumaczy niesłychaną brutalność, z jaką w marcu 1919 roku zo­stał stłumiony strajk robotników Astrachania. Strajk przerodził się w zamieszki 10 marca, kiedy to 45 pułk piechoty odmówił strzelania do defilujących w centrum miasta robotników. Żołnierze przyłączyli się do strajkujących i splądrowali siedzibę partii bolszewickiej, za­bijając wielu działaczy. Stojący na czele lokalnego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego Siergiej Kirow wydał wówczas rozkaz „bezlitosnego wytępienia wszystkimi środkami białogwardyjskich wszy”. Przed przystąpieniem do metodycznego zdobywania Astra­chania wojska wierne bolszewikom i oddziały Czeka zablokowały wszystkie wjazdy do miasta. Kiedy więzienia pękały już w szwach, buntowników i strajkujących załadowano na barki i setkami wrzucano z kamieniem u szyi do Wołgi. W dniach 12-14 marca roz­strzelano i utopiono od 2 do 4 tysięcy strajkujących robotników i zbuntowanych żołnie­rzy. 15 marca represje dotknęły miejscową „burżuazję” oskarżoną o inspirowanie „białogwardyjskiego” spisku. Przez dwa dni pozwalano rabować bogate domy kupców astrachańskich, a ich samych aresztowano i rozstrzelano. Niepewne obliczenia „burżuazyjnych” ofiar astrachańskiej masakry wahają się od 600 do 1000 osób. W sumie w ciągu tygodnia rozstrzelano lub utopiono od 3 do 5 tysięcy osób. Zabitych komunistów, których z wielką pompą pocho­wano 18 marca - a więc, jak podkreślały władze, w rocznicę Komuny Paryskiej - było 47.

Z powodu militaryzacji ponad dwóch tysięcy przedsiębiorstw stosunki między świa­tem robotniczym a władzą bolszewicką uległy dalszemu pogorszeniu pod koniec 1919 i w początku 1920 roku. Główny zwolennik militaryzacji produkcji, Lew Trocki, przed­stawił na IX Zjeździe Partii w marcu 1920 roku swoje koncepcje w tej kwestii. Jego zdaniem człowiek obdarzony został naturalną skłonnością do lenistwa. W socjalizmie „rynek jest zastępowany przez wykorzystanie rezerw pracy”. Zadaniem państwa jest więc ukierunkowanie, przydzielanie i „pobór” robotnika, który tak jak żoł­nierz winien jest posłuszeństwo robotniczemu państwu. W istocie militaryzacja oznaczała zakaz straj­ków, które porównano do dezercji w czasie wojny, wzmocnienie dyscypliny oraz władzy dyrekcji, całkowite podporządkowanie związków zawodowych i komitetów fabrycz­nych.

Niezadowolenie robotników z militaryzacji pracy pogłębiały jeszcze narastające trudności życia codziennego. Na początku 1920 roku pensja piotrogrodzkiego robotnika wynosiła od 7 do 12 ru­bli miesięcznie. Poza tym niewielkim wynagrodzeniem - funt masła kosztował na wol­nym rynku 5000 rubli, mięsa - 3000 rubli, a litr mleka 750 rubli - każdy pracownik w zależności od kategorii, do której go przydzielono, miał prawo do pewnej ilości pro­duktów. W końcu 1919 roku w Piotrogrodzie pracownik fizyczny otrzymywał pół funta chleba na dzień oraz funt cukru, pół funta tłuszczu i cztery funty wędzonych śledzi na miesiąc...

Teoretycznie obywatele podzieleni zostali na „żołądki” pięciu kategorii ze zmniej­szającymi się „racjami klasowymi”, poczynając od pracowników fizycznych i żołnierzy Armii Czerwonej aż do „bezużytecznych” - kategorii, w której mieścili się szczególnie źle uposażeni intelektualiści (nie dostawali często nic). „Pracownicy” zaś podzieleni byli na rozliczne kategorie według hierarchii priorytetów, dającej przywileje sektorom niezbędnym reżi­mowi do przetrwania. W zimie 1919-1920 roku w Piotrogrodzie istniały trzydzieści trzy kategorie kart, których ważność nigdy nie przekraczała miesiąca. W zorganizowanym przez bolszewików systemie centralnego zaopatrzenia broń żywnościowa odgrywała za­sadniczą rolę w karaniu lub stymulowaniu poszczególnych kategorii obywateli.

Wprowadzone środki militaryzacji pracy dały efekt przeciwny do zamierzonego, powodując bardzo liczne przerwy w pracy, strajki i bezli­tośnie tłumione zamieszki. Według oficjalnych statystyk Ludowego Komi­sariatu Pracy 77% wielkich i średnich zakładów przemysłowych Rosji zostało dotknię­tych strajkami w pierwszym półroczu 1920 roku. Najwięcej strajków wy­buchało w sektorach, w których militaryzację pracy posunięto najdalej - metalurgia,, kopalnie i koleje. Raporty tajnego departamentu Czeka dla bolszewickiego kierownictwa nie ukrywają represji, stosowanych wobec robotników opierających się militaryza­cji: po aresztowaniu trybunał rewolucyjny skazywał ich najczęściej za „sabotaż” lub „dezercję”.

Jeden z największych strajków wybuchł w czerwcu 1920 roku w zakładach zbroje­niowych Tuły, które mimo bardzo surowych doświadczeń z kwietnia 1919 roku były ważnym ośrodkiem robotniczych protestów przeciw reżimowi. W niedzielę 6 czerwca 1920 roku grupa metalowców odmówiła zażądanej przez dyrekcję pracy w godzinach nadliczbowych. Pracy tego dnia i w ogóle w niedziele odmówiły też robotnice.Do zakładów przybył silny oddział czekistów, aby aresztować strajkujących. Ogłoszono stan wojenny i trojce złożonej z przedstawicieli partii i Czeka zlecono ujaw­nienie „kontrrewolucyjnej konspiracji, uknutej przez polskich szpiegów i Czarną Sotnię w celu osłabienia siły bojowej Armii Czerwonej”. W czasie gdy rozszerzał się strajk i mnożyły się aresztowania „prowodyrów”, zwy­czajowy przebieg wypadków został zakłócony nie znanym dotąd zjawiskiem: przed sie­dzibą Czeka pojawiły się setki, a następnie tysiące robotnic i zwykłych gospodyń do­mowych, które domagały się, by je również aresztowano. Ruch okrzepł, z chwilą gdy z kolei robotnicy zażądali masowego aresztowania, chcąc w ten sposób ukazać absur­dalność oskarżenia o „polski i czarnosecinny spisek”. W ciągu czterech dni uwięziono ponad 10 tysięcy osób, a właściwie zostały one stłoczone pod gołym niebem na dużej przestrzeni, pilnowanej przez czekistów. Organizacje partyjne i Czeka na chwilę przestały panować nad sytuacją: nie wiedziały, jak przedstawić wypadki w Moskwie, zdołały jednak przekonać władze centralne o istnieniu rozgałęzionej konspiracji. W na­dziei znalezienia „prawdziwych” winnych Komitet Likwidacji Konspiracji w Tule prze­słuchał tysiące robotników i robotnic. Warunkiem uwolnienia i ponownego zatrudnie­nia robotników, a także wydania im kart żywnościowych było podpisanie przez nich na­stępującej deklaracji: „Ja, niżej podpisany cuchnący pies i kryminalista, kajam się przed Trybunałem Rewolucyjnym i Armią Czerwoną, wyznaję moje grzechy i przyrzekam rze­telnie pracować”.

Tym razem tulskie za­mieszki z lata 1920 roku pociągnęły za sobą dość lekkie kary: 28 osób skazano na kary obozu, a dwieście na zesłanie”. Z braku wykwalifikowanej siły robo­czej władza bolszewicka oczywiście nie mogła zrezygnować z najlepszych rusznikarzy w kraju.

c) Bunty chłopskie

Rozruchy na wsi zaczęty się latem 1918 roku. Nabrały większego zasięgu w latach 1919-1920, by osiągnąć kulminację zimą 1920-1921 roku, kiedy to zmusiły przejściowo reżim bolszewicki do ustępstw. Ich przyczyną były rekwizycje i pobór do Armii Czerwo­nej. W styczniu 1919 roku dotychczasowe bezładne poszukiwania nadwyżek rolnych, zostały zastą­pione scentralizowanym i planowym systemem rekwizycji. Każda gubernia, każda gmina, miały oddać państwu kontyn­gent, wyznaczony wcześniej w zależności od przewidywanych zbiorów. Kontyngent nie ograniczał się do zbóż, ale dotyczył również około dwudziestu tak różnych produktów, jak ziemniaki, miód, jaja, masło, nasiona oleiste, śmietana czy mleko... Każda wspólno­ta wiejska odpowiadała zbiorowo za ich dostarczenie. Dopiero po dopełnieniu obo­wiązku przez wieś władze rozdawały pokwitowania, upoważniające do nabycia towarów przemysłowych. Między 1918 a 1920 rokiem rekwizycje zboża wzrosły trzykrotnie. Liczba powstań chłopskich, choć trudno to precyzyjnie ustalić, rosła co najmniej w tym samym stosunku.

Odmowa dalszej służby wojskowej po trzech latach na froncie i w okopach „wojny imperialistycznej” była drugą przyczyną buntów chłopskich, prowadzonych najczęściej przez ukrywających się po lasach dezerterów - zielonych. Liczbę dezerterów w latach 1919-1920 ocenia się na ponad 3 miliony. W 1919 roku różne oddziały Czeka i spe­cjalne komisje do walki z dezerterami aresztowały ich około 500 tysięcy; w 1920 roku od 700 do 800 tysięcy. Od 1,5 do 2 milionów dezerterów, w ogromnej większości świet­nie znających teren chłopów, zdołało jednak umknąć poszukiwaniom. Wobec rozmiaru zjawiska rząd podejmował coraz ostrzejsze środki represji. Nie tyl­ko rozstrzeliwano tysiące dezerterów, ale również ich rodziny traktowano jako zakład­ników. Podpisany przez Lenina dekret rządowy z 15 II 1919 roku, nakazywał lokalnym oddziałom Czeka branie zakładników spośród chłopów tych wsi, w których źle wykonano obowiązek odśnieżenia torów kolejowych: „Jeśli odśnieżanie nie zostało wykonane, zakładnicy będą straceni”. 12 V 1920 roku Lenin rozesłał do wszystkich lokalnych specjalnych ko­misji do walki z dezerterami następujące instrukcje: „Po wygaśnięciu siedmiodniowego okresu moratorium, przyznanego dezerterom na ujawnienie się, trzeba jeszcze bardziej wzmocnić sankcje wobec tych niepoprawnych zdrajców ludu pracującego. Rodziny i wszyscy, którzy w jakikolwiek sposób im pomagają, będą odtąd uważani za dezerte­rów i odpowiednio traktowani”. Dekret ten jedynie legalizował codzienną praktykę. Fala dezercji jednak nie ustawała. W latach 1920-1921, podobnie jak w roku 1919, de­zerterzy stanowili większość wśród zielonych partyzantów, przeciw którym przez trzy lata (w niektórych rejonach cztery albo nawet pięć lat) bolszewicy toczyli bezlitosną i bezprzykładnie okrutną wojnę.

Źródła, ja­kim są raporty odpowiedzialnych za represje różnych departamentów Czeka, wyróżnia­ją dwa główne typy ruchów:

• bunt, lokalna rewolta, krótki i gwałtowny wybuch przemocy, który wciągał stosunkowo ograniczoną grupę - od kilkudziesięciu do stu uczestników.

• wosstanije, powstanie, w którym uczestniczyły tysiące lub dziesiątki tysięcy chłopów, zorganizowanych w prawdziwe armie, zdolne opanować osady i miasta i dysponujące spójnym programem o charakterze socjalistyczno-rewolucyjnym lub anarchistycznym.

Najczęstsze metody represji to: aresztowanie i stracenie zakładników pośród rodziny dezerterów lub „bandytów”, ostrzelanie i spale­nie wioski. Represje stosowano w myśl zasady zbiorowej odpowiedzialności całej wspólnoty wiejskiej. Zazwyczaj wła­dze dawały dezerterom czas na poddanie się. Po upływie terminu dezerter uważany był za podlegającego natychmiastowej egzekucji „leśnego bandytę”.

Niektóre zbiorcze raporty Czeka zawierają dane liczbowe na temat rozmiaru prowa­dzonych na wsi operacji pacyfikacyjnych. Tak więc od 15 X do 30 XI 1918 roku tylko w dwunastu guberniach Rosji wybuchły 44 bunty, w cza­sie których aresztowano 2320, zabito 620, a rozstrzelano 982 osoby. W czasie tych za­mieszek poniosło śmierć 480 sowieckich funkcjonariuszy oraz 112 członków oddziałów rekwizycyjnych, oddziałów Czeka i żołnierzy Armii Czerwonej. We wrześniu 1919 roku w dziesięciu guberniach, dla których mamy dane zbiorcze, naliczono: 48 735 dezerterów i 7325 „bandytów” aresztowanych, 1826 zabitych, 2230 rozstrzelanych, przy 430 ofia­rach po stronie sowieckich funkcjonariuszy i wojskowych. Te bardzo niepełne dane nie uwzględniają o wiele większych strat z okresu wielkich powstań chłopskich.

Powstania te miały kilka okresów natężenia:

• od maja do sierpnia 1919 roku, zwłasz­cza nad środkową Wołgą i na Ukrainie;

• od lutego do sierpnia 1920 roku w guberniach samarskiej, ufijskiej, kazańskiej i tambowskiej

• na odebranej białym Ukra­inie, która jednak w głębi kraju ciągle kontrolowana była przez chłopską partyzantkę;

• od końca 1920 roku i przez całą pierwszą połowę roku 1921, ruch chłopski, tłumiony na Ukrainie, nad Donem i na Kubaniu, osiągnął apogeum w Rosji, a to dzięki ogromnemu powstaniu chłopskiemu obejmującemu gubernie: tambowską, penzeńską, samarską, saratowską i carycyńską.

Pierwszy raz od ustanowienia reżimu bolszewickiego lokalne bunty chłopskie prze­mieniły się w prawdziwe powstanie w marcu 1919 roku w bogatych guberniach samar­skiej i symbirskiej. Licząca blisko 30 tysięcy uzbrojonych ludzi powstańcza armia chłopska opanowała dziesiątki osad. Bunt sprzyjał parciu ku Wołdze jednostek białej ar­mii admirała Kołczaka, gdyż bolszewicy musieli wysłać dziesiątki tysięcy ludzi do likwi­dacji dość dobrze zorganizowanej armii chłopskiej. W początku kwietnia 1919 roku wyniki likwidacji powstań chłopskich w guberni, szef samarskiej Czeka od­notował po stronie powstańców 4240 zabitych, 625 rozstrzelanych oraz 6210 aresztowa­nych dezerterów i „bandytów”.

Po wycofaniu się w końcu 1918 roku Niemców i armii austro-wę-gierskiej rząd bolszewicki postanowił ponownie zdobyć Ukrainę. Tutaj kontyngenty były jeszcze wyższe niż gdzie indziej. Wypełnienie ich oznaczało skazanie na pewną śmierć tysięcy wsi. Na Ukrainie rosyjscy bolszewicy chcieli znacjonalizować całą, najnowocześniejszą w imperium, własność ziemską. Polityka mająca na celu przemianę wielkich posiadłości produkujących zboże lub cukier w wielką własność kolektywną, w której chłopi byliby jedynie robotnikami, mogła wzbudzić na wsi tylko niezadowolenie. W początku 1919 roku istniały na Ukrainie prawdziwe, liczące dziesiątki tysięcy ludzi armie chłopskie, na których czele stali ukraińscy przywódcy po­lityczni lub dowódcy wojskowi, tacy jak Semen Petlura, Nestor Machno, Hryhoriw oraz Zełeny. Armie te były zdecydowane na walkę o zwycięstwo swej koncepcji rewolucji agrarnej: ziemi dla chłopów, swobody handlu i sowietów wybranych w wolnych wybo­rach „bez Moskali i Żydów”.

Pierwsze wielkie bunty przeciw bolszewikom i ich oddziałom rekwizycyjnym wybuchły w kwietniu 1919 roku. Tylko w tym miesiącu w guberniach kijowskiej, czernihowskiej, pottawskiej i odeskiej wybuchły 93 bunty chłopskie. Dane Czeka z dwu­dziestu pierwszych dni lipca 1919 roku odnotowują 210 rozruchów z udziałem stu tysię­cy uzbrojonych partyzantów i kilkuset tysięcy chłopów. Chłopskie wojska Hryhoriwa - prawie 20 tysięcy zbrojnych, w tym wiele zbuntowanych jednostek Armii Czer­wonej, z 50 działami i 700 karabinami maszynowymi - zajęły w kwietniu i maju 1919 ro­ku wiele miast ukraińskich, w tym Czerkasy, Chersoń, Nikołajew i Odessę. Zorganizo­wały w nich autonomiczną władzę, której hasła były jednoznaczne: „Cała władza w ręce sowietów ludu ukraińskiego!”, „Ukraina dla Ukraińców, bez bolszewików i Żydów!”, „Podział ziemi”, „Wolność przedsiębiorczości i handlu”.

Partyzanci Zełenego - 20 tysięcy zbrojnych - opanowali całą gubernię kijowską poza większymi miastami. Pod hasłami „Niech żyje władza sowiecka, precz z bolszewikami i Żydami!”, zorganizo­wali dziesiątki krwawych pogromów społeczności żydowskich w osadach i miasteczkach guberni kijowskiej i czernihowskiej.

Działalność stojącego na czele kilkudziesięcio-tysięcznej armii chłopskiej Nestora Machny, opierała się na programie narodowym, społecznym i anarchizującym, przygo­towanym podczas zjazdów chłopskich (Zjazd Delegatów Chłopskich, Po­wstańczych i Robotniczych - który odbył się w kwietniu 1919 roku w Hulajpolu - głów­nym ośrodku ruchu machnowców). Machnowcy głosili przede wszystkimi odrzucenie wszelkiej ingerencji państwa w sprawy chłopskie i postulat chłopskiego self-government - swego rodzaju samorządno­ści - opartej na wybranych w wolnych wyborach sowietach. Do tych po­stulatów dochodziła pewna liczba żądań, wspólnych dla całego ruchu chłopskiego: po­wstrzymanie rekwizycji, zniesienie podatków bezpośrednich i pośrednich, wolność dla wszystkich partii socjalistycznych i grup anarchistycznych, podział ziemi, zniesienie „komisarzokracji bolszewickiej”, a także oddziałów specjalnych i Czeka.

Setki powstań chłopskich, które wybuchły wiosną i latem 1919 roku na tyłach Armii Czerwonej, odegrały decydującą rolę w pyrrusowym zwycięstwie białych generała Denikina. Po wyruszeniu 19 V 1919 roku z południowej Ukrainy biała armia odnosiła sukcesy w starciach z wysłanymi do tłumienia buntów chłopskich jednostkami Armii Czerwonej. Wojska Denikina 12 czerwca zajęty Charków, 28 sierpnia Kijów, a 30 września Woroneż. Odwrotowi bolszewików towarzyszyły maso­we egzekucje więźniów i zakładników. W czasie odwrotu oddziały Armii Czerwonej i Czeka bez litości paliły setki wsi i masowo rozstrzeliwały „bandy­tów”, dezerterów i „zakładników”.

Na początku 1920 roku wojska białych były już pobite, z wyjątkiem kilku niewiel­kich jednostek, które schroniły się na Krymie pod dowództwem następcy Denikina, ba­rona Wrangla. Do 1922 roku na walczą­cą z władzą wieś spadały bezlitosne represje. W lutym i marcu 1920 roku nowa wielka rebelia, znana pod nazwą „powstania wideł”, wybuchła na obszarze od Wołgi do Uralu. Powstańcza armia Czarnych Orłów liczyła w szczytowym okresie nawet do 50 tysięcy żołnierzy. Uzbrojone w działa i karabiny maszynowe Wojska Obrony Wewnętrznej Republiki zdziesiątkowały uzbrojonych w widły i piki powstań­ców. W ciągu kilku dni tysiące z nich zamordowano, a setki wsi spalono.

Po stłumieniu „powstania wideł” bunty chłopskie wybuchły w guberniach leżących nad środkową Wołgą: tambowskiej, samarskiej, saratowskiej i carycyńskiej.

Trzecią areną walk bolszewików i chłopów w 1920 roku pozostawała Ukraina, odbita między grudniem 1919 a lutym 1920 roku z rąk białych. Położone w głębi kraju wsie były wciąż pod kontrolą niezależnych zielonych oddziałów lub jednostek mniej lub bardziej podporządkowanych Machnie. Złożone głównie z dezerterów oddziały ukraińskie były dobrze uzbrojone. Latem 1920 roku armia Machny miała jeszcze 15 tysięcy żołnierzy, 2,5 tysiąca kawalerzystów, setkę karabinów maszynowych, dwadzieścia armat i dwa pojazdy pancerne. Silny opór wkraczającym w głąb kraju bolszewikom stawiły również setki mniejszych „band”, liczących od kilkudziesięciu do kilkuset żołnierzy. Na początku maja 1920 roku rząd mianował szefa Czeka Feliksa Dzierżyńskiego „naczelnym dowódcą tyłów Frontu Południowo-Zachodniego”. Dzierżyński pozostał ponad dwa miesiące w Charkowie, by zorganizować 24 specjalne jed­nostki sił bezpieczeństwa wewnętrznego republiki - elitarne, dysponujące kawalerią do pościgu za „buntownikami” i lotnictwem do bombardowania „bandyckich gniazd”. Ich zadaniem było zwalczenie chłopskiej partyzantki w ciągu trzech miesięcy. W rzeczywi­stości akcje pacyfikacyjne ciągnęły się od lata 1920 do jesieni 1922 roku i przyniosły dziesiątki tysięcy ofiar.

d) „Rozkozaczanie”

Zbiorowa eliminacja, eksterminacja i wysiedlenia całej ludności obszaru, który przywódcy bolszewiccy zwykli nazywać „sowiecką Wandeą” ( Don i Kubań) miały charakter podjętych w ogniu walk zbrojnych akcji odwetowych, ale były zaplanowane wcześniej i ujęte w szereg de­kretów, wydanych na najwyższym szczeblu państwowym, z bezpośrednim udziałem licz­nych wysokiej rangi przywódców politycznych (Lenina, Ordżonikidzego, Syrcowa, Sokolnikowa, Reinholda).

Po utracie w grudniu 1917 roku statusu, jakim cieszyli się za dawnego reżimu, i po sklasyfikowaniu ich przez bolszewików jako „kułaków” i „wrogów klasowych” Kozacy ze­brani pod sztandarem atamana Krasnowa dołączyli do utworzonej wiosną 1918 roku na południu Rosji Białej Gwardii. Pierwsze oddziały Armii Czerwonej wkroczyły na ziemie Kozaków dońskich dopiero w lutym 1919 roku. Należące do Kozaków ziemie zostały skonfisko­wane i rozdzielone między rosyjskich osadników lub miejscowych chłopów nie będących Kozakami; pod karą śmierci wezwano Kozaków do złożenia broni (ze wzglę­du na ich tradycyjny status strażników kresów imperium rosyjskiego, wszyscy Kozacy byli uzbrojeni); zniesione zostały samorząd i organizacja administracyjna Kozaczyzny. Wszystkie te posunięcia były częścią ustalonego uprzednio planu, który tajna uchwała KC partii bolszewickiej z 24 I 1919 roku definiowała następująco: „Mając na względzie doświadczenia z wojny domowej z Kozakami, za jedyny politycznie poprawny środek uznać trzeba bezwzględną walkę i masowy terror wobec bogatych Kozaków, których trzeba będzie wyniszczyć i zlikwidować fizycznie co do jednego”. Odpowiedzialnym za wprowadzenie „rewolucyjnego porządku” na ziemiach kozackich był przewodniczący Doń­skiego Komitetu Rewolucyjnego, Reinhold, Od połowy lutego do potowy marca 1919 roku, oddziały bolszewickie wymordowały ponad 8 tysięcy Kozaków. W każdej stanicy trybunały rewolucyjne skazywały po kolei z listy wszystkich podejrzanych, którzy otrzymywali zazwyczaj najwyższy wymiar kary za „kontrrewolucyjną postawę”. Wobec przekraczającego wszelkie miary rozpętania re­presji jedynym wyjściem Kozaków był bunt.

Powstanie rozpoczęło się 11 III 1919 roku w stanicy Wieszenskiej. Kozacy zarządzili powszechną mobilizację mężczyzn od szes­nastego do pięćdziesiątego roku życia. W początkach kwietnia Kozacy stanowili już siłę blisko 30 tysięcy uzbrojonych i ostrzelanych żołnierzy. Operujący na tyłach Armii Czerwonej, walczącej na południu ze sprzymierzonymi z Kozakami kubańskimi woj­skami Denikina, powstańcy znad Donu wspomo­gli błyskawiczny marsz wojsk białych w maju i czerwcu 1919 roku. W początku czerwca Kozacy dońscy przyłączyli się do głównych sił białych, wspieranych już przez Kozaków kubańskich. Cała „kozacka Wandea” została uwolniona.

W lutym 1920 roku bolszewicy wrócili. Rozpoczęła się druga wojskowa okupacja ziem kozackich. Na obwód wojska dońskiego nałożono kontrybucję 36 milionów pudów zboża, czyli daleko przekraczającą wielkość miejscowej produkcji. Wszyscy mężczyźni zdolni do walki odpowie­dzieli na represje i rabunki dołączeniem do oddziałów zielonych party­zantów. W lipcu 1920 roku liczyły one nad Donem i na Kubaniu co najmniej 35 tysięcy ludzi. Zablokowany od lutego na Krymie generał Wrangel postanowił, w ostatniej próbie wydobycia się z bolszewickich kleszczy, działać w połączeniu z Koza­kami i zielonymi z Kubania. 17 VIII 1920 roku pięć tysięcy ludzi wylądowało w oko­licy Noworosyjska. Wobec połączonych sił białych, Kozaków i kubańskich zielonych bolszewicy musieli opuścić stolicę Kubania, Jekaterynodar, a potem cały region. Tym­czasem generał Wrangel posuwał się naprzód na południowej Ukrainie. Sukcesy bia­łych nie trwały jednak długo. Obciążone ogromnymi kolumnami cywilów wojska Wrangla zostały oskrzydlone przez znacznie liczniejsze siły bolszewickie i w nieopisanym chaosie musiały w końcu października powrócić na Krym. Kolejne zdobycie półwyspu przez bolszewików - ostatni epizod wojny między białymi i czerwonymi - stało się oka­zją do największej masakry tej wojny domowej: w listopadzie i grudniu 1920 roku bol­szewicy zamordowali tam co najmniej 50 tysięcy cywilów.

Kozacy zostali poddani nowe­mu Czerwonemu Terrorowi. Jeden z głównych kierowników Czeka, Łotysz - Karl Lander, został mianowany „pełnomocnikiem na północny Kaukaz i Don”. Zorganizował trojki, specjalne trybunały do rozkozaczania. Tylko w październiku 1920 roku skazały one na śmierć 6 tysięcy ludzi, rozstrzelanych w trybie natychmiastowym. Rodziny, a czasem nawet sąsiadów zielonych partyzantów lub Kozaków, którzy chwycili za broń i którzy nie zostali schwytani, systematycznie aresztowano i za­mykano jako zakładników w obozach koncentracyjnych.

Jedną z najszybszych metod rozkozaczania było niszczenie stanic kozackich i depor­tacja wszystkich tych, którzy w nich jeszcze pozostali. „Operacje” przeciągały się i ostatecznie deportowani posłani zostali nie na Daleką Północ, jak to by się stało później, lecz w kierunku bliższym kopalń Doniecka. „Operacje” rozkozaczania z 1920 roku stanowiły zapowiedź rozpo­czętych dziesięć lat później wielkich „operacji” rozkułaczania.

Według najostrożniejszych obliczeń w latach 1919-1920 roku zabito lub deportowano od 300 do 500 tysięcy osób na niespełna 3 miliony mieszkańców.

e) Represje wobec „wrogów ludu”, „podejrzanych” i „zakładników”

Pierwsze masakry „podejrzanych”, zakładników i innych „wrogów ludu”, osadzonych prewencyjnie na podstawie zwykłych zarządzeń administracyjnych w więzieniach lub obozach koncentracyjnych, rozpoczęły się we wrześniu 1918 roku w czasie pierwszej fa­zy Czerwonego Terroru.

Narzucenie „dyktatury proletariatu” przechodzi­ło przez podobne etapy: rozwiązanie wszystkich uprzednio wybranych zgromadzeń; zakaz jakiegokolwiek handlu (środek ten powodował natychmiastowy wzrost cen wszyst­kich artykułów spożywczych, a następnie ich zniknięcie); konfiskatę upaństwowionych lub zmunicypalizowanych następnie przedsiębiorstw; nałożenie bardzo ciężkiej kontry­bucji finansowej na burżuazję - 600 milionów rubli w lutym 1919 roku w Charkowie, 500 milionów w kwietniu 1919 roku w Odessie. W celu zapewnienia sprawnej spłaty kontrybucji setki „burżujów” brano jako zakładników i zamykano w obozach koncen­tracyjnych. Faktycznie kontrybucja była synonimem grabieży. Jak przyznawał w piśmie obiegowym do lokalnych oddziałów Czeka szef ukraińskiej Czeka, Łacis, wszystkie te „wywłaszczenia” trafiały do kieszeni czekistów i innych po­mniejszych dowódców niezliczonych oddziałów rekwizycyjnych, wywłaszczeniowych czy Czerwonej Gwardii, które mnożyły się przy podobnych okazjach.

Drugim etapem wywłaszczeń było odebranie burżuazji mieszkań. Temat upokarzania „burżujów” poprzez zmuszanie ich do czyszczenia latryn i ko­szar czekistów lub czerwonogwardzistów stale powracał w wielu dziennikach bolszewic­kich. Ale istniało o wile bardziej brutalne zjawisko przemocy, które wedle bardzo licznych i zgodnych świadectw przybrała ogromne rozmiary, zwłaszcza w 1920 roku, w czasie drugiego odbicia Ukra­iny, regionów kozackich i Krymu. W wielu miastach zdobytych przez bolszewików stwierdzono egzekucje aresztowa­nych, podejrzanych i zakładników jedynie z powodu ich przynależności do „klas po­siadających”. W Charkowie od lutego do czerwca 1919 roku wykonano 2 do 3 tysię­cy egzekucji; od tysiąca do 2 tysięcy podczas ponownego odbicia miasta w grudniu 1919 roku. W Rostowie nad Donem około tysiąca w styczniu 1920 roku; w Odes­sie 2200 od maja do sierpnia 1919 roku, a następnie 1500 do 3 tysięcy od lutego 1920 do lutego 1921 roku; w Kijowie co najmniej 3 tysiące między lutym a sierpniem 1919 roku; w Jekaterynodarze co najmniej 3 tysiące od sierpnia 1920 do lutego 1921 roku; w Armawirze, małym mieście na Kubaniu, od 2 do 3 tysięcy między sierpniem a październikiem 1920 roku. Egzekucje najczęściej nasilały się tuż przed nadejściem nieprzyjaciela, w chwili gdy bolszewicy opuszczali swe pozycje i „rozładowywali” więzienia. W Char­kowie w ciągu dwóch dni poprzedzających nadejście białych, 8 i 9 czerwca 1919 roku, rozstrzelano setki zakładników. Ten sam scenariusz zrealizowano w Jekaterynodarze, kiedy uprzedzając nadejście wojsk kozackich, lokalny szef Czeka Atarbekow kazał roz­strzelać w ciągu trzech dni - od 17 do 19 sierpnia 1920 roku - 1600 „burżujów”.

Masakry osiągnęły apogeum na Krymie w czasie ewakuacji ostatnich białych jedno­stek Wrangla i cywilów, którzy uciekli tam przed nadejściem bolszewików. W ciągu kil­ku tygodni, od połowy listopada do końca grudnia 1920 roku, rozstrzelano lub powie­szono około 50 tysięcy osób. Bardzo liczne egzekucje odbyły się tuż po zaokrętowaniu oddziałów Wrangla. Za pomoc w ewakuacji białych 26 listopada rozstrzelano w Sewa­stopolu kilkuset dokerów. 28 i 30 listopada „Izwiestija” Rewolucyjnego Komitetu Se­wastopola opublikowały dwie listy rozstrzelanych. Na pierwszej znalazły się 1634 nazwiska, na drugiej - 1202.

W początku grudnia władze przystąpiły do możliwie kompletnego - wziąwszy pod uwagę okolicz­ności - zakładania teczek ludności głównych miast Krymu, ukrywających ich zdaniem dziesiątki, jeśli nie setki tysięcy burżujów, którzy uciekli z całej Rosji do swych tradycyj­nych kurortów. Wzmocniono kordony zamykające Przesmyk Perekopski, jedyną drogę ucieczki. Władze nakazały wszystkim obywatelom stawić się w Czeka w ce­lu wypełnienia obszernego formularza, zawierającego około pięćdziesięciu pytań o po­chodzenie społeczne, przeszłość, działalność, dochody oraz o to, co ankietowani robili w listopadzie 1920 roku, co myślą o Polsce, Wranglu, o bolszewikach itd. Na podstawie tych „ankiet” ludność została podzielona na trzy kategorie: do rozstrzelania, do osa­dzenia w obozach koncentracyjnych, do oszczędzenia.

15. Bolszewicki terror w dobie NEP-u

W walce między reżimem a społeczeństwem zaczął się od marca 1921 r. zarysowywać NEP, Nowaja Ekonomiczeskaja Politika. Zastąpienie rekwizycji podatkiem w natu­rze, przyjęte pospiesznie ostatniego dnia X Zjazdu RKP(b) pod groźbą wybuchu spo­łecznego, nie zakończyło buntów chłopskich i strajków robotniczych ani nie oznaczało złagodzenia represji. Wiosną 1921 roku nie nastał spokój społeczny. Bardzo silne napięcie trwało co najmniej do lata 1922 roku, a w niektórych regionach jeszcze dłużej. Dopiero wielki głód z lat 1921-1922 poradził sobie z najbar­dziej wzburzonymi wsiami.

a) Powstanie chło­pów tambowskich, na Powołżu i w zachodniej Syberii

Gubernia tambowska (Położona niecałe pięćset kilometrów na południowy wschód od Mo­skwy) była od początku wieku jednym z bastionów Partii Socjali-stów-Rewolucjonistów. Była również najbliższym Moskwy spichlerzem zbożowym. Od jesieni 1918 roku w guberni tej zaczęło grasować ponad sto oddziałów rekwizycyjnych. W 1919 roku wybuchły dziesiątki buntów, które zostały bezlitośnie stłumione. W 1920 roku kontyn­genty zostały znacznie zwiększone - z 18 do 27 milionów pudów - podczas gdy chłopi zmniejszyli bardzo areał zasiewów, wiedząc, że to, czego nie zdołają skonsumować, i tak zostanie natychmiast zarekwirowane. 19 VIII 1920 roku zwyczajne przy tej okazji incydenty z oddziałami rekwizycyjnymi przybrały groźniejszą formę w osadzie Chitrowo. Oddziały rekwizycyjne popełniały cały szereg nadużyć: grabiły po drodze wszystko, włącznie z poduszkami i sprzętami kuchennymi, dzieliły się łupem i na oczach wszystkich biły siedemdziesięcioletnich starców, karząc ich za ukrywających się w lasach synów dezerterów. Chłopów oburzało też to, iż skonfiskowane i odwiezione wozami na najbliższy dworzec ziarno gniło tam pod gołym niebem.

Rozpoczęty w Chitrowie bunt rozszerzy się na inne obszary. W końcu sierpnia 1920 roku objął po­nad 14 tys. ludzi. W ciągu kilku tygodni bunt ten przekształcił się w dobrze zorga­nizowany ruch powstańczy kierowany przez Aleksan­dra Stiepanowicza Antonowa (był eserowcem od 1906 r.; w sierpniu 1918 roku stanął na czele jednej z band dezer­terów). Antonow stworzył sprawną organizację milicji chłopskich, ale także znakomitą służbę wywiadowczą, któ­rej udało się przeniknąć aż do tambowskiej Czeka. Zorganizował także służbę propa­gandową. Jednocześnie podziemna organizacja partii eserowskiej tworzyła Związek Chłop­stwa Pracującego - tajną siatkę dobrze zorientowanych w sytuacji działaczy chłopskich.

W październiku 1920 roku władza bolszewicka kontrolowała już tylko miasto Tambow i kilka miast guberni. Dezerterzy dołączali tysiącami do chłopskiej armii Antonowa, która w szczytowym momencie liczyć miała ponad 50 tysięcy ludzi. W początku listopada bolszewicy mieli w guberni zaledwie 5 tysięcy ludzi z Wojsk Obrony Wewnętrznej Republiki, ale po klęsce Wrangla na Krymie szeregi sił specjalnych, wysłanych do Tambowa, szybko się rozrosły, dochodząc aż do 100 tysięcy ludzi.

W początku 1921 r. bunty chłopskie objęły nowe regiony: ca­łe dolne Powołże i zachodnią Syberię (tutaj kontyngenty ustalono arbitral­nie na podstawie eksportu zbóż zrealizowanego w 1913 roku). Szlak Kolei Transsyberyjskiej. 21 lu­tego armia chłopska opanowała Tobolsk, który jednostki Armii Czerwonej zdołały odbić dopiero 30 marca.

b) Antybolszewickie zamieszki w Piotrogradzie i Moskwie (luty - marzec 1921r.)

Tymczasem w Piotrogrodzie i Moskwie sytu­acja na początku 1921 roku była niemal wybuchowa. Gospodarka prawie stanęła: prze­stały kursować pociągi; z braku paliwa większość fabryk została zamknięta lub praco­wała w zwolnionym rytmie; nie zapewniano już miastom zaopatrzenia. Robotnicy byli albo na ulicy, albo w okolicznych wsiach, gdzie szukali jedzenia, albo w trakcie dyskusji w zamarzniętych i na wpół zdemolowanych halach, z których ukradziono wszystko to, co nadawało się do wyniesienia i wymiany jako „wyrobu przemysłowego” za odrobinę żywności. Dekret rządowy z 21 stycznia zmniejszał o jedną trzecią racji chleba w Moskwie, Piotrogrodzie, Iwanowo-Wozniesiensku, Kronsztadzie. Krok ten spowodował wybuch. Od końca stycznia do połowy marca 1921 r. Mnożyły się strajki, wiece protestacyjne, marsze głodowe, de­monstracje i okupacje fabryk. W Moskwie i Piotrogrodzie osiągnęły one szczyt w końcu lutego i na początku marca. Między 22 a 24 lutego doszło w Moskwie do poważnych starć między oddziałami Czeka a robotniczymi demonstrantami, którzy próbowali sforsować bramy koszar, by pobratać się z żołnierzami. Po stronie robotni­ków padli zabici, a setki innych aresztowano.

W Piotrogrodzie zamieszki nabrały nowego rozmachu od 22 lutego - robot­nicy kilku wielkich fabryk wybrali „zgromadzenie pełno­mocników robotniczych” o silnym zabarwieniu mienszewickim i eserowskim. W swej pierwszej odezwie zgromadzenie zażądało obalenia dyktatury bolszewickiej, tajnych wyborów do sowietów, wolności słowa, zgromadzeń i prasy oraz uwolnienia wszystkich więźniów politycznych. Zgromadzenie wezwało do strajku generalnego. Dowództwu wojskowemu nie udało się zapobiec zwołaniu w kilku pułkach wieców, na których uchwalono poparcie dla robotników. 24 lutego oddziały Czeka otworzyły ogień do demonstracji robotniczej, zabijając dwunastu jej uczestników. Tego dnia aresztowa­no prawie tysiąc robotników i działaczy socjalistycznych. Jednak szeregi demonstran­tów nieustannie rosły, a tysiące żołnierzy porzucały swe jednostki, by dołączyć do robotników.

W celu radykalnego złamania ruchu piotrogrodzka Czeka otrzymała 7 marca rozkaz podjęcia zdecydowanych akcji przeciw robotnikom. W 48 rodzin aresztowano ponad 2 tysiące robotników, sympatyków i działaczy socjali­stycznych lub anarchistycznych (robotnicy nie byli uzbrojeni i nie mogli stawić oporu oddziałom Czeka).

c) Bunt marynarzy w Kronsztadzie (28 II 1921r.)

28 lutego wybuchł bunt marynarzy na dwóch pancernikach («Sewastopol» i «Pietropawłowsk») w położonej niedale­ko Piotrogrodu bazie w Kronsztadzie. l marca odbył się ogromny wiec, w któ­rym wzięła udział jedna czwarta cywilnych i wojskowych mieszkańców tej bazy morskiej (ponad 15 tysięcy ludzi). Przybyły na miejsce w celu ratowania sytuacji Michaił Kalinin został odprawiony wśród gwizdów tłumu. 2 marca powstańcy, do któ­rych dołączyła przynajmniej połowa z dwóch tysięcy kronsztadzkich bolszewików, utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, który spróbował niezwłocznie nawiązać kontakt ze strajkującymi robotnikami i żołnierzami z Piotrogrodu.

Po powstania robotników Piotrogrodu bolszewicy przygotowali starannie szturm na Kronsztad. Zadanie zlikwidowania buntu otrzymał Michaił Tuchaczewski, pobity w kampanii polskiej 1920 roku. Strzelać do lu­du kazał młodym i nie mającym rewolucyjnych tradycji elewom Szkoły Wojskowej oraz specjalnym oddziałom Czeka. Działania rozpoczęły się 8 marca. Dziesięć dni później Kronsztad padł zdobyty kosztem tysięcy zabitych po obu stronach. Represje wobec po­wstańców:

• setki wziętych do niewoli rozstrzelano w ciągu kilku dni po klęsce;

• Niedawno opublikowane dokumenty odnotowują tylko między kwietniem a czerwcem 1921 roku 2103 wyroki śmierci i 6459 wyroków więzienia lub obozu;

• W 1922 r. Specjal­na Komisja Ewakuacyjna zesłała na Syberię 2514 cywilów z Kronsztadu jedynie za po­zostanie w twierdzy w czasie wypadków.

Tuż przed zdobyciem Kronsztadu 8 tys. osób zbiegło po zamarz­niętej zatoce do Finlandii, a tam zostały internowane w obozach przejściowych w Terijoki, Wyborgu i Ino. Oszukani przyrzeczeniem amnestii, liczni uciekinierzy powrócili w 1922 roku do Rosji, gdzie natychmiast ich aresztowano i zesłano na Wyspy Sołowieckie lub do położonych w pobliżu Archangielska Chołmogorów, jednego ze straszniej­szych obozów koncentracyjnych (na wiosnę 1922 roku z 5000 uwięzionych w Chołmogorach powstańców kronsztadzkich przy życiu zostało mniej niż 1500).

28 II 1921 r. Dzierżyński nakazał wszystkim lokalnym Czeka:

• aresztować natychmiast całą inteligencję anarchizującą, mienszewicką i eserowską, a zwłaszcza urzędników pracujących w ludowych komisariatach rolnictwa i aprowizacji;

• aresztować wszystkich mienszewików, socjalistów-rewolucjonistów i anarchistów w fabrykach mogących nawoływać do strajków lub demonstracji.

Od marca do czerwca 1921 roku aresztowano ponad 2 tysiące działaczy i sym­patyków umiarkowanych socjalistów. Wszyscy członkowie Komitetu Centralnego partii mienszewickiej znaleźli się w więzieniu. Zagrożeni zesłaniem na Syberię rozpoczęli w styczniu 1922 roku głodówkę; 12 przywódców, w tym Dana i Nikotajewskiego, wysłano wtedy na przymusową emigrację i w lutym 1922 roku przybyli oni do Berlina.

d) Zdławienie powstań chłopskich

27 IV 1921 roku Biuro Polityczne mianowało Michaiła Tuchaczewskiego odpowiedzialnym za operację zlikwidowania band Antenowa w guberni tambowskiej. Dysponując prawie 100 tysiącami żołnierzy (znaczną część sta­nowiły oddziały specjalne Czeka) - wspartych ciężką artylerią i lotnictwem - Tuchaczewski rozbił oddziały Antenowa z niesłychanym okrucieństwem. Tuchaczewski i przewodniczący Komisji Pełnomocnej Centralnego Komitetu Wykonawczego Antonow-Owsiejenko, mianowany w celu zbudowania prawdziwego systemu okupacyjnego w guberni tambowskiej, stosowali masowo branie zakładników, egzekucje, internowa­nia w obozach koncentracyjnych, duszenie gazem i deportacje całych wsi, podejrzanych o sprzyjanie „bandytom” lub ich ukrywanie.

Podpisany przez Tuchaczewskiego i Antonowa-Owsiejenkę rozkaz dzienny nr 171 z 11 VI 1921 roku naświetla metody, jakimi „spacyfikowano” gubernię tambowską. Dokument ten nakazywał zwłaszcza:

• Rozstrzeliwać na miejscu i bez sądu każdego obywatela, który nie chce podać nazwiska.

• W wioskach, w których ukrywana jest broń, komisje polityczne ujezdu lub gminy mają pra­wo do decyzji o wzięciu zakładników i rozstrzelaniu ich w przypadku, gdyby broń nie została wydana.

• W przypadku znalezienia ukrytej broni rozstrzelać na miejscu i bez sądu najstarszego mężczy­znę w rodzinie.

• Rodzina, która ukrywałaby w swym domu bandytę, podlega aresztowaniu i wysiedleniu poza granice guberni. Jej majątek zostaje skonfiskowany, a najstarszy mężczyzna w rodzinie zostanie na miejscu i bez sądu rozstrzelany.

• Traktować jak bandytów rodziny ukrywające krewnych lub majątek bandytów i rozstrzelać na miejscu i bez sądu najstarszego mężczyznę w rodzime.

• W wypadku ucieczki rodziny bandyty, rozdzielić jej majątek między wiernych wtadzy sowiec­kiej chłopów i spalić lub zburzyć opuszczone domy.

Nazajutrz po ogłoszeniu rozkazu nr 171 Tuchaczewski wydał rozkaz zagazowania buntowników (gaz rozpylano nad lasami, w których ukrywali się chłopi). Na skutek sprzeciwu licznych przywódców bolszewickich wobec tej ekstremalnej formy „wykorzenienia” rozkaz nr 171 został anulowany.

W lipcu 1921 roku wojskowe władze Czeka zorganizowały siedem obozów koncentracyjnych, w których, wedle cząstkowych danych, zamknięto co naj­mniej 50 tysięcy osób, w większości kobiety, dzieci, starców, „zakładników” i członków rodzin chłopskich dezerterów. W obozach panowały tyfus i cholera, a półnagim więźniom brakowało wszystkiego. W lecie 1921 roku zapanował głód. Śmiertelność osiągnęła jesienią 15 do 20% miesięcznie. l IX 1921 roku istniało już tylko kilka oddziałów leśnych, które liczyły nie więcej niż ty­siąc uzbrojonych ludzi. Od listopada 1921 roku wiele tysięcy naj­zdrowszych więźniów zesłano do obozów koncentracyjnych na północy Rosji, do Archangielska i do Chołmogorów.

Pacyfika­cja wsi trwała w wielu regionach - na Ukrainie, zachodniej Syberii, w guberniach nadwotżańskich i na Kaukazie - co najmniej do drugiej połowy 1922 roku. Kontyngen­ty podtrzymywały jednak stale napięcie na wsiach, gdzie wielu mieszkańców zatrzymało broń. W celu przyspieszenia poboru podatków na Syberii, która miała dostarczyć więk­szość produktów rolnych w okresie, gdy głód pustoszył wszystkie gubernie nadwotżańskie, w grudniu 1921 roku wysłany został na Syberię w roli nadzwyczajnego pełnomocni­ka Feliks Dzierżyński. Zorganizował tam „lotne sądy rewolucyjne”, które miały objeż­dżać wioski i natychmiast skazywać na kary więzienia lub obozu chłopów zalegających z podatkami. Sądy te, wspierane przez „oddziały podatkowe”, popełniły tyle nadużyć, że sam przewodniczący Najwyższego Trybunatu Ni-kołaj Krylenko musiał zarządzić dochodzenie w sprawie postępowania organów wyko­nawczych. Nadużycia oddziałów rekwizycyjnych osiągnęły polegały na zamykaniu aresztowanych chłopów w nie ogrzewanych barakach, chłostaniu ich i grożeniu ustawicznie eg­zekucją. Tych, którzy nie wywiązali się ze wszystkich dostaw, wiązano i przepędzano nago główną ulicą wioski, a potem zamykano w lodowatym baraku. Pobito do utraty przytomności wiele kobiet które wpychano nago do jam wykopanych w śniegu.

e) Wielki głód

W 1921 r. Rosję dotknęła klęska głodu.

Wiosną 1921 roku jednym z priorytetów reżimu było wznowienie produkcji przemy­słowej, która spadła do 10% wartości z roku 1913. Bolszewicy wzmocnili militaryzację pracy. W Donbasie (produkowano tam 80% stali i węgla całego kra­ju) pod koniec 1920 roku na czele Centralnego Zarządu Przemysłu Węglowego stanął Piatakow, jeden z bliskich Trockiemu głównych liderów partii. W ciągu roku, za cenę bezprecedensowej polityki wyzysku i prześladowań, udało mu się pięciokrotnie zwięk­szyć produkcję węgla. Polityka ta oparta była na militaryzacji pracy kopalń, zatrudnia­jących 120 tysięcy górników. Piatakow narzucił surową dyscyplinę: każdą nieobecność traktowano jako „akt sabotażu” i karano zesłaniem do obozu lub śmiercią - w 1921 roku osiemnastu górników rozstrzelano za „wzmożone pasożytnictwo”. Wydłużono czasu pracy (wprowadzając zwłaszcza pracę w niedziele) i upowszechniono szantaż za pomocą karty zaopatrzenia. Całą płacę robotników stano­wiła trzecia część lub najwyżej połowa niezbędnej do przeżycia racji chleba. Licznymi przyczynami dużej absencji były, poza epidemiami, permanentny głód i prawie całkowity brak ubrań, spodni i butów. Aby zmniejszyć liczbę osób do wyżywienia w okresie zagrożenia gło­dem, 24 VI 1921 r. Piatakow zarządził wysiedlenie z miast górniczych wszyst­kich osób, które nie pracowały w kopalniach, a więc były „obciążeniem”. Rodzinom górniczym odebrano karty żywnościowe. Normy racjonowania dostosowano bardzo ści­śle do indywidualnej wydajności każdego górnika.

Zwołane w czerwcu 1921 r. do Moskwy kierownic­two dotkniętych głodem guberni podkreślało jednogłośnie odpowiedzialność rządu, a szczególnie Ludowego Komisariatu Aprowizacji za rozszerzenie się i zaostrzenie klęski głodowej. Mimo złych zbiorów w 1920 roku zarekwirowano dziesięć milionów pudów zboża. Zabrana została cała rezerwa, w tym ziarno siewne na rok następny. Wielu chłopów nie miało co jeść od stycznia 1921 roku. Śmiertelność zaczęła rosnąć w lutym. W ciągu dwóch lub trzech miesięcy w guberni samarskiej zaprzestano praktycznie antyrządowych powstań i buntów. Tymczasem Lenin i Mołotow wysłali 30 VII 1921 roku telegram do wszystkich przewodniczą­cych komitetów regionowych i gubernialnych partii z żądaniem wzmocnienia aparatu ściągającego podatki. oddania do dyspozycji agencji ściągających podatek w naturze całej władzy par­tii i pełnego potencjału represyjnego aparatu państwowego”²⁷!

Wobec takiej postawy władz zmobilizowały się dobrze poinformowane i światłe środowiska inteli­gencji. W czerwcu 1921 roku agronomowie, ekonomiści i wykładowcy uniwersyteccy utworzyli przy Moskiewskim Stowarzyszeniu Rolniczym Społeczny Komitet Pomocy Głodującym. Wśród pierwszych członków komitetu znaleźli się znani ekonomiści, Kondratiew i Prokopowicz, były minister zaopatrzenia w Rządzie Tymczasowym, bliska Gorkiemu dziennikarka Jekatierina Kuskowa. Dzięki pośrednictwu Gorkiego, delegacja Komitetu, której przyjęcia Lenin odmówił, uzyskała w połowie lipca 1921 roku audiencję u Lwa Kamieniewa.

Ostatecznie członkom komitetu udało się przekonać część kierownictwa o swej przydatności. 21 lipca 1921 roku rząd bolszewicki zdecydował się zalegalizować spo­łeczny komitet, który przyjął nazwę Ogólnorosyjskiego Komitetu Pomocy Głodującym i otrzymał atest Czerwonego Krzyża. Miał on prawo do zdobywania w Rosji i za granicą żywności, paszy i lekarstw oraz do rozdziału tych dóbr pomiędzy potrzebujących, do organi­zowania specjalnych transportów w celu przewiezienia dostaw, rozdawnictwa „zup dla ubo­gich”, tworzenia sekcji i komitetów lokalnych, swobodnego porozumiewania się ze wska­zanymi przez siebie za granicą instytucjami i pełnomocnikami, a nawet do wyrażenia opi­nii co do stosowanych przez władze centralne i lokalne środków, które mają jego zdaniem związek z walką z głodem. Nigdy w historii państwa sowieckiego nie nadano podobnych praw organizacji społecznej. Ustępstwa rządu były proporcjonalne do rozmiaru wstrząsają­cego krajem kryzysu, wstydliwego, bo w cztery miesiące po oficjalnym rozpoczęciu NEP-u.

Komitet nawiązał współpracę z przełożonym Cerkwi prawosławnej, patriarchą Tichonem, który utworzył natychmiast Ogólnorosyjski Cerkiewny Komitet Pomocy Gło­dującym. 7 lipca patriarcha kazał odczytać we wszystkich cerkwiach list pasterski, w którym wzywał wiernych do udzielenia pomocy głodującym.

Po wsparciu przez Cerkiew Ogólnorosyjski Komitet Pomocy Głodującym nawiązał kon­takt z różnymi organizacjami międzynarodowymi w rodzaju Czerwonego Krzyża, American Relief Administration (ARA) i kwakrów. Jednak współpraca między komitetem a rządem trwać miała tylko pięć tygodni. 27 VIII 1921 r., w sześć dni po podpisaniu umowy z przedstawicielem American Relief Administration, na którego czele stał Herbert Hoover, komitet rozwiązano. Teraz, gdy Ame­rykanie przysyłali pierwsze statki z zaopatrzeniem, dla Lenina rola komitetu była zakończo­na.

Proponuję - pisał Lenin - rozwiązać komitet jeszcze dziś, w piątek 26 sierpnia. [...] Aresztować Prokopowicza za wywrotowe wypowiedzi [...] i przetrzymać go przez trzy miesiące w więzieniu. [...] Natychmiast, nawet dziś, usunąć z Moskwy pozostałych członków komitetu i wysłać ich od­dzielnie do możliwie najbardziej oddalonych od kolei stolic ujezdów i tam trzymać w areszcie do­mowym. [...] Jutro opublikujemy w pięciu linijkach krótki i suchy komunikat rządowy: Komitet rozwiązano za odmowę współpracy. Przekazać do dzienników dyrektywy w sprawie rozpoczęcia od jutra nie przebierających w środkach ataków na ludzi z komitetu. Tatusiowi synkowie, biało­gwardziści, gotowi do przejażdżki za granicę, ale dużo mniej do udania się na prowincję. Ośmie­szyć ich wszystkimi sposobami i poniewierać przez dwa miesiące przynajmniej raz w tygodniu”.

Drobiazgowo przestrzegając instrukcji, prasa rozpętała burzę wokół wchodzących w skład komitetu sześćdziesięciu znanych intelektualistów.

Na miejsce komitetu rząd zorganizował złożoną z urzędników różnych ludowych komisariatów Centralną Komisję Pomocy Głodującym, organizm nieruchawy, zbiuro­kratyzowany, zupełnie nieskuteczny i skorumpowany. Latem 1922 roku w najgorszym okresie klęski głodowej, kiedy dotkniętych nią było około 30 milionów ludzi, Centralna Komisja była w stanie zapewnić nieregularną pomoc żywnościową niespełna 3 milio­nom. ARA, Czerwony Krzyż i organizacja kwakrów żywiły około 11 milionów ludzi dziennie. Mimo międzynarodowej mobilizacji w latach 1921-1922 zmarło co najmniej 5 spośród 29 milionów dotkniętych głodem ludzi.

f) Utworzenie GPU

Dekret z 6 II 1922 r. roz­wiązywał Czeka, a na jej miejsce powoływał niezwłocznie podległe Ludowemu Komisa­riatowi Spraw Wewnętrznych GPU - Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije (Państwowy Zarząd Polityczny). Zmieniała się nazwa, ale kierownictwo i struktury po­zostały te same. Czeka była nominalnie komisją nadzwyczajną, co sugerowało przej­ściowy charakter jej istnienia i uzasadniających je okoliczności. GPU oznaczało, że państwo miało dysponować normalnymi i stałymi instytucjami kontroli i represji po­litycznej. Za zmianą nazwy kryło się utrwalenie i legalizacja terroru jako sposobu roz­wiązywania konfliktowych stosunków między państwem a społeczeństwem.

g) Walka z Cerkwią

„Elektryczność zastąpi Boga. Pozwólcie chłopu modlić się do elektryczności, a poczuje przez nią większą siłę władzy niż nieba” - mówił Lenin w 1918 roku, w czasie dyskusji z Leonidem Krasinem na te­mat elektryfikacji Rosji.

5 II 1918 r. rząd zadekretował rozdział państwa i szkolnictwa od Cerkwi, ogłosił wolność sumienia i wyznania oraz na­cjonalizację majątku cerkiewnego. Patriarcha Tichon zaprotestował gwałtownie w czte­rech listach pasterskich do wiernych przeciw. Bolszewicy mnożyli prowokacje, dopuszczając się „ekspertyz” - to znaczy profanacji - relikwii świętych, or­ganizując „karnawały antyreligijne” podczas wielkich świąt cerkiewnych, domagając się, by położony w pobliżu Moskwy wielki klasztor Troicko-Siergijewski w osadzie Siergijew Posad, w którym pochowane byty szczątki świętego Sergiusza z Radoneża, przekształcić w muzeum ateizmu. Kierownictwo bolszewickie postanowiło na wniosek Lenina użyć głodu jako pretekstu do rozpoczęcia wielkiej kampanii politycznej przeciw Cerkwi.

26 II 1922 r. prasa opublikowała dekret rządu, który nakazywał „natychmia­stową konfiskatę w cerkwiach wszystkich cennych wyrobów ze złota i srebra oraz wszystkich kamieni szlachetnych, które nie służą bezpośrednio kultowi. Przedmioty te zostaną oddane organom Ludowego Komisariatu Finansów, który przekaże je do fun­duszy Centralnej Komisji Pomocy Głodującym. Konfiskaty rozpoczęły się w pierw­szych dniach marca i towarzyszyły im bardzo liczne incydenty między oddziałami, skie­rowanymi do zabrania skarbów cerkiewnych, a wiernymi. Do najgroźniejszych doszło 15 III 1922 r. w Szui, małej przemysłowej stolicy ujezdu w guberni włodzimierskiej. Wojsko strzelało tam do demonstrantów i zabiło dziesięć osób.

Kampania konfiskaty mająt­ku cerkiewnego osiągnęła swe apogeum między marcem a majem 1922 r. a jej efek­tem było 1414 odnotowanych incydentów i aresztowanie kilku tysięcy popów, mnichów i mniszek. Według źródet cerkiewnych w 1922 roku zamordowano 2691 popów, 1962 mnichów i 3447 mniszek. Rząd zaaranżował wielkie publiczne procesy duchowieństwa w Moskwie, Iwanowie, Szui, Smoleńsku i Piotrogrodzie. 22 marca, w tydzień po wypad­kach w Szui, Biuro Polityczne zaproponowało, zgodnie z instrukcjami Lenina, całą se­rię posunięć:

• aresztowanie synodu i patriarchy

• relację z wypadków w Szui podać do wiado­mości publicznej,

• winnych szujskich popów i osoby świeckie oddać pod sąd w ciągu ty­godnia.

• prowodyrów buntu rozstrzelać.

W Piotrogrodzie 76 duchownych skazano na kary obozu, a 4 - w tym bardzo bliskie­go prostym ludziom, wybranego w 1917 roku metropolitę Piotrogrodu Beniamina, któ­ry przecież uparcie występował za rozdzieleniem Cerkwi od państwa - rozstrzelano. W Moskwie 148 duchownych i świeckich skazano na obóz, a 6 na wykonaną natych­miast karę śmierci. Patriarchę Tichona umieszczono w areszcie domowym w moskiew­skim klasztorze Dońskim.

h) Moskiewski proces działaczy eserowskich

W procesie eserowców zastosowano nowy kodeks karny, wprowadzony w życie l VI 1922 r. Karze śmierci podlegała nie tylko każda działalność, dająca się zakwalifikować jako akt kontrrewolucyjny (bunt, zamieszki, sabotaż, szpiegostwo itd.), lecz również przy­należność do jakiejś organizacji lub wsparcie jej „w formie pomocy części międzynaro­dowej burżuazji”. Nawet „propaganda wspomagająca część międzynarodowej burżu­azji” uważana była za kontrrewolucyjną zbrodnię, podlegającą karze pozbawienia wol­ności „co najmniej trzech lat” lub wydalenia z kraju na zawsze.

6 VI 1922 r. rozpoczął się w Moskwie publiczny proces trzydziestu czte­rech eserowców oskarżonych o „kontrrewolucyjną i terrorystyczną działalność przeciw rządowi sowieckiemu”, między innymi o zamach na Lenina z 31 sierpnia 1918 roku i o „polityczne przywództwo” powstania chłopskiego na Tambowszczyźnie. Oskarżeni stanowili różno­rodną grupę prawdziwych przywódców politycznych - było w niej między innymi dwuna­stu członków Komitetu Centralnego Partii Socjalistów-Rewolucjonistów z Abramem Gocem i Dmitrijem Donskojem na czele - oraz prowokatorów, których zadaniem było obciążanie współoskarżonych i „wyznanie swych zbrodni”. Jedenastu z oskarżo­nych - kierownictwo Partii Socjalistów-Rewolucjonistów - skazano 7 VIII 1922 r. na najwyższy wymiar kary. Wobec protestów zmobilizowanej przez rosyjskich socja­listów na wygnaniu społeczności międzynarodowej, a jeszcze bardziej wobec realnej groźby ponownego wybuchu powstań na wsiach, w których pozostał żywy „eserowski duch”, wykonanie wyroków zostało zawieszone, „pod warunkiem, iż Partia Socjalistów­-Rewolucjonistów zaprzestanie wszelkiej działalności konspiracyjnej, terrorystycznej i powstańczej”. W styczniu 1924 roku wyroki zamieniono na kary pięciu lat obozu. Ska­zanych nigdy jednak nie uwolniono, a stracono ich w latach trzydziestych, kiedy kie­rownictwo bolszewickie nie musiało się już liczyć ani z opinią międzynarodową, ani z groźbą powstań chłopskich.

i) Deportacja intelektualistów rosyjskich

Od jesieni 1922 roku usunięto z kraju prawie dwustu znanych intelektualistów, których podejrzewano o opo­zycję wobec bolszewizmu. Na poczesnym miejscu figurowali między nimi członkowie rozwiązanego 27 VIII 1921 roku Społecznego Komitetu Pomocy Głodującym.

22 maja Biuro Polityczne utworzyło Komisję Specjalną, złożoną między innymi z Kamieniewa, Kurskiego, Unszlichta, Mancewa (dwaj ostatni to bezpośredni zastępcy Dzierżyńskiego), której zadaniem było zebranie materiału obciążającego niektórych intelektualistów w celu ich aresztowania, a następnie wydalenia z kraju. Pierwsi na li­ście do wydalenia w czerwcu 1922 roku byli dwaj główni przedstawiciele Społecznego Komitetu Pomocy Głodującym, Siergiej Prokopowicz i Jekatierina Kuskowa. Pierwszą grupę stu sześćdziesięciu znanych intelektualistów aresztowano 16 i 17 VIII i wydalono statkiem we wrześniu. Znajdowali się wśród nich: Nikołaj Bierdiajew, Siergiej Bułhakow, Siemion Frank, Siergiej Trubeckoj, Iwan Łapszyn i in.. Każdy z nich musiał podpisać doku­ment stwierdzający, iż w razie powrotu do ZSRR zostanie w trybie natychmiastowym rozstrzelany. Osoba wydalana z kraju miała prawo do zabrania płaszcza zimowego i letniego, garnituru i bielizny osobistej na zmianę, czterech koszul, w tym dwóch noc­nych, dwóch par kalesonów oraz dwóch par skarpetek. Poza rzeczami osobistymi każdy miał prawo do zabrania dwudziestu dolarów.

Jednocześnie z tymi deportacjami policja polityczna kontynuowała tworzenie karto­tek wszystkich podejrzanych intelektualistów o mniej znanych nazwiskach, których oczekiwało bądź zalegalizowane dekretem z 10 VIII 1922 roku administracyjne ze­słanie do odległych części kraju, bądź zamknięcie w obozie koncentracyjnym.

Wykład IX - X:

Świat po I wojnie globalnej. Konferencja pokojowa w Paryżu. Konferencja waszyngtońska

I. Nowa mapa polityczna Europy

1. Ukraina i jej inkorporacja do imperium sowieckiego

20 XI 1917 r. w Kijowie proklamowano utworzenie Ludowej Republiki Ukraińskiej, a 22 I 1918 r. całkowite oddzielenie się od Rosji. 30 XII 1917 r. w Charkowie proklamowano Ukraińską Socjali­styczną Republikę Radziecką, która uzyskała pełne poparcie Rosji Sowieckiej. Rozpoczęła się wojna domowa. Centralną Radę wspierali Niemcy i Austriacy. Siły sowieckie wyparły Centralną Radę z Kijowa. Niemcy i Austro-Węgry zawarły z nią w Brześciu nad Bugiem 9 II 1918 r. traktat pokojowy, odstępując jej bezprawnie polską Chełmszczyznę. W traktacie brzeskim Niemcy zmusili rząd sowiecki do uznania odrębności Ukrainy i do wyrzeczenia się praw do części prowincji nadbałtyckich. Rosja wyrzekła się poza tym roszczeń do ziem polskich.

21 IV 1920 r. Rzeczpospolita zawarła umowę z rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej (reprezentowane przez atamana Semena Petlurę). Polacy zobowiązali się przekazać Ukrainie obszary leżące na wschód od granicy między obu państwami, do granic z 1772 r., które Polska już posiada lub odzyska od Rosji drogą orężną lub dyplomatyczną. 25 kwietnia podpisano konwencje wojskową. Podczas rozmów w Rydze (rozpoczęły się 21 IX 1920 r.) delegacja polska uznała pełnoprawny udział przedstawicieli Ukraińskiej republiki Rad oraz zgodzili się na pominięcie przedstawicieli Ukraińskiej Republiki Ludowej (rezygnacja z koncepcji federacyjnej). 12 X 1920 r. podpisano rozejm. W ten sposób Ukraina weszła w skład imperium sowieckiego.

2. Państwa bałtyckie

6 XII 1917 r. Finowie deklaracją w Helsinkach proklamowali swoją niepodległość. 28 I 1918 r. w Helsinkach obwołano Socjalistyczną Republikę-Finlandii. Dzięki poparciu Niemiec Socjalistyczna Republika Finlandii upadła.

Po traktacie brzeskim z 3 marca trwała okupacja niemiecka w Estonii, na Łotwie i Litwie. Litwini ogłosili 16 II 1918 r. utworzenie państwa litewskiego (przewidziano jego monarchiczny ustrój). 24 II 1918 r. w Tallinie (wówczas Rewel) deklarację niepodległości ogłosili Estończycy.

Na Łotwie proklamowano natomiast niepodległość 18 XI 1918 r., wbrew trwającej jeszcze okupacji niemieckiej i obecności rosyjskich oddziałów antysowieckich. Nastąpiło to po anulowaniu traktatu brzeskiego z 3 marca 1918 r., dokonanym przez rząd Rosji sowieckiej 13 XI 1918 r. Sowieci zwrócili swe zainteresowania w kierunku trzech nowych państewek bałtyckich i użyczając poparcia środowiskom lewicowym w tych krajach. 22 XI 1918 r. proklamo­wano Łotewską Republikę Radziecką, tydzień później, 29 listopada — Estoń­ską, a 8 grudnia — Litewską. Było to jednak możliwe tylko na niewielkich skrawkach wolnych od okupacji niemieckiej, nadal jeszcze trwającej. Dzięki poparciu niemieckiemu nastąpiło wyparcie wpływów sowieckich, co ostatecznie musiała też uznać Rosja sowiecka.

3. Włączenie Białorusi do imperium sowieckiego

Niemcy stopniowo zaczęli się wycofywać się z tego obszaru pod koniec 1918 r. 1 I 1919 r. w Mińsku proklamowano utworzenie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W kołach bolszewickich zwyciężyła koncepcja połączenia Białorusi z Litwą: 27 II 1919 r. utworzono Litewsko-Białoruską SRR. Faktycznie jednak na Litwie bolszewicy zostali pokonani a duża zaś część Białorusi została zajęta przez siły polskie - nowe państwo istniało przeważnie tylko na papierze, a po uznaniu niezależnego państwa litewskiego przez RFSRR w traktacie z 12 VII 1920 r. ponownie ustanowiono Białoruską SRR 31 VII 1920 r.

4. Czechosłowacja

Mocarstwa zachodnie uznały prawa narodowe Czechów i Słowaków oraz Południowych Słowian. Pomysł utworzenia państw czeskiego i południowosłowiańskiego zawarty w proklamacji ostatniego cesarza austriackiego Karola I o federalizacji Austrii, ogłoszony 16 X 1918 r. okazał się nierealny. Odrzucili tę możliwość politycy, czescy i południowosłowiańscy. Manifest cesarski zaakceptowali tylko niemieccy Austriacy oraz wschodniogalicyjscy Ukraińcy: we Lwowie 18 października wydano zapowiedź utworzenia Państwa Ukraińskiego, a w Wiedniu ukonstytuowała się Rada Narodowa Niemieckiej Austrii. Nadal jednak urzędował w Wiedniu ostatni rząd cesarski, który jeszcze dysponował realnymi środkami władzy.

28 X 1918 r. w Pradze proklamowano utworzenie Państwa Czechosłowackiego. Czesi przejęli władzę w znacznej części Czech i Moraw. Akt ten poparła deklaracja słowacka, uchwalona 30 października, mówiąca o zerwaniu z Węgrami i połączeniu się z Czechami. Faktyczną władzę na obszarze słowackim sprawowały jednak nadal urzędy węgierskie. Utworzona Słowacka Rada Narodowa zawiadomiła rząd w Budapeszcie o swojej uchwale, nie spotykając się z represjami.

5. Powstanie Królestwa SHS

Południowi Słowianie z Austro-Węgier podlegali władzy trzech ośrodków:

• Słoweńcy i Dalmacja — Wiedniowi,

• Chorwaci oraz Serbowie z Baczki i Banatu — Budapesztowi,

• mieszkańcy Bośni-Hercegowiny tamtejszemu zarzą­dowi wojskowemu w Sarajewie.

Przywódcy Południowych Słowian utworzyli 6 X 1918 r. w Zagrzebiu (Chorwaci posiadali tu lokalną autonomię) Radę Narodową Słoweńców, Chorwatów i Serbów. zgodnie z ustaleniami powziętymi poprzednio na emigracji przez polityków południowo-słowiańskich oraz rząd serbski na emigracji na obszarach Autro-Węgier zamieszkiwanych przez Słowian powstać miało państwo narodowe, które z kolei weszłoby w związek federacyjny z Serbią. Po kapitulacji Bułgarii (29 września), okupowane przez Bułgarów i Austro-Niemców terytorium Serbii było stopniowo w ciągu paździer­nika wyzwalane, a rząd serbski wkrótce powrócił do kraju.

29 października sejm chorwacki zerwał unię z Węgrami i wszelkie związki z rządem wiedeńskim, a zagrzebska Rada Narodowa SHS tegoż dnia proklamowała utworzenie nowego państwa narodo­wego na całym obszarze południowosłowiańskim, dotąd należącym do Austro­-Węgier. Władze wojskowe w Bośni-Hercegowinie podporządko­wały się temu l listopada. Państwo SHS stało się sąsiadem wyzwolonej Serbii, której rząd to nowe państwo uznał i obiecał akcję dyplomatyczną, by je uznały także państwa koalicji, co jednak nie powiodło się wskutek zabiegów podejmo­wanych przez Włochy (wysuwały roszczenia do południowosłowiańskiego wybrzeża Adriatyku).

Królestwo Czarnogórskie (w r. 1914 stanęło obok Serbii w wojnie przeciw Austro-Węgrom, okupowane było od 1916 - król i rząd znaleźli się na emigracji) została w październiku 1918 r. wyzwolona przez oddziały serbskie. Zgromadzenie narodowe proklamowało 26 XI 1918 r. w Podgoricy (dzisiejszy Titograd) detronizację króla Mikołaja I i jego dynastii oraz włączenie kraju do Serbii. Zagrożone postępującą na wybrzeżu adriatyckim okupacją włoską Państwo SHS, nie posiadające własnej armii, tylko w połączeniu z Serbią mogło widzieć szansę dalszego utrzymania się. Rada Narodowa SHS uchwaliła idącą w tym duchu rezolucję 24 listopada i wysłała swoich delegatów do Belgradu na rozmowy z rządem serbskim. l XII 1918 r. w Belgradzie regent Serbii, ks. Aleksander Karadjordjević, w imieniu króla Piotra I proklamował utworzenie jednolitego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweń­ców, obejmującego Serbię z Czarnogórą i wszystkie południowosłowiańskie ziemie z byłych Austro-Węgier. W przeciwdziałania Włochów państwa tego nie uznały mocarstwa zachodnie, a jego przedstawicieli traktowały jako delegatów wyłącznie Serbii. Nie uznawano także zaniku Czarnogóry i przewidywano dla niej oddzielny głos na przyszłej konferencji pokojowej, później wszakże przyjęto w tej sprawie stanowi­sko Belgradu.

6. Węgry

30 X 1918 r. zerwano unię realnej między Węgrami a Austrią, nowy rząd w Budapeszcie utworzył własne ministerstwo spraw zagrani­cznych i 9 listopada skierował do Zagrzebia delegację, która wyraziła chęć utrzymywania dobrosąsiedzkich stosunków z Państwem SHS. 16 XI 1918 r. proklamowano powstanie Republiki Węgierskiej.

Ukonstytuowane 21 października Państwo Niemieckoaustriackie istniało tylko w teorii. W Wiedniu działał jeszcze nadal ostatni rząd cesarski, z ostatnim wspólnym, tj. austro-węgierskim, ministrem spraw zagranicznych, który przez uznanie w nocie kapitulacyjnej z 28 października prawa narodów monarchii do samodzielnego bytu faktycznie zwolnił je z dotychczasowej zależności. Nadal trwała wojna, prowadzona w imieniu już nie istniejącej monarchii. Rozejm na froncie włoskim w imieniu jeszcze Austro-Węgier podpisano dopiero 3 listopada. Rząd węgierski podpisał osobny akt rozejmowy 13 listopada (w Belgradzie).

7. Republika Niemieckoaustriacka

12 XI 1918 r. ostateczne ukonstytuowała się nowa Republiki Niemieckoaustriackiej. Rząd tego państwa wyraził chęć połączenia się z Rzeszą Niemiecką. W 1919 r. na skutek sprzeciwu mocarstw zachodnich musieli Austriacy z tego projektu zrezygnować.

8. Islandia

W końcu 1918 r. powstało jeszcze jedne nowe państwo europejskie - Islandia (do tego czasu autonomiczna kolonia duńska). 1 XII 1918 r. rząd kopenhaski przyznał samodzielność w unii realnej z Danią. Istniało więc odtąd Królestwo Islandii. Sprawy zagraniczne tego państwa prowadziła Dania. Od końca r. 1918 zamiast dotychczasowych trzech państw skandynawskich było teraz pięć: Dania, Finlandia, Islandia. Norwegia i Szwecja. Wszystkie z wyjątkiem Finlandii — monarchie.

9. Po rewolucji bolszewickiej powstały następujące republiki Zakaukazia:

• Armenia (proklamowana 28 II 1918 r., od 29 XI 1920 r. Armeńska SRR);

• Azerbejdżan (proklamacja 28 II 1918 r., od 28 IV 1920 r. Azerbejdżańska SRR);

• Gruzja (proklamacja 28 II 1919 r., od 25 II 1921 r. Gruzińska SRR).

Większość nowych państw nie miała jeszcze ustalonych granic ani nie została uznana przez mocarstwa koalicji antyniemieckiej. Mocarstwa te nie uznawały Rosji Sowieckiej ani państw utworzo­nych na jej zachodnich rubieżach. Wiele spośród państw nowo powstałych nie uznawało się wzajemnie (dopiero po paru latach nawiązały one między sobą stosunki dyplomatyczne). Państwa, które powstały na gruzach Austro-Węgier, a zostały objęte traktatami pokojowymi zawartymi przez zwycięską koalicję z nową Austrią i nowymi Węgrami, były w lepszym położeniu i uznały się wzajemnie znacznie wcześniej niż działo się to w wypadku nowych zachodnich sąsiadów Rosji.

II. Konferencja pokojowa w Paryżu

1. Główne problemy konferencji

Konferencja rozpoczęła się 18 I 1919 r.. Główna zasadą było to, że traktaty pokojowe będą formułowane przez zwycięzców, państwa pokonane mogły tylko wyrażać swoje opinie, które do niczego nie zobowiązywały. W konferencji wzięło udział 27 państw i 5 dominiów brytyjskich. Decydujące znaczenie posiadały Francja, Wielka Brytania, Włochy, USA, Japonia - tylko te państwa, jako posiadające interesy „generalne” mogły mianować po pięciu delegatów na konferencję. Inne państwa, jako że posiadały tylko interesy „partykularne”, mogły mianować 1 - 3 delegatów. Utworzona w końcu 1918 r. Rada Najwyższa składała się z szefów państw i ministrów spraw zagranicznych: George Clemenceau, Stephen Pichon, David Lloyd George, Arthur James Balfour, Thomas Woodrow Wilson, Robert Lansing, Vittorio Orlando, Giorgio Sidney Sonnino, Makino Nobuaki, Sajonji Kimmochi.

Najtrudniejszą kwestia Konferencji było ustalenie granic Niemiec. Nikt wprawdzie nie kwestionował konieczności zwrotu Francji Alzacji i Lotaryngii, niemniej jednak pozostałe problemy wzbudzały kontrowersje.

a) Problem Nadrenii

Stanowisko Francji: 10 I 1919 r. marszałek Foch złożył w tej sprawie na konferencji międzysojuszniczej memoriał, w którym postulował utworzenie na lewym brzegu Renu osobnego państwa pod egida Ligi narodów lub kilku państw poddanych nadzorowi wojskowemu państw zwycięskich. 26 II 1919 r. Andr* Tardieu [terdj*] przedstawił przywódcom Konferencji memorandum francuskie: granica ustanowiona na Renie, obszary na zachód od Renu stanowić miały „strefę bezpieczeństwa”.

Stanowisko USA: Wislon poinformowany telegraficznie o memorandum Andr* Tardieu przesłał Edwardowi House'owi odpowiedź, aby wszelkimi sposobami hamować zapędy Francuzów.

Stanowisko Wielkiej Brytanii: 25 III 1919 r. LLoyd George przesłał przywódcom opracowany przez siebie program zatytułowany Niektóre uwagi dla konferencji pokojowej w celu sformułowania ostatecznego projektu warunków pokoju (zwany memoriałem z Fontainebleau [fątenblo] - siedziba brytyjskiego premiera podczas konferencji). Zawierał następujące zasady:

- należy Niemców pozbawić kolonii;

- należy ograniczyć ich zbrojenia do sił potrzebnych do użytku wewnętrznego, a marynarkę zmniejszyć do 1/5;

- nie należy jednak zbytnio osłabiać Niemców, gdyż zdesperowani mogą zwrócić się w kierunku bolszewizmu i zawrzeć sojusz z Rosją;

- zamiast francuskich planów w sprawie Nadrenii zaproponował gwarancję bezpieczeństwa dla Francji przez USA i Wielka Brytanię.

b) Problem Saary

Stanowisko Francji: Dążenie do przyłączenia Saary do Francji jako odszkodowania wojenne (powoływano się na kryterium historyczne - Saara należała do 1814 r. do Francji, oraz posługiwano się argumentami bezpieczeństwa narodowego). W nocie z 29 III 1919 r. Francja złagodziła swe stanowisko proponując przekazanie jej na własność kopalni zagłębia Saary i ustanowienie politycznej administracji i 15 - letnią okupację francuską

Stanowisko brytyjskie: Stworzenie autonomicznego państwa Saary pod nadzorem międzynarodowym.

Stanowisko USA: Zdecydowanie sprzeciwiano się postulatom francuskim. 8 IV 1919 r. Wilson zgłosił plan oddania administracji Saary w ręce Ligi Narodów, która rozstrzygałaby spory francuskie dotyczące uprawnień ekonomicznych Francji. Suwerenność Niemiec na tym obszarze zawieszona miała być na 15 lat, po czym o jego losie zadecydować miał plebiscyt.

c) Formuła Ligi Narodów

W USA od 1915 r. rozwijała działalność League to Enforce Peace („Liga do Wymuszania Pokoju”), kierowana przez Williama Howarda Taffta (Liga Taffta) - opracowała ona program zrzeszania wszystkich narodów cywilizowanych, które mogłyby „narzucać pokój”. W Wielkiej Brytanii na początku 1918 r. Balfour założył Committee on the League of Nations, a lord Walter Philmore stał na czele komisji ekspertów już w 1917 r. przygotował raport na ten temat. We Francji Izba Deputowanych w połowie 1917 r. poleciła rządowi podjęcie prac nad koncepcją powołania organizacji światowej. Szczególnie aktywni byli w tej dziedzinie Alexandre Ribot, Alexandre Millerand i Leon Bourgeois. W Niemczech kanclerz Bethman Hollweg opowiadał się za przystąpieniem Niemiec do związku narodów, a Matthias Erzeberger opublikował broszurę Związek narodów. Droga do pokoju światowego.

Gdy Wilson 13 XII 1918 r. przybył do Europy zapoznał się z projektem południowoafrykańskiego polityka Johna Smutsa Liga Narodów: Praktyczne wskazania, pod wpływem którego wprowadził poprawki w swoim projekcie. Pod jego wpływem zgłosił 10 I 1919 r. nowy projekt Paktu Ligi (tzw. pierwszy szkic paryski), a 14 I 1919 r. lord Robert Cecil przedstawił własne opracowanie oparte na raporcie komisji Phillmore'a. Tego samego dnia Brytyjczycy złożyli swój oficjalny projekt Ligi Narodów. 20 I 1919 r. Wilson zgłosił drugi paryski szkic Paktu.

Sprawa Ligi po raz pierwszy omawiana była na drugim plenarnym posiedzeniu 25 I 1919 r. Przyjęto ogólna zasadę: „Liga Narodów będzie tworzyła integralną część generalnego traktatu pokoju” (zabiegał o to Wilson, gdyż tylko połączenie sprawy ligi z traktatem pokojowym gwarantowało zatwierdzenie przez Kongres).

Na czele Komisji Ligi Narodów stała Wilson. W skład komisji wchodzili przedstawiciele 14 państw (m. in. Dmowski). 2 II 1919 r. wypracowano projekt. Zwyciężył pogląd angloamerykański, stawiający na bezpieczeństwo zbiorowe (Francuzi chcieli nadać Lidze uprawnienia militarne). 14 II 1919 r. Wilson na plenarnym posiedzeniu konferencji przedstawił sprawozdanie zawierające projekt Paktu Ligi narodów. Projekt przyjęto jednomyślnie, a uchwalony został na sesji plenarnej 28 IV 1919 r.

d) Problem kolonii niemieckich

Stanowisko Francji i Anglii: podział kolonii niemieckich.

Stanowisko USA: W 14 punktach Wilson przewidywał rozwiązanie problemów kolonialnych z uwzględnieniem „dobra ludności zainteresowanej” (punkt 5) - był rzecznikiem systemu mandatowego. Inspirował się projektem gen. Smutsa, który przewidywał system mandatowy dla terytoriów należących do Rosji, Austro - Węgier i Turcji. Wilson uznał, że z systemu mandatowego należy wykluczyć terytoria rosyjskie i austro - węgierskie, a włączyć niemieckie.

23 I 1919 r. Lloyd George opowiedział się za powierzeniem mandatów poszczególnym państwom pod nadzorem Ligi Narodów, ale z pewnymi wyjątkami: Niemiecka Afryka Południowo - Zachodnia powinna być zaanektowana przez Unię Afryki Południowej, Nowa Gwinea - przez Australię, Niemieckie Samoa przez Nową Zelandię. Francja i Włochy były wobec tych propozycji sceptyczne. Japonia poparła pomysł aneksji terytoriów niemieckich przez dominia brytyjskie licząc na podobne korzyści dla siebie. (Szantung). Wilson zaprotestował przeciw tym propozycjom, grożąc opuszczeniem konferencji.

29 I 1919 r. na posiedzeniu Imperialnego Wojennego gabinetu brytyjskiego uzyskano złagodzenie stanowiska premierów dominiów. Nowe memorandum brytyjskie opracowane przez Smutsa (podział terytoriów mandatowych na kilka kategorii w zależności od stopnia rozwoju) zyskało aprobatę Wilsona.

7 V 1919 r. podjęto „nieformalną decyzję” w sprawie takiego podziału w przyszłości, a zwłaszcza powierzenia mandatów trzeciej kategorii Unii Południowej Afryki, Australii i Nowej Zelandii.

e) Sprawa odszkodowań wojennych

Odstąpiono od nałożenia kontrybucji. Wyznaczenie reparacji wymagało oszacowania poniesionych strat. 25 I 1919 r. sesja plenarna konferencji na wniosek Lloyde George'a wybrała Komisję do spraw Reparacji i Strat. Każde z pięciu wielkich mocarstw delegowało do niej po 3 przedstawicieli, a Belgia, Grecja, Polska, Rumunia i Serbia po dwóch. 21 II 1919 r. USA zaproponowały, aby kosztów prowadzenia wojny nie wliczać do reparacji. Postanowiono najpierw sprecyzować rodzaje strat, później uzgodnić metody ich wyceny. Udało się to osiągnąć na posiedzeniu Komisji Reparacyjnej 7 IV 1919 r.

2. Traktat pokojowy z Niemcami

Podpisany został w Wersalu 28 VI 1919 r. Wchodził w życie natychmiast po ratyfikacji przez Niemcy oraz przez trzy spośród Głównych mocarstw sprzymierzonych i Stowarzyszonych - warunek ten spełniony został 10 I 1920 r. traktat składał się z XVI części. Część I - to Pakt Ligi Narodów, część VI dotyczyła jeńców wojennych, część VII sankcji (mówiono o postawieniu przed Trybunałem Międzynarodowym byłego cesarza Wilhelma II oraz sądzenia przez trybunały wojskowe Niemców oskarżonych o dokonanie czynów niezgodnych z prawem i zwyczajami wojennymi - artykuły te nigdy nie weszły w życie). Część IX dotyczyła postanowień finansowych, część X - postanowień ekonomicznych, część XI - żeglugi powietrznej, część XII - umiędzynarodowieniu rzek Łaby, Odry, Niemna, Dunaju (konwencja podpisana później - 23 VII 1921 r. w Paryżu wprowadzała ostateczny Statut Dunaju i utrzymała istnienie Europejskiej Komisji Dunaju złożonej z przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch i Rumunii oraz Międzynarodowej Komisji Dunaju, złożonej z przedstawicieli Austrii, Czechosłowacji, Niemiec, Węgier, Jugosławii, Bułgarii, Rumunii, wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. W części XII zagwarantowano też wolny dostęp do Kanału Kilońskiego. Część XIII traktatu zawierała Statut Międzynarodowej Organizacji pracy, część XIV - „Gwarancje wykonania” traktatu, część XV to „różne przepisy”. Część XVI - o „gwarancjach wykonania”, mówiła m. in., że ziemie na zachód od Renu będą okupowane przez wojska sprzymierzonych przez 5 do 15 lat (obszar ten podzielono na 3 strefy - okupacja strefy pierwszej trwać miała 5 lat, drugiej - 10 lat, trzeciej - 15 lat, pod warunkiem, że traktat będzie ściśle przestrzegany przez Niemcy). Zasadnicze postanowienia dotyczące Niemiec zawarte był w częściach od III do V włącznie.

a) Decyzje terytorialne (zawarte były w III części Przepisy polityczne europejskie)

Niemcy straciły tylko 1/7 część swych terytoriów:

- Na rzecz Belgii Moresnet, natomiast w powiatach Eupen i Malmedy w ciągu 6 miesięcy odbyć miał się plebiscyt (przyniósł Belgii sukces).

- Wielkie Księstwo Luksemburg - wyłączono z dniem 1 I 1919 r. z niemieckiego Związku celnego.

- Posiadłości niemieckie na lewym brzegu Renu w pasie 50 km zostały zdemilitaryzowane (pogwałcenie tego przez Niemcy traktowane miało być jako akt nieprzyjacielski wobec Sprzymierzonych).

- Francji oddano kopalnie zagłębia Saary jako cześć należności z tytułu odszkodowań wojennych; obszar Saary poddany został władzy Ligi Narodów, a po 15 latach miał być przeprowadzony plebiscyt (obszerny aneks regulował sposób zarządzania zagłębiem w okresie przejściowym).

- Na rzecz Czechosłowacji - małą część Górnego Śląska (tzw. Kraj Hulczyński).

- Kłajpeda została wyłączona z terytorium Niemiec i oddana pod tymczasową kontrolę głównych mocarstw, a następnie Ligi Narodów.

- Zapowiadano plebiscyt w Szlezwiku (przeprowadzono go w marcu 1920 r. i włączono do Danii)

Wiele miejsca poświęcono też przynależności ziem polskich.

b) Sprawy kolonii niemieckich (omówiono w części IV dotyczącej „praw i interesów Niemiec poza Niemcami)

Niemcy zrzekały się na rzecz Sprzymierzonych i Stowarzyszonych wszelkich praw i tytułów do posiadłości zamorskich, przywilejów i korzyści wynikających z zawartych traktatów i konwencji z Chinami (z 7 IX 1901), z Syjamem, z Liberią, z Marokiem (przepisy układu z Algeciras odnoszące się do Niemiec oraz porozumień francusko - niemieckich z 9 II 1902 r. i z 4 IX 1911 r.), z Egiptem. Na rzecz Japonii Niemcy zrzekały się prowincji Szantung (przeciw tej decyzji zaprotestowały Chiny i w rezultacie nie podpisały traktatu wersalskiego).

c) Demilitaryzacja Niemiec (część V - „postanowienia dotyczące wojska, marynarki i lotnictwa”)

Najpóźniej od 31 III 1920 r. armia niemiecka mogła liczyć nie więcej niż 100 tys. żołnierzy, łącznie z oficerami (4 tys.). Zniesiono obowiązkową służbę wojskową. Rozwiązano Sztab Generalny. Twierdze i fortyfikacje lądowe w Niemczech miały być rozbrojone i zburzone; zburzone miały być urządzenia wojskowe na wyspie Helgoland (wyspa na Morzy Północnym). Szczegółowo określono dopuszczone rodzaje broni, kaliber armat i rodzaje materiałów wojennych, określono liczbę i rodzaj okrętów wojennych (personel marynarki wojennej nie mógł przekraczać 15 tys. ludzi), pozbawiono Niemcy lotnictwa wojskowego i morskiego.

Wykonanie wszystkich tych postanowień powierzono kontroli Międzysojuszniczych Komisji: Wojskowej, Morskiej i Lotniczej, a kosztami ich obarczono Niemcy.

d) Odszkodowania wojenne (sprawy te regulowała część VIII)

Art. 231 obciążał Niemcy i ich sprzymierzeńców odpowiedzialnością „za wszelkie szkody i straty, poniesione przez rządy Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych oraz przez ich obywateli na skutek wojny, która została im narzucona”.

Ustalenie wysokości szkód pozostawiono Międzynarodowej Komisji Odszkodowań, która miała zakończyć pracę do 1 V 1921 r.. Przewidziano spłatę reparacji na 30 lat, a do czasu ustalenia ich wysokości zobowiązano Niemcy do wypłacenia 20 mld marek w złocie.

3. Gwarancje dla Francji

28 VI 1919 r. zawarte zostały traktaty pomiędzy Francja i Wielka Brytanią oraz Francja i USA. Oba traktaty składały się z pięciu identycznych artykułów. W przypadku nie sprowokowanego ataku niemieckiego na Francję USA i Wielka Brytania zobowiązywały się udzielić Francji natychmiastowej pomocy. Traktaty te wejść miały w życie po ich ratyfikacji. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych traktatu francusko - brytyjskiego nastąpiła w Paryżu 20 XI 1920 r. Układ francusko - amerykański nie został ratyfikowany a nawet nie był rozpatrywany przez Kongres USA.

3. Traktat pokojowy z Austrią (10 IX 1919 r. w Saint-Germain-en-Laye)

W końcu 1918 r. w Austrii były silne tendencje do połączenia się z Niemcami. Na pocz. 1919 r. delegacja austriacka prowadziła rozmowy w Berlinie na temat zjednoczenia z Rzeszą. Austriackie Zgromadzenie Ustawodawcze 12 III 1919 r. podjęło uchwałę, która aktowi z 12 XI 1918 r., uznającemu Austrię za część Republiki Niemiec, nadawała moc ustawy. Anglia i USA początkowo odbierały te tendencje z życzliwością. Włochy i Francja były im zdecydowanie przeciwnie.

W czerwcu 1919 r. Clemenceau wręczył delegacji austriackiej, z premierem Karolem Rennerem, projekt traktatu pokojowego. Traktat podpisany został 10 IX 1919 r. w Saint-Germain-en-Laye. Główne postanowienia:

W sprawie niezależności Austrii: Art. 88 mówił, że niepodległość Austrii jest niezbywalna i tylko Rada Ligi narodów może wyrazić zgodę na zmianę tego stanu rzeczy.

W sprawie terytorium Austrii: Austria traciła następujące obszary:

- Na rzecz Czechosłowacji: Czechy, Morawy, Śląsk Opawski, część Śląska Cieszyńskiego.

- Na rzecz Królestwa SHS - Krainę, większą część Dalmacji, Bosnię i Hercegowinę.

- Na rzecz Rumunii - Bukowinę.

- Na rzecz Włoch - południowy Tyrol, część Dalmacji z Triestem i Istrią.

- Na rzecz polski - Galicję i część Śląska Cieszyńskiego.

Południowa Karyntia podzielona została na dwie strefy - w każdej odbyć miały się oddzielne plebiscyty - w pierwszej odbył się w październiku 1920 r. i wygrała go Austria, w części drugiej nie przeprowadzono plebiscytu - w rezultacie i ta cześć pozostała przy Austrii. Istniał tez spór pomiędzy Austria i Węgrami o Burgenland - plebiscyt przeprowadzony w 1921 r. zadecydował o jego pozostaniu przy Austrii; tylko okręg Sopronu włączono do Węgier.

W sprawie demilitaryzacji Austrii: Ograniczono armie austriacką do 30 tys. żołnierzy, zniesiono obowiązek służby wojskowej.

W sprawie reparacji: ich wysokość ustalona miała być do 1 V 1921 r.

W sprawie żeglugi na Dunaju: ostateczny status określony został w konwencji z 23 VII 1921 r. w Paryżu. Powołano Europejska Komisje Dunaju i Międzynarodowa Komisję Dunaju.

4. Traktat z Bułgarią (27 XI 1919 r. w Neuilly-sur-Seine [n(ji s*r sen] pod Paryżem)

Bułgaria traciła następujące obszary: na rzecz Królestwa SHS - 6 gmin na zachodniej granicy. Tracja Zachodnia (dostęp do Morza Egejskiego) miała byc zarządzana przez Komisje Międzysojuszniczą (w kwietniu 1920 r. Konferencja aliantów oddała w San Remo ją Grecji, co potwierdził traktat w S*vres i Lozannie z Turcją. Na rzecz Rumunii Bułgaria traciła Dobrudżę południową.

Postanowienia dotyczące demilitaryzacji: Bułgaria pozbawiona została lotnictwa i floty wojennej, armia ochotnicza ograniczona została do 20 tys. żołnierzy, zakazano powszechnej służby wojskowej.

5. Traktat z Węgrami (4 VI 1920 r. w Trianon [trijaną])

W końcu 1918 r. i na początku 1919 r. Czechosłowacja, Rumunia i Królestwo SHS zajęły zbrojnie tereny, do których zgłaszały pretensję: Słowację, Ruś Zakarpacką, Banat, Bukowinę, Siedmiogród (większą część królestwa Węgier). Ma początku marca 1919 r. władzę na Węgrzech przejęła skrajna lewica kierowana przez komunistę Belę Kuna. 21 III 1919 r. proklamowano Węgierską Republikę Rad. Wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 25 osób upaństwowiono, własność Kościoła skonfiskowano, utworzono Armię Czerwoną. Do walki z węgierska rewolucją wystąpiły wojska czeskie, rumuńskie i siły opozycyjnego rządu z Szegedu. 6 VIII 1919 r. wojska rumuńskie opanowały Budapeszt. Węgierska Republika Rad została zniesiona. Władzę objął Miklos Horthy (1 III 1920).

Traktat w Trianon postanawiał:

- Rumunia uzyskała Siedmiogród i wschodnią część Banatu;

- Królesgtwo SHS - Chorwacja - Slawonia, Wojewodina i zachodni Banat;

- Czechosłowacja - Słowacją i Ruś Zakarpacka;

- Austria - terytorium Burgenlandu;

- Polska - niewielką część Spiszu i Orawy;

- ograniczono węgierskie siły zbrojne do 30 tys.

Traktat w Trianon powodował, że 1/3 Węgrów mieszkała poza granicami swego państwa.

6. Traktat Turcją w S*vres (10 VIII 1920) i konferencja w Lozannie

Zmniejszono państwo tureckie o 3/4 terytorium. Armenia stała się mandatem USA. Grecji przydzielono Trację Wschodnią z Adrianopolem, a okręg Izmiru oddano pod pięcioletnią okupację grecką, po czym nastąpić miał plebiscyt. Kurdystan otrzymał status autonomiczny a część Anatolii uznano za strefę wpływów włoskich i francuskich.

Tymczasem zmieniła się sytuacja wewnętrzna w Turcji. Sułtan pozostawał w Stambule pod opieką wojsk angielskich, w Ankarze powstał ośrodek władzy na czele z Kemalem Paszą, który nie uznawał traktatu w S*vres, a którego poparła Rosja sowiecka (w czerwcu i listopadzie 1920 r. zawarto sojusz o przyjaźni i granicach). W 1921 r. wojska francuskie i włoskie musiały ustąpić z Cylicji i Adalii. Na początku września 1922 r. cała Anatolia była w rękach Kemala Paszy. Wielkie Zgromadzenie Narodowe w Ankarze 1 XI 1922 r. zniosło monarchię, a 17 XI sułtan Mehmed VI na pokładzie brytyjskiego okrętu udał się na Maltę. W październiku 1923 r. Kemal Pasza (Atat*rk) został prezydentem republiki.

11 X 1922 r. zawarto pomiędzy Turcją a wielką Brytanią, Francją i Włochami rozejm. 24 VII 1923 r. podpisano traktat w Lozannie:

- przywrócono suwerenność Turcji nad Anatolią i Tracją Wschodnią;

- zlikwidowano autonomie Kurdystanu i ustalono granicę pomiędzy Armenią turecką i radziecką;

- Turcja zrzekła się praw do ziem arabskich i uznała wcześniejsze (od 1878 r) akty międzynarodowe dotyczące Cypru, Trypolitanii, Cyrenajki, wysp Dodekanezu i Egiptu; - konwencja w sprawie cieśnin - wprowadzono zasadę wolności przejścia i żeglugi w czasie pokoju i w czasie wojny; ograniczono tę zasadę w sytuacji, gdyby Turcja stała się stroną wojującą; rejon cieśnin został zdemilitaryzowany a nad realizacją tych postanowień czuwać miała Międzynarodowa Komisja do spraw Cieśnin.

23 VII 1923 r. delegacja polska podpisała z Turcją traktat przyjaźni. Deklarowano w nim: „Pokój niezmącony i szczerą wieczną przyjaźń”. Podpisano też dwie konwencje - handlową i osiedleńczą.

29 X 1923 r. w Ankarze, która pozostała stolicą, proklamowano ustrój republikański. Kemal Pasza został pierwszym prezydentem, Ismei Pasza zaś premierem.

Granicę z Irakiem ustalił układ trójstronny, brytyjsko-iracko-turecki podpisany w Ankarze 5 VI 1926 r. Turcja musiała zrzec się roszczeń do ropodajnego rejonu Mosulu.

III. Zmiany na Bliskim Wschodzie

Podczas wojny mocarstwa alianckie zawierały różne tajne traktaty, kreślące plany podziału Im­perium Osmańskiego. Jednym z głównych ośrodków niepodległościowego ruchu arabskiego kierował szarif Mekki Husajn Ibn Ali, który w 1915 r. kontaktował się wielokrotnie z wysokim komisarzem Wielkiej Brytanii w Kairze Henrym McMahonem. Inspirował on Arabów do wsparcia wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie i zgadzał się z planem utworzenia po wojnie zjednoczonego państwa arabskiego. W korespondencji między Husajnem a McMahonem zarysowały się wprawdzie różnice w sprawie granic, ale sporne problemy brytyjskiego Adenu, Kuwejtu, Muskatu oraz Syrii na zachód od Damasz­ku i Aleppo pozostawiono do późniejszego rozstrzygnięcia.

5 VI 1916 r. szarif Husajn ogłosił jednostronnie powstanie państwa Hidżaz (Hijaz).

Mocarstwa planowały jednak zupełnie inny podział Turcji. Po tajnych traktatach z Rosją, 12 III 1915 r. i 10 IV 1915 r., oraz traktacie londyńskim z Włochami z 26 IV 1915 r. doszło do podpisania również tajnego traktatu francusko-brytyjskiego. 26 IV 1916 r. Marc Sykes w imieniu Anglii i George Ch. Picot w imieniu Francji podpisali porozumienie o przyszłym podziale ziem między Morzem Śródziemnym a Zatoką Perską na kilka części, które miały znaleźć się pod bezpośrednią lub pośrednią kontrolą jednego z tych państw. W wyniku nacisków Rosji, aspirującej do roli strażnika miejsc świętych dla chrześcijan zapisano, że powojenna Palestyna będzie pozostawać pod zarządem międzynarodowym.

Traktat Sykes-Picot, kiedy został ujawniony, zwiększył narastającą u Arabów nieufność co do rzeczywistych intencji polityki brytyjskiej na Bliskim Wschodzie.

Na konferencji w San Remo 25 IV 1920 r. Anglicy i Francuzi porozumieli się podzielili między siebie wpływy na Bliskim Wschodzie.

1. Irak

Stał się królestwem i wprawdzie pozostawał pod polityczną i wojskową kontrolą brytyjską, ale w sprawach wewnętrznych cieszył się pewną swobodą. Dzięki opiece brytyjskiej Irak wygrał spór terytorialny z Turcją o rejon Mosulu, gdyż Anglicy w ten sposób zapewnili sobie dostęp do tamtejszych złóż naftowych.

2. Palestyna

Obszar Palestyny (około 26 tys. km²), leżący na skrzyżowaniu szlaków z Europy, Azji i Afryki, ważny był nie tylko ze względów strategicznych. Miał on także szczególne znaczenie dla trzech wielkich religii: chrześcijaństwa, islamu i judaizmu.

Problem Palestyny nabrał międzynarodowego wymiaru, kiedy w końcu XIX w. pojawił się ruch syjonistyczny. Powstał on z inicjatywy dziennikarza wiedeńskiego, Teodora Herzla, który doprowadził do utworzenia Światowej Or­ganizacji Syjonistycznej na zjeździe w Bazylei w sierpniu 1897 r.

Największy ośrodek ruchu syjonistycznego ukształtował się w Niemczech. W Anglii, gdzie od drugiej połowy XIX w. istniało już Stowarzyszenie Angielsko-Żydowskie (Anglo-Jewish Association), działalność syjonistyczna nabrała rozmachu na początku XX w. po osiedleniu się tu przybyłego z Rosji Chaima Weizmanna (zwolennik powiązania ruchu syjonistycznego z polityką brytyjską). Inny silny ośrodek syjonistyczny, kierowany przez Eugena Meyera, Nathana Straussa i Felixa Frankfurtera, powstał w USA.

Głównym celem ruchu syjonistycznego stało się utworzenia państwa żydowskiego. Na początku XX w. Herzl wystąpił więc z inicjatywą osiedlenia Żydów na Cyprze. Badano możliwości kolonizacji żydowskiej na półwyspie Synaj. W 1902 r. brytyjski sekretarz do spraw kolonii Joseph Chamberlain za­proponował osiedlenie Żydów w Afryce Wschodniej, na terenach Ugandy. Ruch syjonistyczny odrzucił tę propozycję - powróciła idea Palestyny jako siedziby narodu żydowskiego.

W 1917 r. ogłoszono tzw. Deklaracji Balfoura. stanowiło Liderzy brytyjskiego ruchu syjonistycznego poparli m.in. koncepcję stworzenia z Palestyny strefy buforowej, zabezpieczającej Kanał Sueski. Minister spraw zagranicznych Anglii, lord Arthur James Balfour skierował 2 XI 1917 r. do lorda Lionela Waltera Rothschilda list, w którym zapewniał o sympatii rządu JKM „dla aspiracji żydowsko-syjonistycznych” oraz o pełnym poparciu planów ustanowienia w Palestynie siedziby narodu żydowskiego Balfour pisał, że w niczym nie może to ograniczyć praw istniejących w Palestynie cywilnych i religijnych wspólnot nieżydowskich.

Dążenia żydowskie do utworzenia własnego państwa kolidowały z aspiracjami arabskimi, co groziło oczywistym konfliktem. Polityka brytyjska polegająca na popieraniu aspiracji arabskich i jednoczesnym popieraniu ruchu syjonistycznego miała na celu wygrywani konfliktu arabsko - żydowskiego. Liczono, że zapewni ona dominacje brytyjską.

3. Transjordania

Drugi syn króla Husajna - Abdallah miał aspiracje objęcia jakiegoś królestwie. Anglicy oderwali od historycznej Palestyny jej część na wschód od Jordanu w maju 1923 r. Mandat palestyński został podzielony - oderwana część pod nazwą Transjordania również znalazła się pod kontrolą brytyjską. Abdallah musiał zadowolić się tytułem emira. Transjordania pozostawała w unii celnej z Palestyną, a wysoki komisarz brytyjski był mianowany dla obu krajów łącznie.

4. Mandat syryjsko-libański

Rada Ligi Narodów przyznała go w lipcu 1922 r. Francji. Władze francuskie dokonały okupacji obu krajów wcześniej, zachowując jednak tradycyjny samorząd w Libanie. Bardziej ograniczony status otrzymała Syria. W ostatniej instancji głos zawsze miał francuski wysoki komisarz. W ramach Syrii znajdował się autonomiczny okręg Aleksandretty (Iskenderun), o ludności mieszanej, turecko-arabskiej, wyodrębniony na podsta­wie układu francusko-tureckiego z 20 X 1921 r., oraz samorządowe okręgi Alawitów i Druzów.

5. Egipt

Nominalnie Egipt był wasalną prowincją Turcji sułtańskiej, od grudnia 1914 r. pod protektoratem brytyjskim. W czasie I wojny światowej ruch wyzwoleńczy przybrał na sile i mimo przeszkód ze strony Anglików delegaci egipscy trafili na konferencję pokojową w Paryżu, domagając się niepodległości. Nie zostali wysłuchani, ale wobec wzrastającego wrzenia w kraju Anglicy musieli pójść na pewne ustępstwa.

Rozpoczęły się rokowania: Anglicy zastrzegli sobie prawo do kontroli nad rejonem Kanału Sueskiego i baz wojskowych w reszcie kraju jak też faktyczne jedynowładztwo w Sudanie (dotychczas nominalnie kondominium brytyjsko-egipskim). Partia Wafd i władca kraju, sułtan Fuad — musieli się na to zgodzić. 28 II 1922 r. Wielka Brytania zrzekła się protektoratu, a 15 III 1922 r. Fuad, który przybrał teraz tytuł królewski, proklamował niepodległość kraju

Była ona jednak faktycznie silnie ograniczona: obecność wojsk brytyjskich; przedstawiciel dyplomatyczny Wielkiej Brytanii zachowywał nadal tytuł wyso­kiego komisarza, podobnie jak w mandatach typu Palestyna i Transjordania. Egipt mógł jednak wysyłać posłów za granicę i ministrowie pełnomocni wielu krajów rezydowali w Kairze (będący również królestwem Irak takich uprawnień nie posiadał).

IV. USA a traktat wersalski. Konferencja waszyngtońska

1. USA a Traktat Wersalski

W Kongresie uformowała się silna opozycja przeciw Paktowi i przygotowywanemu traktatowi. Już 4 III 1919 r. Henry Cabot Lodge złożył w Senacie rezolucję podpisaną przez 39 senatorów (więcej niż j1/3 składu), która odrzucała projekt Paktu Ligi. Sprzeciw, polityków republikańskich budził zwłaszcza art. 10 Paktu i brak wzmianki o doktrynie Monroe (art. 10 mógłby narzucić Stanom Zjednoczonym zbył daleko idące zobowiązania). Powołano nawet Ligę dla Zachowania Amerykańskiej Niezależności (League for the Presemation o f American Independence).

Od lipca 1919 r., kiedy Wilson wrócił już na stałe do kraju, nasilił on popularyzację idei Ligi Narodów, wygłaszając kilkadziesiąt przemówień w różnych miastach i środowiskach w całym kraju. 19 XI 1919 r. Senat odrzucił jednak traktat wersalski, a w ponownym głosowaniu 20 III 1920 r. zabrakło 7 głosów do uzyskania dwóch trzecich koniecznych do jego ratyfikacji.

Po klęsce demokratycznego kandydata Jamesa Coxa w listopadowych wyboraci prezydenckich, zwycięzca Warren G. Harding podtrzymał negatywne stanowisk republikanów wobec Ligi i traktatu wersalskiego.

2. Podpisanie traktatu z Niemcami, Austrią i Węgrami

2 VII 1921 r. obie Izby Kongresu uchwaliły rezolucję o zakończeniu stanu wojny z Niemcami. Za podstawę prac na traktatem separatystycznym przyjęto rezolucję zgłoszoną przez Philandera C. Knoxa, która stwierdzała, że „mimo nieratyfikowania Traktatu wersalskiego USA zachowują wszelkie wynikające z tego doku­mentu prawa, przywileje i korzyści”.

Traktat pokojowy z Niemcami USA podpisały 25 VIII 1921 r. Art. 2 powoływał się na części V, VI, VIII, IX - XII oraz XIV - XV traktatu wersalskiego jako uzasadnienie praw USA wobec Niemiec. Został on ratyfikowany przez Kongres USA 18 października. Tegoż dnia Senat ratyfikował podpisane w sierpniu bilateralne traktaty zawarte przez USA z Austrią i Węgrami.

3. Konferencja waszyngtońska ( rozpoczęła się 12 XI 1921 r.)

Poza gospodarzami w konferencji uczestniczyły: Anglia, Francja, Japonia, Włochy, Belgia, Holandia, Portugalia i Chiny. Nie zaproszono Rosji Radzieckiej i Republiki Dalekiego Wschodu - buforowego państwa opanowanego przez bolszewików. Obrady toczyły się pod przewodnictwem sekretarza stanu USA Charlesa Eyansa Hughesa, który już w przemówieniu inauguracyjnym przedstawił radykalny plan zniszczenia kilkudziesięciu okrętów wojennych poszczególnych państw. Propozycje Hughesa zyskały wielki rozgłos w świecie i poparcie opinii publicznej.

Traktat czterech mocarstw (13 XII 1921 r.):

Dyplomacji amerykańskiej chodziło przede wszystkim o zrównanie swych sił morskich z Wielką Brytanią i zahamowanie niebezpiecznego wzrostu floty japońskiej. Anglia była w tym czasie była zadłużona w USA na sumę 4,7 mld dolarów i zabiegała o poparcie amerykańskie dla swej polityki europejskiej. Sojuszu z Japonią - po wyeliminowaniu Niemiec i Rosji z rywalizacji dalekowschodniej stawał się dla Anglików coraz bardzie uciążliwy. Anglia i Japonia zgodziły się więc, aby kończący swoją ważność układ dwustronny (przedłużono go w 1911 r. na 10 lat)zastąpić układem trójstronnym z udziałem USA. Hughes zaproponował jednak, aby do porozumienia włączyć także Francję, której poparcie wzmacniałoby pozycję USA. Traktat tych czterech mocarstw został podpisany 13 XII 1921 r.: Sygnatariusze, zobowiązali się do utrzymania pokoju na Dalekim Wschodzie;

• postanowili szanować wzajemnie swoje prawa do posiadłości wyspiarskich w regionie Pacyfiku;

• wszelkie ewen­tualne kontrowersje dotyczące posiadłości na Pacyfiku poddawać mieli rozpatrzeniu wspólnej, czterostronnej konferencji;

• zobowiązano się konsultować się wzajemnie w wypadku zagrożenia swoich praw w regionie przez inne, nie należące do traktatu państwa;

• znoszono dotychczasowy brytyjsko-japoński układ sojuszniczy.

Traktat nie zawierał żadnych zobowiązań w sprawie wzajemnej pomocy wojskowej czy udziału w militarnych akcjach zbiorowych. Miał być ważny przez 10 lat, z możli­wością dalszego przedłużenia. Wielkiej Brytanii pozwalał na uwolnienie się od kłopotliwego już dwu­stronnego sojuszu z Japonią, Japonii dawał szansę na wyjście honorowe, gdyż nie skazywał jej na izolację, Francję dopuszczał do „koncernu” mocarstw na Dalekim Wschodzie. Największy sukces odniosły jednak USA, które zlikwidowały zagrożenie wynika­jące z traktatu japońsko - brytyjskiego. Traktat pomimo obaw lobby izolacjonistycznego został ratyfikowany przez Senat USA.

Traktat pięciu państw (USA, Anglia, Japonia, Francja, Włochy) - 6 II 1922 r.:

Stanowiska mocarstw w kwestii rozbrojenia:

USA - chciały, aby na każde trzy okręty wojenne Japonii przypadało po pięć jednostek USA i Anglii.

Japonia - uważała, że stosunek ten powinien wyglądać 10:10:7.

Francja - po pewnych oporach zgodziła się z propozycjami amerykańskimi.

Podpisany traktat ustalał pułap posiadanych okrętów wojennych i krążowników wedle reguły 5:5:3:1,75:1,75. Tonaż okrętów USA i Wielkiej Brytanii miał wynosić po 525 tys. Ton, Japonii - 315 tys. Ton, Francji i Włoch po 175 tys. ton. USA i Wielka Brytania miały posiadać lotniskowce o łącznym tonażu po 135 tys. ton, Japonia - 81 tys. ton, a Francja i Włochy - po 60 tys. ton.

Odchodziła w przeszłość stara imperialna zasada, że siły morskie Wielkiej Brytanii muszą być równe flocie dwóch najsilniejszych po niej państw morskich.

Traktat o ograniczeniach zbrojeń morskich miał obowiązywać do 31 grudnia 1936 r.

Traktat dziewięciu państw (uczestniczących w konferencji) - 6 II 1922 r.:

Dotyczył on problemu Chin. Delega­cja Chin przedstawiła w Waszyngtonie obszerny, 10-pynktowy plan wzmocnienia suwerenności swojego państwa i wyeliminowania zapisów poprzednich umów z mocarstwami. Mocarstwa zachodnie, deklarując werbalnie poparcie dla sprawy niezależności Chin, w gruncie rzeczy dążyły do wyeliminowania specjalnych stosunków Japonii w Chinach. Miało temu służyć traktatowe potwierdzenie doktryny „otwartych drzwi”, na czym zależało szczególnie USA (doktryna Hay'a z 1899 r.).

Postanowienia traktatu:

• Art. 1: mocarstwa zobowiązują się: „Szanować suwerenność i niezależność jak również integralność terytorialna i administracyjną Chin (...). Użyć swych wpływów, żeby na całym terytorium Chin wprowadzić faktycznie i stosować zasadę równości szans dla handlu i przemysłu wszystkich państw”;

• mocarstwa umawiały się, że nie będą uczestniczyć w żądnym traktacie międzynarodowym, który byłby sprzeczny z tymi zasadami;

• Art. 3 - szczegółowo ją interpretował zasadę „otwartych drzwi”; Chiny natomiast zobowiązano do kierowania się „zasadami „wyłożonymi w powyższych postanowieniach przy załatwianiu żądań, praw i przywilejów gospodarczych, pochodzących od rządów albo obywateli wszelkich krajów obcych, będących, czy nie będących stronami w niniejszym traktacie”.

W wyniku „traktatu dziewięciu” USA uzyskały więc oficjalne usankcjonowanie doktryny Hay'a i równy dostęp do całego rynku chińskiego.

Traktat japońsko - chiński (4 II 1922 r. ):

Postanowienia:

• Japonia uznaje pełną suwerenność Chin nad Szantungiem i w ciągu 6 miesięcy wycofa swe siły z tego obszaru;

Japonia zachowała jednak nadal wpływy ekonomiczne i polityczne w Szantungu- uzgodniono, że Chiny wypłacą Japonii odszkodowanie w wysokości 32 mln jenów w ciągu 15 lat, a do tego czasu Japończycy będą zajmować wiele ważnych stanowisk w Szantungu (wydobywanie węgla i rud żelaza, funkcjonowanie kolei i portów w Szantungu miało odbywać się przy znacznym współudziale Japonii).

Wykład XI:

Liga Narodów

1. Statut Ligi Narodów

25 I 1919 r. podczas konferencji pokojowej uchwalono, że statut Ligi Narodów zostanie włączony do tekstów wszystkich przygotowywanych traktatów pokojowych. Został on zredagowany przez Francuza - Leona Bourgeois i Anglika - Cecila Hursta. 28 IV 1919 r. zatwierdzono projekt statutu i powołano Erica Drummonda (wyższy urzędnik w Foregin Office) na pierwszego sekretarza generalnego Ligi, zakładając, że pierwsze zgromadzenie Ligi wybór ten zatwierdzi (Drummond pozostał na tym stanowisku do 1932 r.).

Pakt Ligi Narodów zawierał 26 artykułów. Rozpoczynał się stwierdzeniem, że sygnatariusze paktu pragną zobowiązać się do nieuciekania się do wojny, będą utrzymywać ze sobą poprawne stosunki oparte na prawie międzynarodowym. Kolejne artykuły mówiły o członkach Ligi, jej organizacji, funkcjonowaniu, siedzibie (została nią Genewa), zobowiązaniu członków do ograniczenia zbrojeń.

Najważniejsze postanowienia zawarte w pakcie:

Art. 10: „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści zewnętrznej całość terytorialną i obecną niezależność polityczną wszystkich członków Ligi. W razie napaści, jej groźby lub niebezpieczeństwa Rada Ligi wskaże środki, jak zapewnić wykonanie niniejszego zobowiązania.”

Art. 11: „1. Oświadcza się wyraźnie, że wszelka wojna lub groźba wojny, niezależnie od tego, czy dotyka bezpośrednio jednego z członków Ligi, czy też nie dotyka, interesuje całą Ligę i że Liga winna przedsięwziąć wszelkie środki mogące skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami. W takim wypadku Sekretariat Generalny na żądanie któregokolwiek członka Ligi zwoła niezwłocznie Radę.

2. Oświadcza się poza tym, że każdy członek Ligi ma prawo w przyjacielski sposób zwrócić uwagę Zgromadzenia lub Rady na każdą okoliczność, może wpłynąć na stosunki międzynarodowe i która grozi w następstwie zakłóceniem pokoju lub dobrego porozumienia między narodami, od którego zalezy pokój.”

Art. 12 - 15: Spory między członkami Ligi winny być rozpatrywane przez jej radę, albo kierowane do rozstrzygnięcia do Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej (w siedzibą w Hadze). Spory te mogły być także przedkładanie Zgromadzeniu Ogólnemu Ligi.

Art. 16: „1. Jeżeli jeden z członków Ligi ucieka się do wojny wbrew zobowiązaniom przyjętym w art. 12, 13 lub 15, uważany będzie ipso facto za dopuszczającego się aktu wojennego przeciwko wszystkim członkom Ligi. Ci zobowiązują się ,zerwać z nim natychmiast wszystkie stosunki handlowe i finansowe, zakazać wszelkich stosunków między swymi obywatelami a obywatelami państwa, które złamało pakt [...].

2. W podobnym wypadku obowiązkiem rady Ligi będzie zalecić poszczególnym zainteresowanym rządom: z jakim kontyngentem sił wojskowych, morskich i lotniczych każdy z członków Ligi ma współdziałać w siłach zbrojnych przeznaczonych do tego, aby wymusić poszanowanie zobowiązań Ligi.

3. Członkowie Ligi zgadzają się nadto udzielić sobie wzajemnie poparcia w przeprowadzeniu zarządzeń gospodarczych i finansowych, które będą przedsiębrane. Na mocy niniejszego artykułu, aby możliwie zmniejszyć wynikające z tych zarządzeń straty i niedogodności. Również wspierać się będą wzajemnie w oporze przeciw specjalnym środkom, jakie wobec jednego z nich stosować będzie państwo, które złamało pakt. Wreszcie poczynią niezbędne zarządzenia by ułatwić przejście przez swe terytoria wojskom każdego członka Ligi biorącego udział we wspólnej akcji mającej na celu zapenienie poszanowania zobowiązań Ligi.

4. Każdy członek Ligi, który stał się winnym złamania jednego z zobowiązań wynikających z tego paktu, może być wykluczony z Ligi. Wykluczenie będzie orzeczone w głosowaniu wszystkich pozostałych członków Ligi reprezentowanych w Radzie.”

Art. 19: „Zgromadzenie może od czasu do czasu wzywać członków Ligi, aby przystąpili do ponownego zbadania traktatów, które nie dają się już stosować oraz położenia międzynarodowego, którego dalsze trwanie mogłoby zagrozić pokojowi świata”. Artykuł ten otwierał drogę do rewizji traktatów pokojowych.

Art. 20: Przewidywano anulowanie układów zawartych poprzednio przez członków Ligi a niezgodnych z postanowieniami jej statutu.

Art. 21: Doktryny Monroe nie uznaje się za sprzeczna z paktem Ligi.

Art. 22: Byłe kolonie niemieckie i odebrane Turcji obszary arabskie określono jako terytoria mandatowe (mandaty podzielono na trzy grupy: A, B, C - dla których przewidziano różne formy zarządzania). Państwo sprawujące mandat miało co roku przedstawić radzie Ligi sprawozdanie.

Pakt nakładał obowiązek zarejestrowania w Sekretariacie Ligi wszelkich umów międzynarodowych zawieranych przez jej członków, pod rygorem nieważności umów niezarejestrowanych.

Ostatnie artykuły Paktu mówiły o prawach socjalnych, opiece zdrowotnej (m. in. o współpracy z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem).

Aneks do paktu wyliczał 32 państwa nazwane „członkami pierwotnymi” (tj. założycielami Ligi), wymieniał 13 innych państw (zachowały neutralność podczas wojny, a teraz miały być zaproszone do Ligi). Pominięto milczeniem państwa zwyciężone i Rosje.

2. Struktura organizacyjna Ligi

a) Zgromadzenie Ogólne

Miało zbierać się raz w roku (istniała możliwość zwoływania posiedzeń nadzwyczajnych). Każde państwo mogło wysłać na Zgromadzenie 3 delegatów, ale dysponujących łącznie jednym głosem.

b) Rada Ligi

Składała się z:

- członków stałych (USA, Wielka Brytania, Francja, Japonia, Włochy, przy czym USA nie weszły do Ligi, a tym samy i do Rady, która obradowała w składzie ośmiu członków - wliczając w to członków niestałych);

- członków wybieranych na okres 3 lat przez Zgromadzenie (w 1920 r. przewidziano w radzie 9 miejsc - 5 dla członków stałych i 4 dla członków niestałych, a miały nimi być - Belgia, Grecja, Hiszpania, Brazylia).

Rada miała zbierać się przynajmniej raz w roku (później ustalono, że zbiera się dwa razy w roku - wiosna i jesienią, równolegle ze Zgromadzeniem zwoływanym we wrześniu). Dochodziło też do nadzwyczajnych zebrań rady zwoływanych przez jednego z jej członków. Rada stała się, dzięki posiadaniu przez mocarstwa stałej pozycji, instrumentem ich polityki.

c) Sekretarz generalny

Pierwszym sekretarzem generalnym był Eric Drummond. Fakt wpływów mocarstw w Radzie i sprawowanie przez Dummonda funkcji sekretarza decydował o pozycji mocarstw, dyktujących swoja wolę innym państwom.

d) Członkowie

Według paktu ich liczba wynosiła 32. Faktycznie do Ligi nie przystąpiły USA, Ekwador i Hidżaz, a ponieważ 10 I 1920 r. nie wszystkie z pozostałych 29 państw ratyfikowało traktat wersalski pierwotnie liczba członków wynosiła 20. Do końca 1920 r. liczba ta wzrosła do 40, a w 1926 r. wynosiła 56.

Od samego początku decydujące znaczenie miała Wielka Brytania, która wprowadziła do Ligi wszystkie swoje dominia (Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Unia Południowej Afryki, Wolne Państwo Irlandzkie - utworzone jako dominium w 1923 r.) oraz Indie (nie posiadały statusu dominium), dzięki czemu posiadała 7 głosów. Liczba głosów państw europejskich w 1924 r. była równa liczbie głosów państw latynoskich.

W 1920 r. zdecydowano się przyjąć do Ligi dawnych wrogów - Austrie i Bułgarię, a w 1922 r. - Węgry. Na przyjęcie Niemiec (które stawiały warunek - stałe miejsce w radzie Ligi) nie zgadzała się Francja. Nie zaproszono też do Ligi RSFRR.

e) Sekretariat Ligi

zorganizowany został przez Dummonda. Najwyższe funkcje powierzono przedstawicielom mocarstw zachodnich. Wśród pracowników Sekretariatu znajdowali się: Paul Mantoux (Francuz), Bernardo Attolico (Włoch), Frank Walters (Anglik, późniejszy historyk Ligi)

3. Rada Ligi Narodów

16 I 1920 r. Wilson zwołał do Paryża pierwsze zebranie Rady Ligi. Przewodniczącym tego zebrania został Leon Boureois, a udział wzięli lord Curzon (były minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii), Paul Hymans (dyplomata belgijski i wieloletni premier). W tym samym 1920 r. odbyło się jeszcze dziesięć zebrań Rady. Rada zajmowała się następującymi problemami:

a) Plebiscyt w powiatach Eupen i Malm*dy, które przypadły Belgii.

b) Spór pomiędzy Szwecją i Finlandia o Wyspy Alandzkie (przypadły Finlandii).

c) Spór pomiędzy Chile i Boliwią o zwrot zagarniętych w XIX w. przez Chile obszarów (spór ten nie został rozstrzygnięty).

d) Skarga Persji (Iranu) przeciw RFSRR w sprawie portu Enzeli.

e) Sprawa zagrożenia Armenii przez Turcję.

f) Sprawa Zagłębia Saary.

g) Sprawa utworzenia Stałego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze.

h) Opracowanie zasad ochrony mniejszości narodowych.

i) Sprawa neutralności Szwajcarii, która zgłosiła akces do Ligi, ale odmówiła udziału w ewentualnej akcji zbrojnej wynikającej z paktu.

j) Przygotowanie do obrad Zgromadzenia Ogólnego (miały odbyć się w Genewie (wówczas 135 tys. miasteczku)

Nie został uregulowany podział kompetencji pomiędzy rada Ligi a Konferencja Ambasadorów. Konferencja składała się z akredytowanych w Paryżu ambasadorów wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii, USA (w charakterze obserwatora), pod przewodnictwem francuskiego ministra spraw zagranicznych. Konferencja przypisywała sobie prawo do podejmowania ostatecznych decyzji w sprawach związanych z traktatami pokojowymi, a Radzie Ligi przekazywano czasami sprawy mniej ważne, ignorując jej faktycznie nadrzędny charakter wobec wejścia w życie paktu Ligi. Nie doszło jednak do żadnej uchwały, która przekazałyby Radzie Ligi upragnienia byłej Rady Najwyższej, a na tej podstawie Konferencja Ambasadorów opierała swoją działalność. Było to też wygodniejsze dla mocarstw, które w ten sposób posiadały prawo podejmowania decyzji, bez konieczności konsultacji w gronie Rady Ligi.

Przykładem działalności Konferencji ambasadorów jest sprawa Wolnego Miasta Gdańska. Konferencja ambasadorów mianowała swojego przedstawiciela w Gdańsku, który po wejściu w życie 15 XI 1920 r. konstytucji Wolnego Miasta stał się z kolei wysokim komisarzem Ligi Narodów (był nim niechętny Polsce Anglik - sir Reginald Tower) i wówczas dopiero Liga narodów objęła formalnie protektorat nad Gdańskiem. Rada Ligi opracowała niektóre normy określające stosunki polsko - gdańskie, ale decyzje podejmowała nadal Konferencja Ambasadorów, która zmusiła Polskę do rezygnacji ze słusznych postulatów przy zawieraniu konwencji polsko - gdańskiej 9 XI 1920 r.

4. Obrady pierwszego Zgromadzenia Ogólnego

Obrady rozpoczęły się 18 XII 1920 r. i trwały 5 tygodni. Przewodniczył im Hymans. Zgromadzenie aprobowało dotychczasowe decyzje Rady i czynności Sekretariatu, zajęło się sprawami: sytuacja ekonomiczną, projektem ograniczenia zbrojeń, położenie krajów podległych zarządowi mandatowemu, utworzenie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, powołanie licznych komisji do poszczególnych kwestii rzeczowych.

W Genewie oczekiwano delegacji 42 państw. Zgromadzenie przyjęło Austrię, Finlandię, Kostarykę, Luksemburg, a pod koniec sesji Bułgarie i Austrię. Odrzucono natomiast wnioski delegacji nie posiadających pełnomocnictw, gdyż wysłane zostały przez rządy już nie istniejące: Ukrainy, Gruzji, Armenii, gdzie wprowadzono panowanie sowietów. Francja kategorycznie sprzeciwiła się debacie nad przyjęciem do Ligi Niemców.

Dokonano wyboru czterech niestałych członków Rady. Zostali nimi ponownie: Belgia, Brazylia, Hiszpania, a miejsce Grecji zajęły Chiny (wydarzenia wewnętrzne w Grecji wzbudzały w tym państwie nastroje niechęci wobec mocarstw zachodnich).

Utworzono Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, a do podpisania rezolucji w jego sprawie zaproszono także państwa nie będące jeszcze członkami Ligi, a wśród nich - Niemcy. Trybunał składać miał się z 15 sędziów, wybieranych na okres 9 lat. Po raz pierwszy zebrał się 22 I 1922 r.

5. Działalność Ligi Narodów w latach 1921 - 1924

a) Rok 1921

W roku tym Rada Ligi obradowała czterokrotnie: w lutym, czerwcu, sierpniu i listopadzie (na przemian w Paryżu i Genewie). Zgromadzenie Ogólne odbyło się w dniach 5 IX - 5 X 1921 pod przewodnictwem Holendra Van Karnebeeka. Na Zgromadzeniu tym przyjęto nowych członków Ligi: Litwę, Łotwę, Estonię.

Rada zajmowała się następującymi kwestiami:

- Konflikt szwedzko - fiński o Wyspy Alandzkie: 24 VI 1921 przyznano je Finlandii z zastrzeżeniem udzielenia ludności szwedzkiej szerokiej autonomii (20 X 1921 zawarto układ wielostronny, m. in. z udziałem Polski, o demilitaryzacji tego archipelagu).

- Granica polsko - niemiecka po plebiscycie i III powstaniu śląskim.

b) Rok 1922

W roku tym rada zbierała się siedmiokrotnie (głównie w Genewie, raz w Paryżu i raz w Londynie). Na trzecim Zgromadzeniu Ogólnym (wrzesień 1922 r) przyjęto do Ligi Węgry, a skład Rady poszerzono o nowych członków niestałych: Szwecję i Urugwaj.

Liga zajmowała się następującymi problemami:

- Konflikt fińsko - sowiecki o wschodnia Karelię (ze względu nieuznawanie Ligi przez sowietów nie został rozstrzygnięty).

- Polubowne załatwienie sporu pomiędzy Węgrami a Austrią o Burgenland (zawarto pomiędzy tymi państwami, przy pośrednictwie Włoch, układ w Wenecji 13 X 1922 r.).

- Doprowadzono do podpisania w Genewie 4 X 1922 r. protokołu dotyczącego uzdrowienia finansów Austrii: Zgromadzenie opowiedziało się za udzieleniem przez prywatne banki kredytu w wysokości 130 mln dolarów, Liga wyznaczyła komisarza nadzoru nad budżetem Austrii, która złożyła zapewnienie, że nie zrzeknie się swej samodzielności (po 3 latach kontrola Ligi nad gospodarską Austrii została zakończona).

W 1922 r. pojawiły się symptomy nieskuteczności Ligi jako platformy rozwiązywania problemów międzynarodowych:

- Konferencje międzynarodowe w Waszyngtonie (w sprawie zbrojeń morskich i Dalekiego Wschodu), w Cannes i w Genui (w sprawach gospodarczych Europy) - ich uczestnicy nie liczyli się z istnieniem Ligi Narodów.

- Liga nie potrafiła wpłynąć na przebieg i zakończenie toczącej się do jesieni 1922 r. wojny grecko - tureckiej.

c) Rok 1923

W tym roku odbyło się 5 posiedzeń Rady Ligi: trzy w genewie i dwa w Paryżu (przwodniczyli im - Francuz - były premier R. Vivani, Anglik - Edward Wood, znany później jako lord Halifax oraz Włoch - A. Salandra i Japończyk K. Ishii - były ambasador w Paryżu).

Główne problemy, przed którymi stanęła Rada Ligi:

- Spór graniczny węgiersko - czechosłowacki.

- Spór graniczny czechosłowacko - polski o Jaworzynę Spiską (Rada przekazała go Konferencji Ambasadorów, która 26 III 1924 r. wydała decyzje niepomyślna dla Polski).

- Połączony z lokalna akcja zbrojna spór włosko - grecki: Grecja wniosła do rady Ligi skargę przeciw Włochom. Przewodniczący Rady - Ishii - przekazał go Konferencji Ambasadorów (aczkolwiek kwestia ta należała bezspornie do kompetencji Rady). Grecje skazano na zapłacenie Włochom odszkodowania oraz upokarzająca formę przeprosin.

- Sprawa Kłajpedy: Rada przedłożyła Konferencji Ambasadorów wniosek załatwienia konfliktu. Konferencja przekazała Kłajpedę Litwie z zastrzeżeniem rozległej autonomii (ostateczna decyzja zapadła w 1924 r.).

Działalność Zgromadzenia Ogólnego (przewodniczył mu Kubańczyk - de la Torriende y Pedraz):

- Przyjęcie nowych członków: Wolne Państwo Irlandzkie (dominium brytyjskie), Etiopia.

- Powołano Tymczasowa Komisję Mieszaną, która przygotowała projekt układu o pomocy wzajemnej, mający zapewnić państwu, które dokona redukcji zbrojeń, a zostało zaatakowane, natychmiastowej pomocy pozostałych sygnatariuszy (rzecznikiem tej sprawy, bez upoważnienia rządu i dominiów był przewodniczący delegacji brytyjskiej - lord Robert Cecil). Za układem opowiedziało się tylko kilkanaście państw (w tym Francja, Polska, Czechosłowacja). Ostatecznie projekt upadł.

d) Rok 1924

W roku tym odbyło się 5 posiedzeń Rady. Głównym problemem, którym zajmowała się Liga była pomoc udzielona Węgrom (na podobnych zasadach jak pomoc udzielona Austrii). Węgry uzyskały kredyt wysokości 60 mln dolarów (w 1927 r. na Węgrzech wprowadzono ustabilizowaną walutę).

Obrady piątego Zgromadzenia Ogólnego (przewodniczył im szef delegacji szwajcarskiej - Giuseppe Motta):

Przyjęto nowego członka Ligi - Republikę Dominikańską.

Uchwalono tzw. „protokół genewski”. Jego genezą była idea, aby artykuły paktu Ligi, które potępiały wojnę, lepiej sprecyzować i ogłosić w formie nowego wielostronnego układu międzynarodowego, dostępnego także dla państw nie będących członkami Ligi. W obradach Zgromadzenia uczestniczyli: premier brytyjski - Ramsay MacDonald, premier francuski - *douard Herriot oraz były wielokrotny szef rządu - Aristide Briand. Znaczną rolę w opracowaniu „protokołu genewskiego” odegrali reprezentant Czechosłowacji Bene* i grecki prawnik - Politis. Poparli oni projekt układu, który bezwarunkowo wykluczał wojnę, a nakładał obowiązkowe rozjemstwo w sporach oraz gwarantował solidarne występowanie przeciw ewentualnemu agresorowi.. Zapowiadano powszechną redukcję zbrojeń, czym miała się zająć specjalna konferencja rozbrojeniowa w 1925 r. Tekst protokołu („Protokół w sprawie pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych”) składał się z 21 artykułów. Zgromadzenie aprobowało go 2 X 1924 r. Niektóre państwa, w tym Polska i Francja, bezzwłocznie go podpisały. Większość państw oświadczyła, że zaczekać muszą na decyzje swoich rządów (Wielka Brytania, Włochy, Japonia). Rząd MacDonalda wkrótce upadł, a nowy, konserwatywny gabinet Baldwina [bo:ld^uyn] odmówił podpisania dokumentu. Nie podpisały go Włochy i Japonia.

Wykład XII:

Stosunki dyplomatyczne w Europie w latach 1920 - 1933

(pozycja międzynarodowa Niemiec i problemy bezpieczeństwa)

I. Od Genui do Rapallo - wzmocnienie pozycji międzynarodowej Niemiec i ZSRR

1. Sprawa reparacji wojennych

Traktat wersalski nie określał ściśle kwoty reparacji i tryby spłaty. W uzyskaniu odszkodowań zainteresowani byli: Francja, Belgia, Wielka Brytania, Włochy. Francja domagała się największego udziału w reparacjach, rząd brytyjski był temu przeciwny, nie chcąc nadmiernego osłabienia Niemiec i wzmocnienia Francji. Problem reparacji był tematem następujących konferencji: w San Remo (kwiecień 1920 r.), w Spa (lipiec 1920 r.), w Paryżu (w styczniu 1921 r.), w Londynie (w lutym i kwietniu 1921 r.). Podczas tych konferencji przewijała się sprawa rosyjska - chodziło o odzyskanie długów zaciągniętych przez Rosje carską i Rząd Tymczasowy. Na kolejnej konferencji - w Cannes (1922 r.), zapadła decyzja o zwołaniu konferencji z udziałem Rosji sowieckiej. Tymczasem Rosja nawiązała już stosunki gospodarcze z niektórymi państwami: w 1921 r. z Wielką Brytanią, w Niemcami i Włochami. Dawało to Francuzom wiele do myślenia.

Od Niemiec Francuzi początkowo żądali 230 mln marek w złocie; na pocz. 1921 r. zredukowali swe roszczenia do 132 mln marek, z czego dla Francji - 52%, Wielkie Brytanii - 22%, Włoch - 10%, Belgii - 8%, a reszta tej sumy przypadłaby innym państwom. Niemcy miały płacić 2 mln co rok, dodając do tego 20% wartości swojego eksportu. Strona niemiecka stosowała bierny opór, powołując się na trudna sytuacje ekonomiczną kraju. Z kwoty już poprzednio zaakceptowanej (w art. 235 traktatu wersalskiego) 20 mln marek w złocie, płatnej do wiosny 1921 r. zapłacono mniej niż połowę. Francuzi okupowali wiosną 1921 r. trzy miasta po prawym brzegu Renu. Francuzi chcieli rozszerzyć obszar okupowany w Niemczech przez zajęcie całego zagłębia Ruhry. Gdy po upadku gabinetu Brianda (był skłonny do kompromisu) w styczniu 1922 r. premierem został Raymond Poincar*, zastosowano wobec Niemiec politykę dalszych nacisków. Lloyd George zaproponował wówczas Francji gwarancje przeciw ewentualnej agresji niemieckiej (nie obejmować ona miała wschodnich sojuszników Francji). Poincar* odrzucił jednak tę propozycję). Do projektu tego niechętnie też odniosła się Belgia, która wolałaby trójsojusz: angielsko - francusko - belgijski, podczas gdy Anglicy chcieliby widzieć Belgię neutralną jak w 1914 r.

2. Konferencja genuańska

Obradowała w dniach 10 IV - 19 V 1922 r. Uczestniczyły delegacje 29 państw europejskich (w tym delegacja sowiecka) i 5 dominiów brytyjskich. Nie uczestniczyły USA. Rosję reprezentował Cziczerin, Polskę - Konstanty Skirmunt i Gabriel Narutowicz, Anglię - Lloyd George.

Niemiecki minister spraw zagranicznych Rathenau zastanawiał się - o ile Niemcy zapragną zapewnić sobie miejsce na rynku rosyjskim - konferencja nie zechce zastosować względem nich artykułu 116 traktatu wersalskiego, który rezerwował Rosji prawo żądania reparacji od Niemiec. Rathenau znal zapewne treść artykułu Radka jaki ukazał się 27 XII 1921 r. w „Prawdzie”, w którym nadmieniono, że Rosja mogłaby przyłączyć się do traktatu wersalskiego, a co za tym idzie, mogłaby wymagać od Niemiec reparacji.

W drodze do Genui Cziczerin zatrzymał się w Berlinie. Przyjęty został przez kanclerza Wirtha oraz Rathenau. Przyjęcie było serdeczne ale dano delegatom sowieckim odczuć tez pewna rezerwę - Rathenau nie krył swej orientacji prozachodniej. Nazajutrz delegaci sowieccy przyjęci zostali przez przemysłowca Feliksa Deutscha (następca Rathenau na stanowisku naczelnego dyrektora potężnego trustu elektrycznego). Deutsch podkreślił ogromną rolę jaką spełnić maja Niemcy w tworzeniu międzynarodowego konsorcjum dla odbudowy ekonomicznej Europy Wschodniej, którą projektowały w Cannes mocarstwa. Niemcy zagrali tę scenę umyślnie - aby onieśmielić delegatów sowieckich. Podczas drugiego spotkania Deutsch oświadczył, że Niemcy gotowe są wyrzec się wszelkich odszkodowań ze strony Rosji (wynikających z traktatu brzeskiego) w zamian za zawarcie układu ekonomicznego między Rosja a Niemcami, dającego uprzywilejowane warunki tym ostatnim. Delegaci rosyjscy wiedzieli, że jeśli nie dojdzie do układu z państwami zachodnimi, będą mogli pertraktować z Niemcami.

Konferencja podzieliła się na 4 komisje: polityczną, finansową, ekonomiczną i transportową. Dominowały tematy ekonomiczne (trudna sytuacja gospodarcza wielu państw). Na plan pierwszy wysunęły się zobowiązania finansowe Rosji sowieckiej (Rosja przeciwstawiła się tym żądaniom argumentując to stratami poniesionymi wskutek interwencji kontrrewolucyjnej. Roszczenia Zachodu dochodziły do 18 - 19 mld rubli, pretensje sowietów przekraczały tę sumę ponad dwukrotnie.

Okazało się tymczasem, że decydujące znaczenie dla losów konferencji miała działalność obserwatora konferencji z ramienia USA - ambasadora USA w Rzymie, Child'a, aczkolwiek USA nie brały udziału w samej konferencji. Zadaniem Child'a była obrona interesów amerykańskich, a zwłaszcza interesów Standart Oil. W 1920 r. John D. Rockefeller odkupił od Emanuela Nobla szyby naftowe na Kaukazie, stanowiące 40% ogółu rosyjskiego przemysłu naftowego. Standart Oil nie udało się nigdy wejść w posiadanie zakupionych koncesji. W tym czasie Royal Dutch Shell kierowana przez Henryka Deterdinga zabiegała również o ugruntowanie swych interesów w Rosji. Przed wojna Deterding odkupił udziały, jakie Rotschildowie posiadali w nafcie rosyjskiej. Dederding starał się teraz odzyskać swój majątek. Wcześniej podtrzymywał operacje aliantów na Kaukazie, potem wyprawy Kołczaka i Wrangla, a po ich upadku postanowił posłużyć się konferencją w Genui. Agenci Deterdinga w Zurychu wykupowali wszystkie, jakie były do nabycia, akcje nafty rosyjskiej. Deterding pozyskał w Londynie Lloyda George'a w celu uzyskania od Rosjan dla towarzystwa Shell monopolu transportu nafty rosyjskiej w zamian za uznanie de facto rządu sowieckiego. Belgowie przyłączyli się do obozu francuskiego, sprzyjającego amerykanom.. Plan Deterdinga został storpedowany. Rozgoryczony Deterding zaczął poszukiwać człowieka, który z bronią w ręku zdobyłby na nowo naftowy przemysł rosyjski. Człowiekiem tym był nie znany wówczas nikomu Adolf Hitler, którego agenci Deterdinga odkryli w 1924 r. Począwszy od 1927 r. Deterding wpłacał subwencje dla SA i partii nazistowskiej.

Konferencja nie przyniosła Francji konkretnych rezultatów. Sprawa wierzytelności Rosji była tematem kolejnej konferencji w Hadze ( w czerwcu i lipcu 1922 r.), gdzie strona sowiecka była skłonna uznać roszczenia Zachodu pod warunkiem otrzymania kredytów oraz uznania własnego rządu de jure. Również i ta konferencja zakończyła się fiaskiem.

3. Układ niemiecko - sowiecki w Rapallo

Układ zawarto w nadmorskiej miejscowości Rapallo, gdzie zamieszkała delegacja sowiecka. Oba rządy uznały się wzajemnie i postanowiły nawiązać normalne stosunki dyplomatyczne i konsularne, zrezygnowały z wszelkich roszczeń finansowych z okresu 1914 - 1918 oraz z okresu powojennego i ustaliły zasadę absolutnego równouprawnienia we wzajemnych stosunkach gospodarczych, które obiecano intensywnie rozwijać.

Układ spowodował ostre protesty wobec Niemiec, które zostały wykluczone z komisji politycznej konferencji genuańskiej.

Od lata 1922 r. pomiędzy Niemcami a Rosja Sowiecką zawarto różne techniczne porozumienia wojskowe (ściśle tajne), przewidujące pomoc w szkoleniu i doskonaleniu armii, a pozwalające Niemcom obchodzić postanowienia rozbrojeniowe narzucone traktatem wersalskim.

Do układu rosyjsko - niemieckiego przyłączyły się 5 XI 1922 r. wszystkie pozostałe republiki sowieckie, a po utworzeniu 30 XII 1922 r. ZSRR układ w Rapallo przybrał charakter porozumienia pomiędzy Niemcami a ZSRR. Został potwierdzony cztery lata później w nowym traktacie wzajemnej neutralności i współpracy, podpisanym w Berlinie 24 IV 1926 r.

Układ w Rapallo kończył okres izolacji Rosji Sowieckiej na arenie międzynarodowej. 5 VI 1922 r. podpisany został układ o uznaniu de facto i stosunkach handlowych z Czechosłowacją. Na konferencji lozańskiej w sprawie pokoju z Turcją Rosja Sowiecka uczestniczyła jako równoprawny członek w obradach w sprawie konwencji o cieśninach czarnomorskich. W lutym 1924 r. doszło do wymiany not o nawiązaniu stosunków pomiędzy ZSRR a Wielka Brytanią, w marcu tego roku - pomiędzy ZSRR a Włochami (z podpisaniem układu handlowego pomiędzy tymi państwami). W następnych miesiącach 1924 r. nawiązały stosunki dyplomatyczne z ZSRR Austria, Grecja, Norwegia, Szwecja i Dania, a 28 X 1924 r. zdecydowała się na to Francja. Poza Europą stosunki z ZSRR nawiązały w tymże roku Chiny i Meksyk.

5. Okupacja Zagłębia Ruhry

Francuzi od dłuższego czasu nosili się z zamiarem podjęcia okupacji Zagłębia Zdecydowali się na to w początkach 1923 r. mimo negatywnego stanowiska Londynu. Francję poparła tylko Belgia. Krok francuski doprowadził niemal do zerwania stosunków dyplomatycznych z Niemcami. Rząd berliński złożył ostry protest i wezwał ludność Zagłębia do stawiania biernego oporu. W zagłębiu wybuchł strajk powszechny. Rząd niemiecki przekazywał strajkującym hojne zasiłki finansowe Prowadzono akcje sabotażowe, przy czym dochodziło do starć z siłami okupacyjnymi i ofiar w ludziach. Do kopalń Zagłębia sprowadzono górników francuskich i belgijskich. Rząd niemiecki zorientował się, że polityka biernego oporu jest bezowocna. Następca Wirtha (od listopada 1922 r) - Cuno musiał również ustąpić (w sierpniu 1923 r.), a jego miejsce zajął Gustaw Stresemann [sztre:zeman], który objął również ministerstwo spraw zagranicznych. Zmienił on politykę i podjął współpracę z kapitałem zachodnim. We wrześniu 1923 r. Stresemann zlecił porzucenie akcji biernego oporu i wstrzymał dotację dla przedsiębiorców Zagłębia Ruhry oraz pomoc dla górników.

W pierwszych tygodniach 1924 r. ożywił się ruch separatystów nadreńskich, którzy występowali przeciw administracji pruskiej, kierowanej przez Berlin i myśleli o utworzeniu odrębnego, neutralnego państwa (na ich czele stał ówczesny prezydent Kolonii - Konrad Adenauer). W Londynie jednak niechętnie przyjęto pomysł o powstaniu odrębnego państwa., a brak poparcia francuskiego i poprawa sytuacji gospodarczej w rzeszy przyczyniły się do zmniejszenia dążeń separatystycznych.

Stresemann w listopadzie złożył urząd kanclerski, ale zatrzymał ministerstwo spraw zagranicznych (aż do października 1926 r., tj. do swojej śmierci). Nowy rząd Wilhelma Marxa prowadził nadal politykę współpracy z mocarstwami zachodnimi. Streseman natomiast realizował swój plan polegający na osłabianiu jedności francusko - brytyjskiej i osłabianiu związków Francji z państwami Europy Środkowo - Wschodniej.

6. Ewolucja francuskiej polityki zagranicznej

Poparcie udzielone przez Francję wyzwoleńczym aspiracjom Polaków, czechów, Jugosłowian i Rumunów było podstawą do rozciągnięcia wpływów dyplomacji francuskiej w Warszawie, Pradze, Belgradzie i Bukareszcie. Francja popierała antywegierskie dążenia sąsiadów Węgier i sojusze, jakie ci zawierali między sobą. W sierpniu 1920 r. został podpisany układ sojuszniczy czechosłowacko - jugosłowiański, w kwietniu 1921 r. układ pomiędzy Czechosłowacją i Rumunią, a w czerwcu tego roku pomiędzy Rumunią a Królestwem SHS. Układy te zostały uzupełnione przez konwencje wojskowe, zwrócone przeciw Węgrom. Sieć tych układów nazywano Małą Ententą.

19 II 1921 r. zawarty został układ francusko - polski uzupełniony dwa dni później tajną konwencją wojskową.. Polska zwarła też 3 III 1921 r. układ z Rumunią, uzupełniony również konwencją wojskową. Czechosłowacja zawarła z Francją analogiczny układ sojuszniczy 25 I 1924 r. bez uzupełniania go konwencją wojskową, ale współpraca obu armii rozwijała się intensywnie zarówno przed podpisaniem układu, jak i po jego zawarciu.

7. Ewolucja brytyjskiej polityki wobec ZSRR

Antysowiecką linię realizowali konserwatyści - gabinet Baldwina, gdy ministrem sprawa zagranicznych był Austen Chamberlain oraz w okresie gabinetów MacDonalda w 1924 i od 1929 r. (sprawami zagranicznymi kierował członek Partii Pracy Artur Henderson). 27 V 1927 r. rząd brytyjski zerwał stosunki dyplomatyczne z ZSRR i wypowiedział umowę handlową z 1921 r. Szybko jednak zorientowano się w Londynie ze strat poniesionych przez gospodarkę. Dlatego też 3 X 1929 r. podpisano akt o wznowieniu stosunków dyplomatycznych.

8. Faszyzm we Włoszech

30 X 1922 r. Mussolini przeprowadził zamach stanu i został szefem rządu włoskiego, objął też ministerstwo spraw zagranicznych. Latem 1923 r. doszło do incydentu na granicy albańsko - greckiej, w którym zginął włoski generał Tellini, biorący udział w pracach delimitacyjnych. Mussolini oskarżył o spowodowanie tej śmierci Greków i wysłał do Aten ultimatum tak zredagowane, że było ono nie do przyjęcia przez Greków. Następnie polecił flocie wojennej zbombardować i okupować wyspę Korfu (Kerkira). Grecja wniosła skargę do Ligi Narodów, gdzie sprawę rozstrzygnięto na jej niekorzyść, zmuszając do wypłacenia odszkodowania i upokarzającej formy przeprosin.

Mussolini zawarł też układ przyjaźni z Królestwem SHS, zobowiązującym do utrzymania traktatów z St-Germain, Trianon i Neuilly, za cenę zgody Jugosłowian na zmianę traktatu rapalskiego z 1920 r. odnośnie wolnego miasta Rijeki - Fiume. Ponieważ nie doszło do utworzenia tegoż Wolnego Miasta, Mussolini zażądał włączenia Fiume do Włoch, przy odstąpieniu jego peryferyjnej części Królestwu SHS. Układ ten zawarto 27 I 1924 r.

Mussolini uzyskał też od Wielkiej Brytanii spory pas terytorium we wschodniej Afryce, tzw. Jubaland (Giubba), na pograniczu włoskiej kolonii Somalia Italiana, a także oazę na pograniczu Egiptu i Trypolitanii.

II. Locarno - nowy układ sił w Europie

1. Plan Dawesa

USA zainteresowane były spłatami długów zaciągniętych w czasie wojny przez swych sojuszników (ogółem 10 mld, w tym Wielka Brytania 4 mld). Wiązało się (szczególnie w przypadku Francji) ze spłatami reparacji przez Niemcy. Dlatego też USA zainteresowane były sprawami reparacji. Jesienią 1923 r. prezydent Calvin Coolidge [ku:lydż] powołał komisję ekspertów do spraw reparacji, na której czele stanął Charles Gates Dawes. Opracowała ona plan, przedstawiony 9 IV 1924 r. do zatwierdzenia przez międzynarodową konferencję w Londynie (16 VII - 16 VIII 1924 r.). Plan Dawesa zawierał następujące ustalenia:

• w ciągu 5 lat Niemcy będą spłacać raty od 1 mln do 2,5 mln marek w złocie rocznie;

• wypuszczenie obligacji kolejowych i przemysłowych;

• udzielenie Niemcom pożyczek w wysokości 800 mln marek (400 mln dolarów), z czego połowę miały dać banki amerykańskie;

• reforma systemu bankowego w Niemczech;

• stworzenie w Niemczech funduszu stabilizacyjnego oraz systemu zachęt dla inwestorów zxagranicznych;

• nadzorowanie wprowadzenia planu przez „agenta - generalnego kontrolera”, którym został Amerykanin - Parker Gilbert [gylbert].

2. Problem rozbrojenia Niemiec

Traktat wersalski ustanawiał Międzysojusznicze Komisje: Wojskową, Morską, Lotniczą, które miały nadzorować rozbrojenie. Niemcy sabotowali postanowienia rozbrojeniowe, tłumacząc się sytuacją rewolucyjną i argumentując, że konieczne jest powiększenie armii ponad stan określony w traktacie pokojowym. Prośby te zostały odrzucone, jednak realizacja rozbrojenia postępowała powoli. Zgodnie z traktatem 10 VII 1920 r. stan armii niemieckiej osiągnąć miał 100 tys, gdy tymczasem był kilkakrotnie wyższy. Brak rzeczywistego współdziałania Anglii i Francji w tym względzie ułatwiał Niemcom utrzymanie większej armii, niż przewidywał traktat.

3. Zmiana polityki mocarstw zachodnich wobec Niemiec po podpisaniu planu Dawesa

Po upadku rządu Poincarego 30 V 1924 r. premierem Francji został Eduard Herriot - przedstawiciel „kartelu lewicy”. W Anglii premierem został przywódca Partii Pracy James Ramsy MacDonald. Politycy ci złagodzili stanowisko w sprawie Niemiec. Po podpisaniu planu Dawesa Francja straciła możliwość podejmowania sankcji wobec Niemiec, a okupacja Zagłębia Rurhy okazywała się zbyt kosztowna, przy jednoczesnym kryzysie gospodarki francuskiej. Rzecznikiem złagodzenia polityki był Aristide Briand - odgrywał zasadniczą rolę w kształtowaniu francuskiej polityki zagranicznej w latach 1924 - 1929 i lansował tezę, że Francja wyczerpała możliwości budowania swego bezpieczeństwa przez izolację Niemiec i restrykcyjne egzekwowanie postanowień wersalskich.

4. Założenia polityki zagranicznej G. Stresemanna

Był on konstruktorem niemieckiej polityki zagranicznej w latach 1923 - 1929. Uważał. Że rewizji „dyktatu wersalskiego” dokonywać należy etapami. Zanim dojdzie do zmian niemieckiej granicy na wschodzie, należy wyprowadzić Niemcy z izolacji na zachodzie Europy. Stresemann podkreślał konieczność utrzymania status quo na Zachodzie i zabiegał o związki z Francją i Anglią.

5. Konferencja w Locarno

W grudniu 1924 r. ambasador brytyjski w Berlinie, lord Edgar Vincent d'Abernon zwrócił się do niemieckiego MSZ z postulatem powrotu do brytyjskich propozycji gwarancyjnych dla Francji z końca 1921 r. Dyplomacja niemiecka wystosowała 20 I 1925 r. notę do Londynu, a 9 lutego do Paryża z inicjatywą zawarcia układu gwarancyjnego. Już w grudniu 1924 r. w Warszawie wiedziano o próbach tworzenia nowego układu i Polska wszczęła starania o potwierdzenie francuskich zobowiązań sojuszniczych. (akcje polska osłabił brak współdziałania Czechosłowacji).

W kwietniu 1925 r. Briand wyraził zgodę na rozpoczęcie rokowań z zastrzeżeniem, że nowemu układowi powinny towarzyszyć traktaty arbitrażowe Niemiec z Polską i z Czechosłowacją.

Konferencja w Locarno rozpoczęła się 5 X 1925 r. Wzięły w niej udział: Francja, Anglia, Belgia, Włochy, Niemcy. Gdy wynegocjowano już zasadniczy dokument tj. „pakt reński” udział wzięły też delegacje z Polski i Czechosłowacji.

16 X 1925 r., w dniu zakończenia konferencji parafowano następujące dokumenty:

• Traktat wzajemnej gwarancji pomiędzy Belgią, Francją, Wielką Brytanią, Włochami i Niemcami (tzw. „pakt reński”);

• Konwencję arbitrażową belgijsko - niemiecko;

• Konwencję arbitrażową Francusko - niemiecką;

• Traktat rozjemczy czechosłowacko - niemiecki;

• Traktat rozjemczy polsko - niemiecki;

• Traktat wzajemnej gwarancji polsko - francuski;

• Traktat wzajemnej gwarancji czechosłowacko - francuski.

Dokumenty parafowane w Locarno zostały podpisane w Londynie 1 XII 1925 r.

„Pakt reński” (zawierał 10 artykułów):

• Art. 1: utrzymanie nietykalności granicy niemiecko - francuskiej i niemiecko - belgijskiej;

• Art. 2: Niemcy, Belgia i Francja zobowiązały się w żadnym nie uciekać się do wojny za wyjątkiem sytuacji określonych w pakcie Ligi Narodów;

• Art. 3: Niemcy, Francja i Belgia zobowiązały się rozstrzygać swoje spory na drodze arbitrażu i koncyliacji;

• Art. 4: zasady wzajemnej pomocy w razie naruszenia „paktu reńskiego”;

• Art. 5: określał gwarancje sygnatariuszy dla paktu, który zawarto na czas nieokreślony

Traktat rozjemczy polsko - niemiecki: pokojowe rozwiązywanie sporów między obu państwami z zastrzeżeniem, że postanowienie to „nie stosuje się do sporów i faktów, które miały miejsce przed zawarciem traktatu niniejszego i które należą do przeszłości”.

Traktat gwarancyjny polsko - francuski: „gdyby Polska lub Francja ucierpiały przez niewykonanie zobowiązań, zaciągniętych w dniu dzisiejszym między nimi a Niemcami celem utrzymania pokoju powszechnego, Francja i nawzajem Polska, postępując zgodnie z art. 16 Paktu Ligi narodów, zobowiązują się udzielić sobie niezwłocznie pomocy i poparcia, o ile takie niewykonanie zobowiązania nastąpi przy użyciu siły zbrojnej bez prowokacji”.

Układy lokarneńskie dzieliły Europę na dwie strefy: zachodnią i wschodnią. Tylko na zachodzie uznano nietykalność granic. Czechosłowacja i Polska znalazły się w o wiele gorszym położeniu niż państwa zachodnie.

6. Zakończenie okupacji Nadrenii

Art. 428 traktatu Wersalskiego mówił o 15 - letnim okresie okupacji, ale art. 429 stwierdzał, że jeżeli Niemcy będą wywiązywać się z postanowień traktatowych, wówczas okupacja w trzech strefach będzie znoszona co 5 lat. Art. 43 i 431 przewidywały możliwość przedłużenia lub skrócenia okupacji w zależności od oceny postawy Niemiec.

Najkrócej okupowana miała być Kolonia (strefa brytyjska), drugą - Koblencja (strefa francusko - belgijska) i trzecia - Moguncja (strefa francuska). 10 I 1925 r. mijał termin okupacji strefy pierwszej. Konferencja ambasadorów zadecydowała (wbrew zastrzeżeń Międzysojuszniczej Komisji kontrolującej rozbrojenie), że od 1 XII może się rozpocząć ewakuacja wojsk brytyjskich.

3 VI 1927 r. polskie MSZ złożyło w Paryżu memorandum Okupacja Nadrenii a zagadnienie bezpieczeństwa Polski, w który zaproponowano „pakt wiślany” - traktat, który gwarantowałby nienaruszalność granicy polsko - niemieckiej. Briand odrzucił propozycję polskiego ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego.

29 VIII 1929 r. ministrowie sprawa zagranicznych Anglii, Francji i Belgii podczas konferencji w Hadze (6 - 31 VIII 1929 r.) wystosowali do ministra spraw zagranicznych Niemiec pismo informujące, że ewakuacja Nadrenii rozpocznie się we wrześniu. Zakończenie całej operacji przewidywano na koniec czerwca 1930 r.

7. Wejście Niemiec do Ligi Narodów

Wolę natychmiastowego wstąpienia do Ligi Niemcy zadeklarowali w memorandum z 29 IX 1924 r. Planowano, że włączenie Niemiec nastąpi podczas sesji Zgromadzenia w marcu 1926 r. Niemcy miały stać się członkiem stałym rady Ligi. O ten status zabiegały: Hiszpania, Brazylia i Polska. Stresemann po przybyciu na sesje marcowa zaprotestował przeciwko rozszerzeniu Rady o te państwa (choć Niemcy nie były jeszcze członkiem Ligi). Brazylia i Hiszpania zapowiedziały wycofanie się z Ligi (Brazylia uczyniła to 14 VI 1926 r.). Wobec tego Liga znalazła rozwiązanie kompromisowe: powiększono liczbę członków stałych Rady z czterech do pięciu, a niestałych z sześciu do dziewięciu, przy czym trzy miejsca były półstałe.

Niemcy przyjęto do Ligi na sesji Zgromadzenia 10 IX 1926 r.. Przyznano im miejsce stałe w radzie. Polsce przyznano miejsce półstałe (po trzyletniej kadencji mogła być wybrana na następne kadencje i tak też się stało: w1926 r., 1929 r. i w 1932 r.).

8. Zbliżenie francusko - niemieckie

17 IX 1926 r. w Thoiry odbyło się spotkanie Strasemanna i Brianda. Briand zabiegał o pomoc finasowo - gospodarczo (kryzys walutowy we Francji) w zamian za jeszcze większe złagodzenie rygorów nałożonych na Niemcy traktatem wersalskim. Strasemann zgodził się z propozycjami Brianad, co stwierdzał ogłoszony komunikat. Ugodę tę zablokował jednak Poincare, który znów stanął na czele rządu.

Francja przywiązywała do klauzuli rozbrojeniowych Niemiec coraz mniejszą rolę, co pozwoliło Niemcom utrzymać silną armię. W 1926 r. zamarło funkcjonowanie Międzysojuszniczych Komisji Kontrolnych, a 31 I 1927 r. rada Ligi Narodów rozwiązała je. Wprawdzie Niemców obowiązywały nadal klauzule rozbrojeniowe, ale nie było już instytucji kontrolnych czuwających nad stanem armii niemieckiej.

9. Problem reparacji - plan Younga

Plan Dewsa był tymczasowym rozwiązaniem. W 1927 r. rozpoczęto przygotowania do ostatecznego porozumienia w sprawie reparacji. W 1928 r. powołano nową komisję na czele z Owen'em Youngiem (wzięli w niej udział eksperci z Anglii, Francji, Belgii, Włoch, Niemiec i Japonii. Podczas drugiej konferencji w Hadze (3 - 20 I 1930 r.) podpisano plan Younga:

• Niemcy miały spłacać przez 37 lat po 2 mld marek rocznie;

• raty roczne podzielono na obowiązkowe i warunkowe (można było od nich odstąpić, gdyby Niemcy znalazły się w trudnościach finasowych);

• postulowano udzielenie Niemcom pożyczki w wysokości 300 mln dolarów.

Plan Younga nie odegrał żadnego znaczenia: podczas wielkiego kryzysu Niemcy zwróciły się do prezydenta Hoovera o udzielenie moratorium, które zostało im przyznane 20 VI 1931 r., początkowo na rok, później przedłużone W praktyce Niemcy w ogóle nie spłacały sum ujętych w planie Younga.

III. Międzynarodowe zabiegi w sprawie ograniczenia wojny i rozbrojenia

1. Pakt Brianda - Kelloga

6 IV 1927 r. Briand w wywiadzie dla Associated Press zaproponował układ francusko - amerykański o wyrzeczeniu się wojny, jako środka polityki zagranicznej. 20 VI 1927 r. Briand przedstawił amerykańskiemu ambasadorowi w Paryżu Myronowi Herrickowi projekt paktu o wieczystej przyjaźni pomiędzy Francją i USA, zawierający potępienie wojny i wyrzeczenie się jej (chodziło o zmniejszenie możliwości zachowania neutralności USA w przypadku wojny europejskiej).

W tym czasie, 7 IX 1927 r., Polska złożyła w Genewie projekt deklaracji o zakazie prowadzenia wojen agresywnych. Dwukrotnie modyfikowany, został uchwalony na VIII Zgromadzeniu Ligi Narodów, 24 IX 1927 r. . Deklaracja głosiła: „wojna zaczepna nie powinna nigdy służyć jako środek do załatwiania sporów między państwami i że z tego powodu stanowi ona zbrodnię międzynarodową. Wszelka wojna zaczepna jest i pozostaje wzbroniona.”

Sprawa propozycji francuskiej trafiła pod obrady Senatu USA, który zaproponował w grudniu 1927 r. zamiast układu dwustronnego - układ wielostronny. 28 XII 1927 r. sekretarz stanu Kellog wysłał do rządu francuskiego dwie noty:

• pierwsza - proponował odnowienie i rozszerzenie konwencji arbitrażowej francusko - amerykańskiej z 1908 r.;

• druga - proponował zamiast układu dwustronnego o wyrzeczeniu się wojny - układ wielostronny (obejmujący główne mocarstwa świata).

Odpowiedź Kelloga rozczarowała Brianda, niemniej jednak rząd francuski 5 I 1928 r. nie wykluczał możliwości rozszerzenia proponowanego paktu, ale wyrażał wątpliwości, że będzie to kolidowało ze zobowiązań wynikających z paktu Ligi narodów i układów lokarneńskich. Kellog w nocie do rządu francuskiego z 27 II 1928 r. kontrargumentował, że 21 państw (a wśród nich 17 członków Ligi narodów) na VI Konferencji państw amerykańskich w hawanie potępiło już wojnę jako instrument polityki międzynarodowej. Proponował, aby stronami wielostronnego układu były: USA, Francja, Wielka Brytania, Japonia, Niemcy i Włochy. Do tych państw USA skierowały 13 IV 1928 r. notę dyplomatyczną, w której nawiązywano do zastrzeżeń francuskich. Niemcy odpowiedziały na nią 27 IV 1928 r. , Wielka Brytania 19 V 1928 r. Obydwie odpowiedzi były aprobatywne dla inicjatywy USA. 23 VI 1928 r. USA doręczyły rządom uczestniczącym dotychczas w wymianie opinii obszerna notę zawierającą interpretację najważniejszych kwestii: samoobrona, Pakt Ligi Narodów, traktaty lokarneńskie, traktaty o neutralności, stosunki z państwem łamiącym traktat, powszechność.. W nocie tej USA zaproponowały, żeby pierwszymi sygnatariuszami traktatu były poza USA, Wielka Brytanią, Niemcami, Włochami, Japonią również Belgia, Polska, Czechosłowacja oraz pięć dominów brytyjskich (w sumie 15 państw).

27 VIII 1928 r. odbyła się w Paryżu uroczystość podpisania przez przedstawicieli tych 15 państw Traktatu o wyrzeczeniu się wojny zwanego paktem paryskim lub paktem Brianda - Kellogga. Poza preambuła zawierał trzy artykuły:

• potępienie uciekania się do wojny i wyrzeczenie się jej jako środka polityki narodowej we wzajemnych stosunkach;

• załatwianie sporów i konfliktów na drodze pokojowej;

• tryb ratyfikacji.

W preambule znalazło się stwierdzenie, że państwo uciekające się do wojny ma być pozbawione korzyści tegoż traktatu (w praktyce nie nałożono żadnych sankcji na agresora).

W ciągu kilku najbliższych lat do paktu przystąpiło jeszcze 14 państw (w tym ZSRR), a do 1939 r. było ich wszystkich 63. Wojna, jako instrument polityki zgodnie z prawem międzynarodowym przestała mieć charakter legalny. Pakt ograniczał też suwerenność państw w zakresie prowadzenia wojen.

2. ZSRR i rozbrojenie

Po Rapallo nastąpiło zerwanie blokady politycznej, którą otoczony był ZSRR. W grudniu 1925 r. rada Ligi Narodów zaprosiła ZSRR do Komisji Przygotowawczej do światowej konferencji rozbrojeniowej. Faktycznie delegacja sowiecka wzięła udział w pracach tej Komisji w listopadzie 1927 r., składając własny projekt powszechnego rozbrojenia (uznany został za zbyt ogólny i propagandowy).

Podczas Światowej Konferencji Rozbrojeniowej ZSRR zgłosił 6 II 1933 r. własny projekt definicji agresora. Konferencja przyjęła go, a powołana komisja pod przewodnictwem Nicolaosa Politisa przygotowała stosowny projekt uchwały. Ostatecznie jednak nie zdołano podpisać konwencji. ZSRR rozpoczął wówczas zabiegi o podpisanie takiej konwencji o charakterze regionalnym. W czerwcu 1933 r. w siedzibie ambasady sowieckiej w Londynie odbyły się rozmowy polsko - sowieckie, a po nich konsultacje z innymi państwami. Rezultatem ich było podpisanie trzech konwencji: regionalnej, powszechnej i dwustronnej.

Konwencja regionalna podpisana w Londynie 3 VII 1933 r. przez 8 państw (Afganistan, Estonia, Łotwa, Persja, Polska Turcja, ZSRR i Rumunia; 27 VII podpisała ja też Finlandia):

• za agresora uznano każde państwo, które pierwsze popełni jeden z następujących czynów: wypowie wojnę innemu państwu, zaatakuje zbrojnie terytorium innego państwa, wprowadzi blokadę morską wybrzeża lub portów innego państwa, poprze działania partyzantów, którzy dokonają napaści terytorium innego państwa;

• w załączniku wyjaśniano, że akt napaści nie może być usprawiedliwiony systemem politycznym, gospodarczym, społecznym, brakami administracji, zamieszkami, strajkami, rewolucjami, kontrrewolucjami lub wojnami domowymi.

4 VII 1933 r. podpisano w Londynie konwencję powszechną (ZSRR, Czechosłowacja, Rumunia, Jugosławia, Turcja), a 5 lipca konwencja dwustronna - litewsko - sowiecka.

ZSRR był też sygnatariuszem paktu Briand - Kellogg. 28 XII 1928 r. ZSRR zaproponował Polsce, aby niezależnie od tempa ratyfikacji, podpisać protokół o natychmiastowym wprowadzeniu w życie tegoż paktu. 10 I 1929 r. rząd Polski w nocie do Moskwy zaproponował rozszerzenie takiego protokołu na inne państwa. 9 II 1929 r. podpisano w Moskwie przez przedstawicieli Estonii,, łotwy, Polski, Rumunii i ZSRR protokół nazywany protokołem moskiewskim lub protokołem Litwinowa.. Głosił on, że zapisy paktu Briand - Kellogg będą między stronami ważne niezależnie od wejścia w życie traktatu paryskiego. Litwa przystąpiła do protokołu później, wraz z Persją i Turcją.

We wrześniu 1934 r. 30 państwa Ligi (w tym Polska) zaprosiło ZSRR do wstąpienia do Ligi Narodów. 18 IX 1934 r. Zgromadzenie ogólne przyjęło ZSRR przyznając mu stałe miejsce w Radzie Ligi. ZSRR wykorzystywało obecność swą w Lidze do rozpowszechniania doktryny komunizmu. Kiedy we wrześniu 1939 r. ZSRR napadł na Polskę Liga Narodów nie zareagowała. Dopiero po kolejnej agresji - na Finlandię, 14 XII 1939 r. Liga narodów wykluczyła ZSRR ze swoich szeregów (była to jedyna tego rodzaju decyzja w dziejach Ligi).

3. Konferencja rozbrojeniowa w Genewie

12 XII 1925 r. Rada Ligi Narodów powołała Komisję Przygotowawczą, która miała przygotować projekt konwencji rozbrojeniowej, jako podstawę do dalszych prac konferencji. W skład Komisji weszli członkowie Rady oraz ZSRR, Niemcy, USA. W Komisji ujawniły się różne stanowiska poszczególnych państw:

• Francja - rozbrojenie stopniowo i etapami, a najpierw ustanowienie gwarancji bezpieczeństwa;

• Polska - popierała stanowisko Francji podkreślając znaczenie regionalnych gwarancji systemów bezpieczeństwa;

• Anglia - najpierw należy dokonać rozbrojenia, które jest warunkiem bezpieczeństwa (pogląd ten popierały USA i Niemcy).

9 XII 1930 r. Komisja przygotowała projekt konwencji, który wzbudził powszechne rozczarowanie (żadne z państw nie było zadowolone). 24 I 1931 r. Rada Ligi zadecydowała o zwołaniu Konferencji na dzień 2 II 1932 r. do Genewy. Zaproszono 64 państwa (nie przysłały delegatów - Ekwador, Nikaragua, Paragwaj i Salwador - udział wzięło więc 60 państw). Przewodniczącym Konferencji wybrano byłego brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura Hendersona (miał 14 zastępców - wśród nich August Zaleski). Koordynacją prac kierowało Biuro pod przewodnictwem Handersona. Utworzono różne Komisje: Ogólną Polityczną, Lądową, Morską, Budżetową.

a) Polski plan rozbrojenia moralnego

17 IX 1931 r. złożono w Genewie oficjalne memorandum przewidujące budowę zaufania między narodami oraz wychowanie do pokoju. Wskazano na konieczność modyfikacji ustawodawstw państwowych i wprowadzenie zapisów o karalności nawoływania do wojny. Podkreślano znaczenie prasy i postulowano utworzenie międzynarodowego sądu dyscyplinarnego dla dziennikarzy.

13 II 1932 r. Zaleski przedstawił Konferencji projekt konwencji o rozbrojeniu moralnym (składał się z preambuły, pięciu artykułów i projektu rezolucji konferencji rozbrojeniowej. Konferencja utworzyła Komitet Rozbrojenia Moralnego, który do końca 1933 r. uzgodnił wspólny tekst projektu konwencji (nie został uchwalony).

b) Deklaracja w sprawie równouprawnienia Niemiec w dziedzinie zbrojeń

16 IX 1932 r. minister spraw zagranicznych Niemiec Konstantin von Neurath złożył na ręce Hendersona pismo, w którym domagano się, aby w dziedzinie rozbrojenia stosowano te same przepisy i zasady wobec wszystkich państw i zapowiedział, że na znak protestu delegacja niemiecka nie weźmie udziału w posiedzeniu prezydium konferencji, które rozpocznie się 21 IX 1932 r. Z inicjatywy brytyjskiej doszło do wielostronnych negocjacji z udziałem Anglii, Francji, Niemiec, Włoch, USA, którzy uzgodnili wspólną deklarację równouprawnienia Niemiec i niestosowania przemocy. Deklaracja podpisana 11 XII 1932 r. składała się z czterech punktów:

• Wielka Brytania, Francja i Włochy oświadczyły, że jedną z zasad Konferencji powinno być przyznanie Niemcom i innym Mocarstwom rozbrojonym na mocy traktatów, równości praw w ustroju, który by zapewniał wszystkim narodom bezpieczeństwo;

• opierając się na powyższej deklaracji Niemcy deklarowały pozostanie na Konferencji;

• Anglia, Francja, Niemcy i Włochy deklarowały, że gotowe są przyłączyć się do uroczystego stwierdzenia, iż nie będą usiłowały rozstrzygnąć siłą jakiegokolwiek sporu obecnego lub przyszłego między sygnatariuszami;

• USA, Anglia, Francja, Niemcy i Włochy wyraziły chęć współpracy na konferencji z innymi państwami w celu opracowania konwencji rozbrojeniowej.

c) Propozycje francuskie

5 II 1932 r. przewodniczący delegacji francuskiej Andr* Tardieu przedstawił plan, który opierał się na koncepcji umiędzynarodowienia pewnych rodzajów sił zbrojnych i oddania ich do dyspozycji Ligi Narodów (ich zadaniem było zapobieganie wojnie, udzielanie pomocy ofiarom napaści i utrzymanie porządku) oraz wprowadzenia zakazu używania pewnych rodzajów broni. Postulowana armia międzynarodowa miała odzwierciedlać układ sił wojskowych (Francja zgodnie z tym miałaby decydujący wpływ).

14 XI 1932 r. Francja zgłosiła nowy plan przedstawiony przez Eduarda Herriota i Josepha Paul-Boncoura: odwoływał się do paktu Brianda - Kellogga i art. 16 paktu Ligi narodów, omawiał polityczne i militarne warunki współdziałania państw w sytuacjach naruszenia pokoju, funkcjonowanie międzynarodowych sił zbrojnych oddanych do dyspozycji Ligi narodów oraz przewidywał ograniczenie zbrojeń i zakaz używania niektórych broni.

d) Plan Hoovera

Ogłoszony został 22 VI 1932 r. Przewidywał: całkowitą likwidacje niektórych broni ofensywnych (samoloty bombowe, czołgi, artyleria ciężka, broń chemiczna), redukcje o 1/3 sił lądowych jeżeli przewyższały one proporcję 100 tys. żołnierzy na 65 mln ludności, likwidację o 1/3 okrętów liniowych i łodzi podwodnych, o 1/4 lotniskowców i krążowników. Obliczono, że redukcja ta przyniosłaby ok. 15 mld dolarów.

Plan ten popierały Niemcy, Włochy, ZSRR, sceptycznie przyjęły go - Anglia, Francja, Japonia, Polska, Czechosłowacja, Rumunia, Jugosławia.

e) Plan MacDonalda

Zgłoszony został 16 III 1933 r. i był w zasadzie planem nowej konwencji, innej niż przygotowana przez Komisję Przygotowawczą. Składał się z dwóch części - ogólnej i wojskowej. W części ogólnej przewidywano mechanizm konsultacji na żądanie jednego z wielkich mocarstw w przypadku złamania paktu Brianda - Kellogga. Część druga postulowała redukcję armii lądowej (z tym że armia niemiecka miała zostać zwiększona): siły lądowe Polski, Włoch, francji - do 200 tys. żołnierzy. Przewidywano pozbawienie Niemiec posiadania lotnictwa wojskowego i łodzi podwodnych.

Plan ten dyskutowany był bez rezultatów przez cztery miesiące

Prace Konferencji w Genewie wygasły w połowie 1937 r.. ostatnie posiedzenie Biura odbyło się 31 V 1937 r., choć jeszcze w czerwcu wysłano uczestnikom konferencji różne materiały i ankiety.

Wykład XIII:

DALEKI I BLISKI WSCHÓD 1919-1939 l.

1. Rywalizacja na Dalekim Wschodzie

a) Republika Dalekiego Wschodu

Zajęcie przez Japończyków Władywostoku i Harabina

W końcu 1917 r. dowództwo japońskie, we współpracy z Pekinem, opracowało plan wykorzystania baz w pół­nocnej Mandżurii do operacji na obszarach Zabajkala i Kraju Amurskiego (Syberii Wschodniej). Koła militarne w Japonii myślały przede wszystkim o ekspansji na tzw. Przymorze (Kraj Nadmorski), na ziemie między Krajem Amurskim a Oceanem Spokojnym, z Kamczatką, Krajem Chabarowskim i Władywostokiem. Uznano też, iż nadchodzi oto sposobna chwila do opanowania również północnej części Sachalinu, która po wojnie 1905 r. pozostała przy Rosji,

Kiedy jednak na początku 1918 r. zarysowała się przewaga Niemiec na froncie rosyjskim, Ententa upoważniła wojska japońskie do okupacji Władywostoku, Harbina i tzw. strefy wywłaszczonej Kolei Wschodniochińskiej (strefą wywłaszczoną - pas ziemi po obu stronach Kolei Wschodniochiń­skiej, znajdujący się od 1896 r. pod administracją rosyjską). Po zawarciu traktatu brzeskiego wojska japońskie niezwłocznie opanowały w marcu 1919 r. Władywostok, przy wsparciu oddziałów brytyjskiej piechoty morskiej.

Korpus Czechosłowacki

Korpus Czechosłowacki (liczył on ok. 40 tys. ludzi) utworzony został z wziętych do niewoli w czasie wojny Czechów i Słowaków. Na mocy porozumienia Ententy z Radą Komisarzy Ludowych, Korpus Czechosłowacki miał być przetransportowany Koleją Transsyberyjską do Władywostoku i dalej do Europy. Już po rozpoczęciu transportu przywódcy bolszewiccy wydali rozkaz rozbrojenia Korpusu, który wszakże nie podporządkował się tej decyzji. Żołnierze Korpusu Czechosłowackiego opanowali najważniejszy szlak komunikacyjny na Syberii - Kolej Transsyberyjską, zajmując stopniowo miasta leżące wzdłuż jej trasy.

20 VI 1918 r. Korpus Czechosłowacki dotarł do Władywostoku. Wspólnie ze znajdującymi się już w mieście oddziałami japońskimi i angielskimi, przekazał on władzę lokalnej mienszewicko-kadeckiej Dumie, która miała ambicję rządzenia całą Syberią. W tym czasie bolszewicy zostali wyparci z większości miast Syberii Wschodniej.

Korpus Interwencyjny

W sierpniu 1918 r. Ententa podjęła decyzję o wprowadzeniu swych wojsk na rosyjski Daleki Wschód. W następnych miesiącach utworzono w tym celu między­narodowy Korpus Interwencyjny, złożony z wojsk USA, Wielkiej Brytanii (w tym kanadyjskich), Japonii, Włoch i Chin. Alianckie siły interwencyjne, które posuwały się w kierunku Chabarowska, działały jednak opieszale. Japończycy natomiast, niezależnie od udziału w Korpusie Interwencyjnym, zwiększali na kontynencie liczebność swych wojsk. W sierpniu 1919 r. osiągnęły one siłę trzech dywizji i zaczęły samodzielnie posuwać się wzdłuż Amuru. Poczynania ich z wielką nieufnością obserwowali Amerykanie, obawiając się dalszego wzrostu roli Japonii na Dalekim Wschodzie.

Oddziały Kołczaka

Od końca 1918 r. i przez cały 1919 rok działania przeciwko wojskom bolszewickim na Syberii prowadziła też armia białego generała Aleksan­dra Kołczaka. Została ona jednakże rozbita, a sam Kołczak rozstrzelany 7 II 1920 r. Bolszewicy powoli zaczęli przechodzić do kontrofensywy, przejmując najpierw kontrolę nad ziemiami na zachód od Bajkału.

Powstanie Republiki Dalekiego Wschodu

Po upadku Kołczaka zaczęto w Japonii lansować koncepcję stworzenia na rosyjskim Dalekim Wschodzie państwa buforowego, oddzielającego te ziemie od Rosji Radzieckiej. Wedle koncepcji japońskiej, miał to być twór quasi-państwowy, cieszący się autonomią i wyposażony w atrybuty władzy demokratycznej, umoż­liwiającej działanie różnym siłom politycznym.

Lenin podchwycił ów pomysł wiedząc, że bolszewicy nie mają jeszcze do­statecznych sił, żeby pokonać wojska japońskie i opanować całą Wschodnią Syberię. W planach kierownictwa radzieckiego państwo buforowe miało początkowo ukrywać swój bolszewicki charakter, prezentując się formalnie jako liberalno-demokratyczne. Miało się tak dziać w każdym razie do czasu, gdy będzie mogło ów kamuflaż porzucić i przyłączyć się do państwa radzieckiego.

Republika Dalekiego Wschodu (RDW) proklamowana została przez Zjazd Pra­cujących Przybajkala 6 IV 1920 r. w miejscowości Wierchnieudińsk. Wpraw­dzie terytorium RDW ściśle nie określono, ale deklarowano, że obejmie ona obszary na wschód od Jeziora Bajkał do Oceanu, a więc Zabajkale, Kraj Amurski, Przymorze, Kamczatkę i północny Sachalin.

Sowietyzacja i upadek Republiki Dalekiego Wschodu

W 1920 r. podjęto pierwsze próby tzw. sowietyzacji republiki. Japończycy opóźniali ewakuację swych wojsk, gdyż w RDW nie przeprowadzono demokratycznych wyborów i nie doszło do zwołania konferencji wszystkich ił politycznych. 13 VIII 1920 r. Biuro Polityczne KC obradujące pod przewodnictwem Lenina przyjęło tzw. krótkie tezy na temat Republiki Dalekiego Wschodu. Zgodnie z nimi, RDW miała aż do pełnej ewakuacji wojsk japońskich konsekwentnie zachowywać charakter klasycznej republiki, z obecnością w życiu politycznym partii burżuazyjnych.

Władze RDW podjęły też próbę wykorzystania wyraźnie już wówczas rysujących się sprzeczności japońsko-amerykańskich na Dalekim Wschodzie. Mimo braku zaproszenia na konferencję waszyngtońską w stolicy USA zjawiła się także delegacja RDW. Starała się ona uzyskać poparcie Stanów Zjednoczonych poprzez upowszechnianie wiadomości o ekspansjonistycznych planach Japonii.

W ciągu 1922 r. Rosja Radziecka wyszła z izolacji międzynarodowej (konferencja genueńska). Uznano więc, że przy­szedł czas zlikwidowania „buforu dalekowschodniego”. Zgromadzenie Ludowe KDW w Czycie 13 XI 1922 r. uchwaliło przyłączenie się do RFSRR, co 15 listopada zostało w Moskwie zaakceptowane. W ten sposób RDW przestała fak­tycznie istnieć.

b) Stosunki radziecko-chińskie

Sytuacja w Chinach

11-letni cesarz Pu-i „rządził” zaledwie dwa tygodnie w lipcu 1917 r., po czym władza wróciła do militarnego ugrupowania Peijang, które rozbite było na dwie rywalizujące frakcje:

• grupę (klikę) Anfu (związana była z Japonią; od 1917 r. przejęła władzę w Pekinie, jednakże w lipcu 1920 r. przegrała w krótkich starciach zbrojnych z siłami Czyli);

• grupę Czyli - związana z interesami brytyjskimi i amerykańs­kimi.

Południe Chin pozostawało w sferze oddziaływania rządu w Kantonie, na którego czele od 3 IX 1917 r. stał Sun Jat-sen (główny ideolog Narodowej Partii Chin, Kuomintangu). Jesienią 1922 r. Sun Jat-sen, został odsunięty od władzy i przebywał w Szanghaju, gdzie dokonał korekty w programie Kuomintangu. W styczniu 1923 r. wojska wierne Sun Jat-senowi zdobyły Kanton, wskutek czego mógł on w lutym utworzyć nowy rząd.

Stosunki rządu pekińskiego i sowieckiego

Odezwa z 25 VII 1919 r. skierowana do obu rządów chińskich: proponowano w niej podjęcie rozmów w sprawie unieważnienia traktatu z 1896 r., protokołu z 1901 r. („bokserskiego”) oraz wszystkich porozumień rządu carskiego z innymi mocarstwami, które dotyczyły spraw chińskich. Mówiono też o możliwości rozwiązania kwestii Kolei Wschodniochińskiej na zasadzie przyjaznego porozumienia.

W sierpniu 1920 r. przybyła do Moskwy pierwsza misja rządu pekińskiego. Nie osiągnięto konkret­nych rezultatów. Od grudnia 1921 r. do sierpnia 1922 r., w Pekinie przebywała delegacja radziecka. W sierpniu 1922 r. przyjęto kolejną delegację, z wybitnym działaczem i dyplomatą bolszewickim Adolfem Joffe. Trzecia misja radziecka do Chin, którą kierował zastępca komisarza spraw zagranicznych Lew Karachan, (rozmowy prowadzono od sierpnia 1923 r.) zakończyły się parafowaniem 14 marca dwustronnego układu, który podpisano ostatecznie w Pekinie 31 V 1924 r.:

• Art. 1: przywrócenie stosunków dyplomatycznych i konsularnych.

• Art. 2: w ciągu miesiąca zwołana zostanie konferencja, na której opracowane będą szczegółowe porozumienia dotyczące wszys­tkich zagadnień wymienionych w następnych artykułach układu.

• Art. 3: anulowano „wszystkie konwencje, umowy, porozumienia, protokoły, kontrakty itd., zawarte między Rządem Chin a Rządem Carskim”, i zapowiadano zastąpienie ich nowymi umowami, na bazie równości, wzajemności i sprawied­liwości w duchu Deklaracji Rządu Radzieckiego z lat 1919 i 1920.

• Art. 4: Rząd ZSRR ogłosił za nieważne i niebyłe wszystkie umowy naruszające suwerenne prawa lub interesy Chin, a zawarte przez były rząd carski z innymi państwami.

• Art. 5: ZSRR stwierdził, że „Mongolia Zewnętrzna stanowi część składową Republiki Chińskiej i uznaje na tym terytorium suwerenność Chin”, a także zobowiązał się do wycofania wszystkich swoich wojsk z tego obszaru.

• Art. 6: W kolejnym artykule oba rządy zobowiązały się nie uprawiać propagandy wymie­rzonej przeciwko ustrojowi politycznemu i społecznemu którejkolwiek ze stron.

• Art. 9: „Rząd ZSRR zgadza się na wykupienie przez Rząd Chińskiej Republiki, przy pomocy chińskich kapitałów prywatnych Kolei Wschodniochińskiej, jak również całego przynależ­nego do niej mienia oraz na przekazanie Chinom wszystkich akcji i obligacji wspomnianej kolei”.

• Art. 10: Rząd radziecki zrzekł się też „specjalnych praw i przywilejów dotyczących wszystkich koncesji uzyskanych przez Rząd Carski w jakiejkolwiek części Chin”

• Art. 11: Rząd radziecki zrzekł się oraz „rosyjskiej części kontrybucji bokser­skiej”.

Tego samego dnia (31 V 1924 r.) podpisano w Pekinie kilka deklaracji:

• O wzajemnym przekazaniu całego majątku nieruchomego i ruchomego, który należał dawniej do rządu carskiego lub Chin.

• W sprawie budynków i własności ziemskiej misji prawosławnych na terytorium Chin.

• O wykładni art. 4 Układu o ogólnych zasadach.

• Zobowiązanie Chin do nieprzekazywania żadnemu państwu praw lub przywilejów, z których rząd ZSRR zrezygnował w art. 10 wspomnianego Układu.

• Zobowiązanie Chin zużytkowania części kontrybucji bokserskiej, z której ZSRR zrezygnował, wyłącznie na cele oświatowe.

• W sprawie ustanowienia norm prawnych dotyczących sytuacji obywateli radzieckich.

Pertrakatacje z rządem kantońskim

Kontakty Sun Jat-sena z przywódcami bolszewickimi istniały od 1919 r., jednakże dopiero w 1922 r. nasiliła się wzajemna współpraca. 27 I 1923 r. opublikowano wspólny komunikat. Pod­kreślał on specyfikę narodowych i politycznych celów Kuomintangu i stwierdzał, że w Chinach nie ma warunków do wprowadzenia ustroju radzieckiego. Równo­cześnie jednak mówiono o potrzebie i możliwościach bliskiej współpracy radziecko-chińskiej.

W sierpniu 1923 r. wysłano do Moskwy delegację, która uzyskała zapewnienie radzieckiej pomocy wojskowej. W październiku 1923 r. przybył do Kantonu działacz Komintemu Michaił M. Borodin i objął stanowisko doradcy politycznego Kuomintangu. W tym czasie Sun Jat-sen uzupełnił swój dawny program, zwany Trzema Zasadami Ludu, sformułowaniem Trzech Wielkich Zasad. „Sprowadzały się one do:

• sojuszu ze Związkiem Radzieckim,

• współpracy z KPCh,

• udzielenia pomocy ruchowi robotniczemu i chłopskiemu”.

I Zjazd Kuomintangu, obradujący w Kantonie od 10 do 20 I 1924 r., zaakceptował koncepcję Sun Jat-sena. Wtedy też postanowiono założyć własną akademię wojskową w Whampoa. Komendantem akademii został Czang Kaj-szek (współpracował z oficerami Armii Czerwonej, którzy byli wśród wykładowców akademii; szefem radzieckiej misji doradczej przy Kuomintangu był wówczas wybitny dowódca, a później marszałek Wasilij K. Blücher).

c) Stosunki sowiecko - japońskie

Największą prze­szkodą normalizacji stosunków była okupację północnego Sachalinu przez wojska japońskie (zasoby ropy naftowej na wyspie).

W elitach politycznych i militarnych Japonii sprawa stosunków z ZSRR wy­woływała ostre podziały. Część elit była głęboko antykomunistyczna inni dostrzegali głównego rywala na Dalekim Wschodzie w Stanach Zjednoczonych. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ZSRR przyniesie Japonii wymierne korzyści polityczne i gospodarcze, umożliwi bowiem uzyskanie koncesji na eksploatację bogactw Sachalinu, a być może i Syberii. W styczniu 1923 r. przybył do Tokio wraz z rodziną dyplomata radziecki Joffe. Nie była to wizyta oficjalna, gdyż Joffe zamierzał jakoby poddać się w Japonii kuracji. Joffe podjął rozmowy z przedstawicielami sfer politycznych i handlowych. Trwały one do 10 sierpnia 1923 r. i w niemałym stopniu przyczyniły się do załagodzenia wzajemnych uprzedzeń. Zaraz jednak stosunki znów się zaostrzyły, kiedy załogę statku „Lenin”, który przywiózł 12 września żywność i leki dla ofiar trzęsienia ziemi w Japonii, oskarżono o uprawianie propagandy komunistycznej i wydalono wraz ze statkiem z Jokohamy.

Oficjalne pertraktacje radziecko-japońskie rozpoczęły się 14 V 1924 r. w Pe­kinie. Prowadzili je: poseł japoński w Pekinie Kenkichi Yoshizawa i Karachan, równoczesny negocjator ze strony radzieckiej traktatu z Chinami. 20 I 1925 r. podpisana została Konwencja o podstawowych zasadach stosunków wzajemnych pomiędzy ZSRR i Japonią, zwana też traktatem pekińskim:

• Przywrócono stosunki dyplomatyczne i konsularne między obu pań­stwami.

• Stwierdzono, iż traktat zawarty w Portsmouth w 1905 r. pozostaje w mocy, natomiast wszystkie inne traktaty dwustronne zawarte wcześniej miały być renegocjowane.

• Przyjęto zobowiązanie niemieszania się w sprawy wewnętrzne drugiej strony i niepodejmowania jakichkolwiek działalności przeciwko sobie wza­jemnie.

• ZSRR uznał, że Japonia może starać się o uzyskanie koncesji na eksploata­cję bogactw mineralnych i lasów na całym jego terytorium.

Do konwencji dołączone były dwa protokoły:

• Protokół A - mówił o spra­wach rozrachunkowych byłych placówek dyplomatycznych Rosji i Japonii oraz zawierał zobowiązanie Japonii do opuszczenia północnego Sachalinu do 15 V 1925 r.

• Protokół B dawał Japonii prawo do eksploatacji zasobów ropy naftowej na Sachalinie w ciągu 40-50 lat.

d) Zachód a Chiny

W 1923 r. doszło do zatargu z kantońskim rządem Sun Jat-sena na tle dochodów z komór celnych. Anglicy, którzy nimi zarządzali, przeznaczali dochody przede wszystkim na spłatę chińskiego zadłużenia i zobowiązań tzw. bokserskiej kon­trybucji, a niewielką ich część przekazywano rządowi pekińskiemu. Później zrewido­wano te zasady ustalając, że część dochodów z komór celnych znajdujących się na południu Chin oddawana będzie rządowi kantońskiemu, a nie pekińskiemu. Wzrastają­ca nieufność wobec Sun Jat-sena spowodowała, że wkrótce odmówiono przekazywania sum jego rządowi. Sytuacja stała się napięta, gdy rząd kantoński zagroził użyciem siły, a mocarstwa zachodnie odpowiedziały manewrami okrętów wojennych i wysadzeniem desantu. Po okresie ostrych napięć sprawę udało się jednak załagodzić, w rezultacie czego od początku 1924 r. wznowiono wnoszenie opłat rządowi kantońskiemu.

Sytuacja w Chinach skomplikowała się po śmierci Sun Jat-sena, która nastąpiła 12 III 1925 r. w Pekinie (przybył on do Pekinu na negocjacje w sprawie zjednoczenia politycznego). Na południu rozpoczęły się wydarzenia zwane rewolucją 1925-1927 roku. Masowe demonstracje w Szang­haju ruszyły do dzielnicy cudzoziemskiej. Żeby opanować sytuację, policja użyła broni. Zwiększyło to jeszcze skalę zamieszek w wielu miastach, na co państwa zachodnie zareagowały mobilizacją sił wojskowych. W tym czasie zakotwiczonych w porcie Szanghaju było już 26 okrętów wojennych, w tym 13 amerykańskich, 5 japońskich i 4 angielskie. Brytyjscy żołnierze oraz piechota morska rozpędzały demonstracje, strzelając do uczestników. W efekcie 11 marca zabito w Hankou 8 Chińczyków.

Po śmierci Sun Jat-sena nastąpiły istotne przemiany w łonie rządu kantońskiego i Kuomintangu. Od l VII 1926 r. armia Kuomintangu rozpoczęła wielki marsz na północ w celu wyeliminowania konkurencyjnych ośrodków władzy.

Od marca 1926 r. na główną postać Kuomintangu zaczął wyrastać Czang Kaj-szek, który został głównodowowodzącym armii zmierzającej na północ. l I 1927 r. stolicę rządu przenie­siono do Wuhanu.

W grudniu 1926 r. Wielka Brytania zmieniła stosunek do rządu kuomintangowskiego i rozpoczęła z nim pertraktacje, które prowadził ambasador Miles Lampson. Wówczas nastąpiły jednak wydarzenia wywołane, drugą ręką Moskwy, które zakłóciły proces zbliżenia. Podburzony przez Borodina tłum 3 I 1927 r. zaatakował osiedle brytyjskie w Hankou, z trudem bronione przez oddział marynarzy. Następnego dnia te same zamieszki miały miejsce w Cziuczangu. Obawiając się o bezpieczeństwo dzielnicy międzynarodowej w Szanghaju, rzad brytyjski zarządził wprowadzenie do miasta swoich wojsk. Krok ten spowodował odłożenie wynegocjowanej już umowy z uwagi na to, że rząd kuomintangowski uznał wydarzenia szanghajskie za akty wymierzone przeciwko niemu. Po pewnym czasie rozmowy jednak wznowiono i 21 II 1927 r. minister spraw zagranicz­nych rządu Kuomintangu Eugene Czen i radca ambasady brytyjskiej w Pekinie John 0'Malley podpisali porozumienie o przejęciu administracji kilku „koncesji” brytyjskich przez Chiny.

Rząd w Wuhanie udzielił w kwietniu 1927 r. dymisji Czang Kaj-szekowi jako dowódcy armii. Jego wojska zajęły jednak Szanghaj i 15 IV 1927 r. Czang Kaj-szek ogłosił utworzenie nowego rządu Kuomintangu z siedzibą w Nankinie. Teraz skupiły się wokół niego główne siły Kuomintangu. Czang Kaj-szek przeforsował odejście od koncepcji Sun Jat-sena wiązania się z komunis­tami i ZSRR. Walka przeciwko północnym przywódcom, a zwłaszcza najsilniej­szemu z nich Czang Tso-linowi, nie była jeszcze rozstrzygnięta. Czang Kaj-szek zaczął wówczas szukać poparcia Japonii (rozmowy w Nankinie, wizyta Czanga w Tokio). Japonia nadal jednak stawiała na Czang Tso-lina. Dla Stanów Zjednoczonych stało więc oczywiste, że chcąc osłabić pozycję Japonii, trzeba zwalczać Czang Tso-lina, a popierać Czang Kaj-szeka. 25 VII 1928 r. Stany Zjednoczone uznały rząd Czang Kaj-szeka, podpisując z nim umowę o autonomii celnej Chin. Czang Tso-lin zginął w zamachu 2 VI 1928 r., a jego następca Czang Sue-liang (syn Czang Tso-lina) przeszedł w grudniu 1928 r. na stronę Czang Kaj-szeka uznając władzę rządu w Nankinie.

2. Agresja Japonii w Chinach

Po wojnie 1904-1905 r. podzieliły się one wpływami mniej więcej wzdłuż dwu głównych szlaków komunikacyjnych: Kolei Wschodniochińskiej, pozostającej pod kontrolą Rosji i Kolei Południowomandżurskiej, kontrolowanej przez Japonię. Po I wojnie światowej Japonia musiała opuścić Szantung. W drugiej połowie lat dwudziestych nastąpiła ofensywa Kuomintangu i utworzenie centralnego rządu w Nankinie. Rząd Czang Kaj-szeka dążył do politycznego zjednoczenia kraju i miał ambicje zniesienia stref obcych interesów w Chinach. W maju - lipcu 1929 r. doszło do wielu ataków na radzieckie posterunki przy Kole Wschodniochińskiej. Rosjanie zareagowali na to zbrojnym zajęciem części Mandżurii, po czym rozpoczęto w Chabarowsku dwustronne negocjacje.

Poczynania rządu Czang Kaj-szeka wywołały niepokój przynajmniej w część elit japońskich. Zwolennikiem roz­szerzania ekspansji w Chinach był rząd generała Tanaka Giichi. W czasie jego rządów rozpoczęto umacnianie Armii Kuantuńskiej, chroniącej Kolej Południowomandżurską.

Mandżuria dysponowała wielkimi zasobami bogactw naturalnych i rynkiem na produkt przemysłu japońskiego. Na początku lat trzydziestych przebywająca na kontynencie Armia Kuantuńska rozrosła się już do kilkuset tysięcy żołnierzy, stając się w ten sposób coraz bardziej samodzielna. Ambitni dowódcy, nie dowierzając cywilnym politykom w Tokio, poprzez politykę faktów dokonanych chcieli zmusić rząd d jednoznacznych działań.

Rozpoczynając 18 IX 1931 r. agresję w Mandżurii dowódcy Armii Kuantuńskiej wykorzystali drobny incydent. Tego dnia bowiem nastąpił niewieki wybuch na linii Kolei Południowomandżurskiej, który posłużył do uzasadnieni działań militarnych. Poza Armią Kuantuńską wzięły w nich udział przybyłe z Korei wojska japońskie. Po zajęciu Mukdenu armia japońska w ciągu następnych trzech niesięcy opanowała niemal całe północno-wschodnie Chiny i zaczęła tam tworzyć nową administrację.

W listopadzie jeden z dowódców japońskich skłonił byłego cesarza Pu-i do opuszczenia Tientsinu i przybycia do Mukdenu. W mieście tym 11 III 1932 r. uroklamowano utworzenie nowego państwa Mandżukuo (lub: Mandżuko), którego prezydentem został Pu-i (od l III 1934 r. cesarz Mandżukuo). Poza Mandżurią Japończycy próbowali zdobyć przyczółki w innych rejonach Chin. W końcu stycznia 1932 r. trzy dywizje japońskie zaatakowały Szanghaj, napotykając jednak tym razem ucięty opór wojsk chińskich. Po miesiącu ciężkich walk miasto zostało przez Japończyków zdobyte.

21 IX 131 r. przedstawiciel Chin w Radzie Ligi Narodów Sao Ke (Alfred Sze) złożył w Genewie oficjalną skargę swego rządu. Na posiedzeniu Rady Ligi Narodów delegat Japonii starał się bagatelizować wydarzenia mandżurskie zapewniając, że mają one lokalny charakter. Japonia mówił - nie ma żadnych zakusów terytorialnych w Mandżurii i wycofa swe wojska „w miarę jak bezpieczeństwo życia obywateli japońskich i opieka nad ich istnieniem będzie efektywnie zapewniona”. Rada Ligi Narodów uwierzywszy w te deklaracje 30 września uchwaliła łagodną rezolucję. Zwracała się w niej do obydwu stron z apelem, „aby zrobiły wszystko dla przyspieszenia przywrócenia normalnych stosunków między nimi i aby w tym celu wprowadziły zakończyły szybko wykonanie wyżej wzmiankowanych zobowiązań”.

Wbrew wcześniejszym zapewnieniom, Japonia w końcu 1931 r. kontynuowała ofensywę w Mandżurii, co skłoniło amerykańskiego sekretarza stanu Stimsona do zajęcia bardziej zdecydowanego stanowiska. 7 I 1932 r. przekazał on przed­stawicielom Japonii i Chin w Waszyngtonie notę stwierdzającą, iż USA nie uznają de facto żadnego układu lub sytuacji, które mogłyby przynieść szkodę prawom rządu Stanów Zjednoczonych lub ich obywateli w Chinach. Nota podkreślała, że Stany Zjednoczone będą nadal kierować się postanowieniami waszyngtońskiego układu dziewięciu państw z 1922 r. oraz paktu paryskiego (Brianda-Kellogga), które zostały podpisane także przez Chiny i Japonię, a więc powinny być przez nie szanowane. Dalej Stimson pisał, iż USA będą domagały się respektowania praw związanych „z suwerennością, niezależnością, terytorialną i administracyjną nienaruszalnością Republiki Chińskiej oraz polityki międzynarodowej wobec Chin, zwanej polityką otwartych drzwi”.

Poglądy zawarte w tej nocie zwykło się nazywać doktryną Stimsona lub doktryną Hoovera-Stimsona, ponieważ prezydent USA już w listopadzie 1931 r. mówił o potrzebie ogłoszenia w podobnym duchu utrzymanego oświadczenia.

Zgodnie z za­pisem rezolucji z 30 września Rada Ligi zebrała się 14 października, aby ponownie zbadać rozwój sytuacji w Mandżurii. Rada żadnych konkretnych kroków nie podjęła. Po pewnym czasie uzgodniono jednak, iż należy powołać komisję międzynarodową, która uda się na miejsce wydarzeń. Komisję taką, złożoną z przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Francji, Włoch i Niemiec, Rada Ligi Narodów powołała w grudniu 1931 r. Jej przewodniczącym został Anglik Victor Lytton, a Stany Zjednoczone reprezentował w niej gen. Frank R. McCoy.

Kolejnym krokiem Rady Ligi Narodów było wystosowanie 16 lutego 1932 r. apelu do rządu japońskiego. 11 marca 1932 r. Nadzwyczajne Zgromadzenie Ligi Narodów wystosowało rezolucję, w której stwierdzono: członkowie Ligi Narodów „obowiązani są nie uznawać żadnej sytuacji, żadnego traktatu ani żadnego układu, które by zostały osiągnięte środkami sprzecznymi z Paktem Ligi Narodów i z paktem paryskim”.

Komisja Lyttona przygotowała raport, napisany prawdopodobnie przez dwóch ekspertów amerykańskich, przekazany Radzie Ligi Narodów 4 września. Mimo że stwierdzono w nim, że akt agresji miał faktycznie miejsce, raport ów nie domagał się żadnych sankcji wobec Japonii. Potępiając ustanowienie państwa Mandżukuo raport nie zalecał jednak powrotu do status quo sprzed września 1931 r. Działo się tak dlatego, że członkowie komisji byli przekonani, iż rozwiązanie konfliktu wymaga przede wszystkim uznania specjalnych interesów Japonii w Mandżurii. Drugim ważnym wnioskiem komisji Lyttona był postulat ustanowienia daleko idącej autonomii Mandżurii.

Raport komisji Lyttona był dyskutowany na Nadzwyczajnym Zgromadzeniu Ligi Narodów, które 24 II 1933 r. jednogłośnie (delegat Syjamu był nieobecny) uchwaliło rezolucję stwierdzającą, iż Japonia naruszyła Pakt Ligi Narodów i waszyn­gtoński traktat dziewięciu państw. Rezolucja w większości podzielała oceny komisji Lyttona, zobowiązując członków Ligi do nieuznawania Mandżukuo i podkreślając szczególne interesy Japonii w Mandżurii. Japonia oficjalnie wystąpiła z Ligi Narodów 27 III 1933 r.

Bezsilność Ligi Narodów wobec wydarzeń mandżurskich była jednym z naj­groźniejszych symptomów kryzysu powojennego ładu międzynarodowego. Ośmie­liła również Japonię do kontynuowania polityki agresji w Chinach.

W lutym 1933 r. Japończycy zajęli prowincję Żehol w Mongolii Wewnętrznej przyłączając ją do Mandżukuo. Następnie zaatakowali prowincję Hopej, leżąc na drodze do Pekinu. Nie chcąc prowokować Japonii do dalszych zdobyczy rząd nankiński zawarł z nią 31 V 1933 r. układ rozejmowy w Tangku: ustanawiał on strefę zdemilitaryzowaną na południe od Wielkiego Muru w prowincji Hopej.

ZSRR uznał de facto marionetkowe państwo Mandżukuo, prowadził

z nim od czerwca 1933 r. rokowania w sprawie sprzedaży Kolei Wschodniochińskiej. Do umowy doszło 23 V 1935 r., przy czym wszystkie gwarancje finansów związane z transakcją wzięły na siebie władze japońskie. ZSRR, który był już wtedy członkiem Ligi Narodów, naruszył w ten sposób rezolucję Ligi z 24 II 1933 r., zakazującą utrzymywania stosunków z Mandżukuo. Państwo to uznał jednakże wiele innych krajów: 15 września 1932 r. Japonia; w 1934 r. Salwador, Dominikana, Watykan; w 1937 r. Włochy, Hiszpania, Niemcy; w 1938 r. Polska i w 1939 r. Węgry i Słowacja.

3. Wzrost napięć międzynarodowych na Dalekim Wschodzie

a) Wojna japońsko-chińska

Wojna japońsko-chińska zaczęła się 7 VII 1937 r. od niewielkiej potyczki sprowokowanej przez Japończyków obok mostu Lukoucziao (zwanego też mostem Marco Polo) w pobliżu Pekinu (Peipingu). Ofensywa w północnych Chinach, prowadzona szybko rosnącymi siłami, przyniosła Japończykom duże sukcesy. Już w końcu lipca zajęli Pekin i Tientsin, posuwając się dalej na południe. Drugim polem operacji militarnych stała się dolina Jangcy, gdzie siły japońskie były jeszcze większe. Tu jednak doszło do zaciętych walk, które trwały trzy miesiące. 17 lipca Czang Kaj-szek ogłosił odezwę wzywającą do powszechnej walki z agre­sorem.

Organizowanie narodowego oporu przeciw japońskiej agresji przyczyniło się do ponownego nawiązania kontaktów, a nawet współpracy między Kuomintangiem a komunistami chińskimi (po raz pierwszy Kuomintang współpracował z komunis­tami w latach 1923-1927). 15 VII 1937 r. doszło do spotkania Czang Kaj-szeka z Czou En-lajem, a 22 sierpnia szef Kuomintangu wyraził zgodę na przekształcenie chińskiej komunistycznej Armii Czerwonej w Ósmą Armię, włączoną do wspólnej walki z Japonią. Sformalizowanie współpracy obu sił politycznych w walce z agre­sją japońską nastąpiło 23 września 1937 r.

Wojna jednak rozwijała się dla Chin niepomyślnie. Mimo zaciętej obrony 2 listopada padł Szanghaj, a na początku grudnia wojska japońskie wkroczyły do Nankinu. Rząd Kuomintangu przeniósł się wtedy do Wuhanu, a w październiku 1938 r. do Czungkingu.

Na początku października Roosevelt zaczął jednoznacznie oskarżać Japonię o agresję. Dokonał tego najpierw w swej głośnej Quarantine Speech, a więc przemówieniu, które miało miejsce w Chicago 5 X 1937 r. Przynajmniej część tego przemó­wienia prezydent przygotował osobiście, bez konsultacji z Departamentem Stanu. Roosevelt stwierdził w nim, iż „epidemia światowego bezprawia rozszerza się”, co wymaga zastosowania „kwarantanny” wobec agresorów. Dalej mówił: „Pokój, wolność, bezpieczeństwo 90% ludności świata zagrożone są przez pozostałe 10%, które grożą załamaniem międzynarodowego porządku i prawa”. W świecie po­wszechnie uznano, iż jest to ostra krytyka Niemiec, Japonii i Włoch, wobec których należy zastosować kwarantannę. W Stanach Zjednoczonych jednak liczni zwolennicy izolacjonizmu zaatakowali prezydenta zarzucając mu, iż wciąga w ten sposób kraj w niebezpieczne akcje zbiorowe. Także sekretarz stanu Huli uznał, że przemówienie prezydenta było przedwczesne i nazbyt radykalne.

Przedstawiciel Chin w Lidze Narodów Wellington Koo złożył 12 IX 1937 r. skargę na politykę Japonii. Konfliktem zajęła się Komisja Doradcza do spraw Dalekiego Wschodu, powołana przez Ligę w 1933 r., w której uczestniczyły także Stany Zjednoczone. Komisja rozpoczęła pracę od wydania deklaracji potępiającej bombardowania Nankinu, Kantonu, Hankou i innych wielkich miast, które przyniosły wielkie straty wśród ludności cywilnej. Stwierdzono w niej także, iż Japonii nie można zarzucić złamania Paktu Ligi Narodów, gdyż nie należy już ona do tej organizacji, ale na pewno postępuje wbrew Paktowi Brianda-Kellogga i traktatowi dziewięciu państw z 1922 r. Zgromadzenie Ligi zaaprobowało w październiku oceny Komisji. Postanowiono też, iż Liga Narodów zainicjuje zwołanie konferencji dziewięciu sygnatariuszy traktatów waszyngtońskich. Od 3 do 24 XI 1937 r. w Brukseli spotkali się przedstawiciele nie dziewięciu, jak pierwotnie planowano, a dziewiętnastu państw. W konferencji brukselskiej uczestniczyło więc ośmiu sygnatariuszy traktatu waszyngtońskiego: Wielka Bry­tania, Belgia, Chiny, Francja, Holandia, Portugalia, Włochy i Stany Zjednoczone. Dziewiąty sygnatariusz: Japonia, odmówił wysłania delegacji. Dalej w konferencji uczestniczyły delegacje państw, które do traktatu waszyngtońskiego przystąpiły po 1922 r.: Boliwia, Dania, Meksyk, Norwegia i Szwecja. Inną grupę uczestników stanowiły delegacje dominiów brytyjskich: Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Związek Południowej Afryki oraz Indie. Zaproszenia do wzięcia udziału wysłano także do ZSRR, który przysłał delegację, oraz do Niemiec, które odmówiły udziału. Natomiast Japonia zareagowała na zaproszenie pismem, w którym stwierdzała, że jej działania militarne są formą samoobrony przed chińską agresją, że traktat waszyngtoński dziewięciu państw jest już przestarzały, a Pakt Brianda-Kelloga nie odpowiada realiom dalekowschodnim, że więc mieszanie się innych państw do kontrowersji japońsko-chińskich jest z jej punktu widzenia niedopuszczalne.

Jedynym osiągnięciem konferencji brukselskiej było zatem uchwalenie deklaracji potępiającej agresję japońską w Chinach (przy sprzeciwie Włoch). Stwierdzono również, iż Japonia pogwałciła traktat waszyngtoński oraz Pakt Brianda-Kellogga, ale żadnych sankcji nie podjęto.

W grudniu 1937 r. doszło do poważnych napięć między Waszyngtonem i Tokio. Ich bezpośrednim powodem było zbombardowanie przez Japończyków okrętów amerykańskich i brytyjskich na rzece Jangcy. Zatopiono wówczas kilka okrętów, m.in. kanonierkę amerykańską „Panay”, a wielu marynarzy zginęło lub zostało rannych. Reakcja administracji prezydenta Roosevelta była również zdecydowana i tylko wizyta japońskiego ministra spraw zagranicznych w ambasadzie USA w Tokio z wyrazami ubolewania i przeprosin przejściowo złagodziła narastające sprzeczności między obu państwami.

Podjęta w lipcu 1938 r. nowa ofensywa armii japońskiej i wielkie straty zadawane ludności cywilnej spowodowały, iż stanowisko USA wobec Japonii było coraz bardziej krytyczne. W sierpniu 1938 r. rząd amerykański nałożył tzw. moralne embargo na dostawy sprzętu wojskowego do Japonii. Na jesieni tegoż roku USA i Wielka Brytania udzieliły rządowi chińskiemu kredytów w wysokości 25 min dolarów i 31 min funtów.

Sukcesy w Chinach i wzrost znaczenia kół militarnych spowodowały istotne zmiany w międzynarodowej strategii Japonii. Stojący na czele rządu książę Fumi-maro Konoe ogłosił 3 XI 1938 r., iż celem Japonii jest ustanowienie „nowego ładu w Azji Wschodniej”. Stabilizacja i porządek w tej części Azji miały „opierać się na trójstronnym sojuszu, wzajemnej pomocy i koordynacji między Japonią, Mandżukuo i Chinami w dziedzinie politycznej, ekonomicznej, kulturalnej i innych dziedzinach”.

Na wniosek gabinetu Konoe parlament japoński przyjął też ustawę o „powszech­nej mobilizacji narodu”, która umożliwiła militaryzację gospodarki i przeznaczenie większości budżetu na cele wojny. Zaczęto też tworzyć nowe spółki i przedsię­biorstwa, które miały kierować eksploatacją bogactw naturalnych na kontynencie i wypierać z Chin obcy kapitał. „Pod hasłem: «Azja dla Azjatów» Japończycy zaczęli systematycznie poddawać upokorzeniom przedstawicieli firm zagranicznych. Próbowali też różnymi metodami odciąć Chiny od pomocy finansowej i wojskowej udzielanej przez Anglię i Francję.

Na początku 1939 r. Japonia zajęła kilka wysp w rejonie południowych Chin, należących do Francji i Wielkiej Brytanii. W Waszyngtonie zauważono, iż Japonia zbliża się do amerykańskich Filipin i wyspy Guam. Postanowiono więc wysłać do Japonii kolejne ostrzeżenie.

W lipcu 1939 r. sekretarz stanu Huli z sześciomiesięcznym wyprzedzeniem wypowiedział amerykańsko-japoński układ o handlu z 1911 r., który z dniem l I 1940 r. przestał obowiązywać.

b) ZSRR a Chiny i Japonia

Po przejściowym zajęciu Kolei Wschodniochińskiej stosunki dyplomatyczne między ZSRR a kuomintangowskim rządem w Nankinie zostały 17 VI 1929 r. zerwane, ale po zajęciu Mandżurii przez Japonię w 1932 r. z powrotem je wznowio­no. Stosunki radziecko-chińskie aż do 1937 r. były bardzo chłodne i ograniczone. Dopiero po agresji Japonii na Chiny w lipcu 1937 r. i nawiązaniu współpracy między chińskimi komunistami a Kuomintangiem nastąpiła poprawa stosunków z ZSRR, czego dowodem było podpisanie w Nankinie układu chińsko-radzieckiego o nieagresji 21 sierpnia 1937 r. W preambule znajdowało się odwołanie do Paktu Brianda-Kellogga, który oba państwa podpisały, wyrażono także gotowość „utrwa­lenia na solidnych i pewnych podstawach istniejących między nimi przyjaznych stosunków”. Układ został zawarty na pięć lat z możliwością wielokrotnego przedłużania na okresy dwuletnie. Po jego podpisaniu do Moskwy przybyła we wrześniu wojskowa delegacja chińska, która negocjowała dostawy broni radzieckiej do Chin. Zaczęły one napływać w większych ilościach już w końcu roku.

Podpisanie przez Japonię w listopadzie 1936 r. paktu antykomintemowskiego oraz zawarcie układu radziecko-chińskiego pogorszyło stosunki radziecko-japońskie. Plany ekspansji Mandżukuo w kierunku Mongolii Zewnętrznej (od l XI 1924 r. Mongolskiej Republiki Ludowej) oraz japońskie zainteresowanie ziemiami nadamurskimi tworzyły ogniska napięć między obu państwami. Pierwszy zatarg zbrojny wybuchł 29 VII 1938 r.: dwa pułki japońskie zaatako­wały posterunki radzieckie nad jeziorem Chasan w rejonie Władywostoku. Wojska japońskie uchwyciły wtedy przyczółki po radzieckiej stronie granicy. Po paru dniach kontrataku dywizja radziecka odzyskała stracony obszar, ale później oddziały japońskie znów zdobyły część terenu nad jeziorem Chasan. Po ściągnięciu więk­szych posiłków Rosjanie zdołali wyprzeć Japończyków, po czym ogłoszono rozejm i powołano komisję demarkacyjną do dokładnego wytyczenia granicy na tym odcinku.

Znacznie groźniejszy konflikt zbrojny miał miejsce w lecie 1939 r. nad rzeką Chałchyn-goł (Nomonhan) na pogranicznych ziemiach Mongolskiej Republiki Ludowej, zdominowanej przez ZSRR. Począwszy od 11 maja 1939 r. miały miejsce potyczki między oddziałami mongolskimi i Mandżukuo. Kiedy w początkach lipca do działań przystąpiły wojska radzieckie pod dowództwem gen. Gieorgija Zukowa i japońska Armia Kuantuńska, walki nabrały szerszego rozmiaru. W końcu sierpnia znaczne siły radzieckie rozbiły wojska japońskie, a 16 września Mołotow i Shigenori Togo podpisali układ rozejmowy.

4. Mandaty brytyjskie i francuskie na Bliskim Wschodzie. Syria i Palestyna

Sprawę podziału mandatów omawiano na plenarnym posiedzeniu paryskiej konferencji pokojowej 7 V 1919 r. Strukturę systemu mandatowego zawarto w artykule 22 Paktu Ligi Narodów, który dzielił terytoria zależne na trzy grupy: A, B, C.

Ziemie arabskie, wchodzące dotychczas w skład Imperium Osmańskiego, zali­czono do mandatów typu A, jako najbardziej dojrzałe do uzyskania pełnej niepod­ległości. Na konferencji aliantów w San Remo (19-26 IV 1920) ustalono, iż Wielka Brytania będzie sprawować mandat nad Irakiem (Mezopotamią), Palestyną i Transjordanią, natomiast Syria i Liban staną się mandatami francuskimi (co Rada Ligi Narodów zatwierdziła w lipcu 1922 r.). Tworząc system mandatowy, nie określono jednak, kiedy ma nastąpić przyznanie niepodległości terytoriom pod­danym zarządowi lub opiece mandatariusza.

a) Hidżaz i Irak

Spośród ziem arabskich, ale nie mandatowych, najwcześniej uzyskał niepodleg­łość Hidżaz, co ogłosił szejk Husajn jeszcze w czasie wojny, w czerwcu 1916 r. Drugim obszarem arabskim, który sięgnął po niepodległość, był Irak (zwany też wówczas Mezopotamią). Ogłoszenie mandatu brytyjskiego nad Irakiem spowodo­wało wybuch w 1920 r. powstania ludności. W Lon­dynie postanowiono złagodzić dominację nad Irakiem. W sierpniu 1921 r., za przyzwoleniem rządu brytyjskiego, królem Iraku został Fajsal I, syn władcy Hi­dżazu. Zgodził się on na to, żeby o najważniejszych sprawach polityki zagranicznej decydował brytyjski Wysoki Komisarz, w zamian za co otrzymał niemal pełną autonomię w sprawach wewnętrznych. Regulował to traktat brytyjsko-iracki z 14 XII 1927 r., który określał Irak państwem niepodległym. W czerwcu 1930 r. został zawarty nowy traktat sojuszniczy między Anglią i Irakiem (ratyfikowany 26 stycznia 1931), dający Brytyjczykom prawo utrzymywania baz wojskowych na terytorium tego kraju i militarnego współdziałania w przypadku agresji zewnętrznej.

b) Syria i Liban

W 1921 r. Francuzi podzielili ten teren na pięć jednostek administracyjnych, spośród których Libanowi przyznano szczególne prawa samorządowe, z uwagi na zamieszkującą tu ludność chrześcijańską, sprzyjającą władzom francuskim. W pozo­stałych czterech częściach, obejmujących ziemie Syrii, dominacja Francji spotykała się z niechęcią mieszkańców. Dopóki jednak Wysokim Komisarzem Francji w Syrii pozostawał popularny tu gen. Maxime Weygand, udawało się utrzymywać względny spokój. Jednakże w listopadzie 1924 r. Weyganda odwołano i na jego miejsce przysłano gen. Maurice P. Sarraila, który okazał się o wiele mniej zręczny.

18 VII 1925 r. wybuchło powstanie Druzów, kierowane przez sułtana el Atrasha. W Paryżu zdecydowano się wreszcie na odwołanie gen. Sarraila i mianowanie Wysokim Komisarzem w Syrii Bernarda de Jouvenela. Przybrał on bardziej koncyliacyjną postawę: wydał dekret o amnestii dla walczących powstań­ców i prowadził rozmowy z przywódcami plemion syryjskich. Walki ustały jednak dopiero w połowie 1927 r. Na początku 1928 r. utworzono w Syrii rząd tym­czasowy, a w kwietniu odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, które 7 sierpnia uchwaliło konstytucję. Wysoki Komisarz konstytucji tej jednak nie zaakceptował, a obrady Zgromadzenia Narodowego bezterminowo zawiesił, ogła­szając w maju 1930 r. własną ustawę zasadniczą dla Syrii.

9 IX 1936 r. podpisano traktat, który określał Syrię jako państwo niepodległe. Na jego mocy Francja uzyskała prawo utrzymywania przez osiem lat swych wojsk w Syrii i gwarantowania praw mniejszości narodowych. Niepodległość Syrii była więc jeszcze bardzo ograniczona, tak zresztą jak i Libanu, z którym Francja zawarła układ sojuszniczy 13 listopada 1936 r.

c) Palestyna

Od 1922 r. była formalnie mandatem brytyjskim. Jednakże już od 1920 r. zaczęto tworzyć pod nadzorem brytyjskim cywilną administrację mandatową. Od początku zaczęły się też rysować sprzeczności zawarte w deklaracji Balfoura z listopada 1917 r., obiecującej ustanowienie w Palestynie siedziby narodu żydowskiego bez naruszenia jakichkolwiek praw Arabów. Już w 1921 r. do Palestyny przybyło ok. 40 tyś. Żydów, mimo iż pierwsza ustawa imigracyjna z 1920 r. pozwalała na imigrację 16,5 tys. Tegoż roku doszło też do starć między ludnością żydowską i arabską, w których zginęło kilkadziesiąt osób. Zaniepokojenie Arabów próbowała zmniejszyć tzw. biała księga Churchilla z czerwca 1922 r., zawierająca stanowisko rządu brytyjskiego. Wyjaśniano w niej, że Wielka Brytania nie zamierza przekształcać całej Palestyny w żydowską siedzibę narodową, ale tylko znaleźć w Palestynie taką siedzibę dla Żydów. Imigracja Żydów do Palestyny miała być kontrolowana i dostosowana do możliwości osied­leńczych, a prawa Arabów uszanowane.

W sierpniu 1929 r. doszło do groźnych starć żydowsko-arabskich pod Ścianą Płaczu w Jerozolimie. Rozszerzyły się one na Jaffę, Hajfę, Hebron, Safad i inne miasta. Po dojściu Hitlera do władzy i prześladowaniach Żydów w Niemczech imigracja do Palestyny jeszcze się nasiliła. W latach 1932-1936 do Palestyny przybyło ponad 183 tys. imigrantów żydowskich. Tak silny napływ imig­rantów żydowskich wywołał zdecydowane sprzeciwy ludności arabskiej, doprowa­dzając do wybuchu powstania Arabów w 1936 roku, stłumionego przez Brytyjczyków.

Po stłumieniu powstania wysłano do Palestyny Królewską Komisję, pod przewodnictwem Williama R.W. Peela, która miała zbadać stosunki narodowościowe i przedstawić praktyczne wnioski. Raport komisji Peela, opub­likowany w lipcu 1937 r., po raz pierwszy zaproponował podział Palestyny i utwo­rzenie tu dwu państw: żydowskiego i arabskiego, z tym że Miejsca Święte i Jero­zolima miały pozostać pod zarządem brytyjskim.

Ideę tę miała zrealizować konferencja, którą Brytyjczycy z dużym trudem zorganizowali w Londynie w lutym 1939 r. Wzięli w niej udział reprezentanci organizacji żydowskich z Palestyny, ale także z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjed­noczonych, Francji, Niemiec, Polski i Związku Południowej Afryki. Do Londynu przybyli również przedstawiciele Arabów z Palestyny, Transjordanii, Egiptu, Iraku i Arabii Saudyjskiej. Niepowodzenie konferencji było oczywiste już 7 lutego, w dniu jej rozpoczęcia. Delegacje Arabów i Żydów do pałacu św. Jakuba w Lon­dynie weszły oddzielnymi wejściami i nie chciały zasiąść razem w jednej sali. Przedstawiciel rządu brytyjskiego krążył więc między odrębnymi salami obrad przekazując przedstawicielom obu narodów ich wzajemne stanowisko. Na początku marca konferencja została zamknięta bez konkretnego rezultatu.

Wykład XIV i XV:

Europa na drodze do II konfliktu globalnego

(1933 - 1939)

I. Pakt Czterech

1. Inicjatywa Mussoliniego zawarcia porozumienia Włoch, Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec

Projekt Paktu Czterech dyktator Włoch Benito Mussolini przedstawił w czasie wizyty w Rzymie premiera brytyjskiego MacDonalda i ministra spraw zagranicz­nych Johna Simona 18 III 1933 r. Tego samego dnia tekst Paktu wręczono również ambasadorom Francji i Niemiec, akredytowanym w Rzymie.

Później pewne elementy koncepcji Mussoliniego poruszane były w rozmowach z przedstawicielami Francji i Niemiec. Ambasador francuski Henry de Jouvenel, który do Rzymu przybył z misją uregulowania konfliktu z Włochami, zgadzał się z Mussolinim, że jakaś rewizja granic w Europie będzie w przyszłości konie­czna. Porozumienie czterech mocarstw w tej kwestii mogłoby, jak sądził, za­pewnić pokój „za względnie niewysoką cenę”, którą zapłaciłaby głównie Polska. Jeszcze więcej szczegółów swego planu polecił Mussolini przekazać na początku 1933 r. Niemcom. Wprawdzie poglądy na przyszłość Austrii oba reżimy fa­szystowskie miały wówczas odmienne, ale w wielu innych sprawach, jak zbro­jenia czy rewizja traktatów pokojowych, zbieżność ich polityki była bardzo duża.

Przygotowany osobiście przez Mussoliniego Polityczny układ o porozumieniu i współpracy między czterema mocarstwami zachodnimi liczył sześć artykułów:

• Art. 1 i 4: regulowały podstawową kwestię współdziałania mocarstw - miała ona polegać na „efektywnej polityce współpracy” oraz na zgod­nym wypracowywaniu wspólnej postawy wobec wszelkich problemów między­narodowych, europejskich i pozaeuropejskich, włącznie z kolonialnymi. Projekt przewidywał, iż mocarstwa nie tylko będą w swoim gronie podejmowały decyzje w sprawach, które dotyczą innych państw, ale mogą też działać na rzecz nakłonienia „stron trzecich do zaadaptowania tej samej polityki pokoju”;

• Art. 2: ,,Cztery mocarstwa potwierdzają zasadę rewizji traktatów pokojowych zgodnie z postanowieniami Paktu Ligi w wypadkach, w których pojawiłyby się sytuacje mogące doprowadzić do konfliktu. Cztery mocarstwa oświadczają, że zasada rewizji znaleźć może zastosowanie tylko w ramach Ligi Narodów, w duchu wzajemnego zrozumienia i solidarności stron zainteresowanych”

• Art. 3: dotyczył efektywnego równouprawnienia w zakresie rozbrojenia i zbrojeń Niemiec, Austrii, Węgier i Bułgarii.

2. Stosunek Francji, Anglii i Niemiec do propozycji Włoch

MacDonalda i Simona, przebywali w dniu ogłoszenia propozycji Mussoliniego w Rzymie. Wyrazili oni zainteresowanie projektem. Uzgodniono, że Brytyjczycy będą rzecznikami Paktu w rozmowach z Francją, tak jak Włochy w negocjacjach z Niemcami. Przewidywano bowiem, że główne zastrzeżenia zgłoszą zapewne Francuzi, ale i stanowisko Niemiec nie było pewne.

Francja tymczasem mniejszą wagę przywiązywała już do swych sojuszy z państwami Europy Środkowej, a o wiele ważniejsze dla bezpieczeństwa narodowego uznała współdziałanie z Wielką Bry­tanią i niedopuszczenie do zbytniego zbliżenia włosko-niemieckiego. Istotne były także nadzieje, że Pakt Czterech umożliwi większy wpływ na politykę i zachowania Niemiec. Rząd francuski przystał więc ostatecznie na podjęcie rokowań, w czasie których szczególną uwagę zwrócił na redakcję artykułu drugiego. Wersja francuska nie odrzucała całkowicie możliwości rewizji traktatów, gdyż głosiła, że cztery mocar­stwa „rozpatrzą między sobą każdą propozycję adekwatną do metod i procedury przewidzianej przez wymienione artykuły” (tzn. 10, 16 i 19). Wszelkie decyzje w tych sprawach mogła podjąć, wedle Francji, tylko Liga Narodów.

Niemcy zaakceptowały udział w Pakcie Czterech, chociaż Hitler wahał się do ostatniej chwili - wiedział, że porozumienie będzie miało dla ekspansji niemieckiej krepujący charakter. Pakt Czterech mógł jednak - chociaż w ograniczonym zakresie - przynieść Niemcom hitlerowskim pewne korzyści natury taktycznej”.

3. Podpisanie Paktu Czterech 15 VII 1933 r. w Rzymie.

• Art. 1: „Wysokie umawiające się Strony będą się porozumiewały we wszystkich sprawach, które ich dotyczą. Zobowiązują się one czynić wszelkie wysiłki, aby w ramach Ligi Narodów stosować politykę skutecznej współpracy wszystkich państw dla utrzymania pokoju”.

• Art. 2: „Co się tyczy Paktu Ligi Narodów, a w szczególności jego artykułów 10, 16 i 19, Wysokie umawiające się Strony postanawiają badać w swym gronie wszelkie wnioski, dotyczące metod i sposobów postępowania, odpowiednich dla zapewnienia skutecz­ności tym artykułom, jednak z wyłączeniem tych postanowień, które mogą być powzięte tylko przez właściwe organy Ligi Narodów”.

W ten sposób niewiele zostało z początkowego projektu Mussoliniego, ale nadal przewidywano możliwość, iż cztery mocarstwa będą w swym gronie badać prob­lemy granic w Europie.

Przez cały czas rokowań Polska nie kryła swego potępienia dla Paktu, który próbował formalnie wskrzesić koncert wielkich mocarstw i stwarzał potencjalne zagrożenie jej bezpieczeństwa. Mimo iż Francja przekazała do Warszawy 8 czerwca notę z podobnymi „gwarancjami”, jak Małej Entencie, rząd polski tego samego dnia stwierdził, że nie czuje się zobowiązany żadnymi decyzjami mocarstw wyni­kającymi z Paktu Czterech.

Włochy ratyfikowały Pakt Czterech 31 VIII 1933 r., a Wielka Brytania 16 IX 1933 roku, natomiast Francja i Niemcy nie uczyniły tego, co zadecydowało ostatecznie, że nie wszedł on w życie. Pakt Czterech pozostał jednak ważnym symptomem przemian w europejskich stosunkach międzynarodowych w węzłowym 1933 roku.

II. Zachód i III Rzesza w latach 1933-1936

1. Stosunek Wielkiej Brytanii do Niemiec hitlerowskich

W Anglii zagrożenia, jakie niosły rządy narodowosocjalistyczne, były przez niektórych polityków dostrzegane, ale przeważało przekonanie, że ładu europejskiego w kształcie nakreślonym w Wersalu nie da się już utrzymać. Naj­lepszy sposób wpływania na kierunek polityki Niemiec widziano w związaniu ich z Zachodem nawet za cenę nieuchronnych koncesji i ustępstw. Pierwszym formal­nym przejawem takiego kierunku myślenia był plan MacDonalda z marca 1933 r., który przewidywał stopniowe wyrównywanie potencjału wojskowego Niemiec i innych państw. Ograniczenia w dziedzinie zbrojeń morskich i lotniczych oraz pięcioletni okres kontrolny, był jednakże dla Hitlera nie do przyjęcia, toteż delegacja niemiecka na genewskiej konferencji rozbrojeniowej rozpoczęła działania destrukcyjne prowadzące do rychłego jej opuszczenia.

Aby uspokoić opinię międzynarodową, Hitler wygłosił 17 V 1933 r. łagodzące przemówienie, zapewniając o swych pokojowych intencjach. Przyjęto je na ogół z zadowoleniem, a w Anglii chwalono niemieckiego przywódcę za realizm i umiar­kowanie. Życzliwie upowszechniano też w prasie brytyjskiej ówczesne koncepcje Hitlera o wspólnocie rasowej dwóch narodów germańskich (tj. Niemiec i Wielkiej Brytanii) i potrzebie ścisłego sojuszu między nimi.

2. Zagłebie Saary

Zagłębie Saary pozostawał pod zarządem Ligi Narodów, a z jego produkcji korzystała głównie Francja. W traktacie wersalskim przewidzia­no, iż po piętnastu latach przeprowadzony zostanie plebiscyt, w którym ludność opowie się za jedną z trzech możliwości: utrzymaniem dotychczasowego statusu Saary; powrotem do Niemiec; przyłączeniem do Francji.

Jeszcze przed 1933 r. wielkie wpływy wśród ludności Zagłębia Saary uzyskała NSDAP, organizująca współdziałanie z innymi siłami pod nazwą Niemiecki Front. Silną pozycję utrzymywały także partie socjaldemokratyczna i komunistyczna. Partia Centrum popierała Niemiecki Front, ale część jej członków była rozczarowana stosunkiem Hitlera do Watykanu i jej postawa w głosowaniu nie była pewna. Partia nazistowska prowadziła więc w okre­sie przedplebiscytowym w Saarze zmasowaną agitację, wspieraną aktami zastra­szania i terroru. Przewodniczący Komisji Rządzącej Ligi Narodów, Brytyjczyk Geoffrey Knox opublikował nawet 8 V 1934 r. oficjalny raport, wyrażający obawę o bezpieczeństwo członków Komisji i wskazujący, że partia faszystowska zaczyna już tworzyć własną administrację. 4 czerwca Rada Ligi Narodów, opierając się na raporcie Knoxa, ogłosiła zasady obowiązujące w okresie przejściowym i ustaliła dzień plebiscytu na 13 I 1935 r. Ponieważ działalność Niemieckiego Frontu jeszcze się nasiliła, Anthony Eden na posiedzeniu Rady Ligi Narodów zaproponował wysłanie do Saary sił międzynarodowych. Tak się też stało i w efek­cie w grudniu 1934 r. trzytysięczny oddział złożony z żołnierzy brytyjskich, włoskich, holenderskich i szwedzkich dotarł do Saary. Pod jego ochroną plebiscyt odbył się ustalonego dnia bez żadnych zakłóceń. Głosowało ponad 500 tys. osób, spośród których 90,3% opowiedziało się za zjednoczeniem z Niemcami, co nastąpiło l III 1935 r.

3. Problem rozbrojenia i zbrojeń

a) Porozumienie francusko - włoskie z 7 I 1935 r.

Hitler, który od początku zamierzał uwolnić się od postanowień rozbrojeniowych traktatu wersalskiego, nie mógł tego dokonać od razu i musiał czekać na bardziej sprzyjającą sytuację międzynarodową. Najbardziej „miękkie” stanowisko w kwestii zbrojeń niemieckich zajmowały Wielka Brytania i Włochy, ale i one uważały, że Niemcy nie powinny mieć wolnej ręki i w tej sprawie podlegają nadzorowi mocarstw. Włochy pozytywnie odpowiedziały na dążenia Francji do zbliżenia politycznego. Znalazło to wyraz w podpisanym 7 I 1935 r. w Rzymie przez Mussoliniego i Lavala porozumieniu między Francją i Włochami. Uregulowano w nim sporne sprawy obu państw w Afryce: obywatelstwo Włochów w Tunezji, delimitację granicy między Libią a Tunezją oraz między Erytreą a Francuskim Somali (wszystko wskazuje na to, że Laval w czasie tej wizyty wyraził niepisaną zgodę na aneksję Abisynii przez Włochy). Porozumienie rzymskie dotyczyło ponadto zobowiązania obu państw do konsul­tacji politycznych w sprawach europejskich.

b) Komunikat angielsko - francuski z 3 II 1935 r.

Istotne znaczenie dla ewolucji polityki Zachodu wobec III Rzeszy miały rozmowy premiera Francji Pierre-Etienne Flandina i ministra spraw zagranicznych Lavala w Londynie. W ich wyniku opublikowano 3 II 1935 r. wspólny komunikat - oba państwa były już gotowe do zniesienia klauzul rozbrojeniowych traktatu pokojowego, ale pod pewnymi warunkami. Wskutek nalegań Francji umieszczono w nim postulat dal­szego prowadzenia rozmów na temat ustanowienia z udziałem Niemiec systemu wzajemnych gwarancji bezpieczeństwa. Oba państwa były też zgodne, iż Niemcy nie mogą jednostronnie uchylać ograniczeń rozbrojeniowych narzuconych w Wersalu. Przywódcy Francji i Wielkiej Brytanii sformułowali w komunikacie z 3 lutego pomysł zawarcia tzw. powietrznego Locamo, tzn. paktu lotniczego między sygnatariuszami paktu reń­skiego, w którym gwarantowano sobie wzajemną pomoc sił lotniczych, gdyby któryś z nich stał się obiektem nie sprowokowanej agresji innego członka układu. W proponowanym pakcie Wielka Brytania i Włochy występowały już w innej roli - nie tylko jako państwa udzielające gwarancji bezpieczeństwa, ale i korzystające z takich gwarancji udzielonych im przez innych sojuszników.

Ustalenia te przekazano Niemcom w postaci jednej koherentnej całości. Niemcy jednakże były skłonne zaakceptować niektóre tylko punkty komunikatu. Propozycja przystąpienia do paktu lotniczego, implikująca oficjalne posiadanie sił powietrznych zabronionych przez traktat wersalski, powitana została w Niemczech z zadowole­niem. Natomiast utrzymanie kontroli międzynarodowej nad zbrojeniami czy Pakt wschodni wzbudzały w Berlinie niechęć. Toteż odpowiedź, którą 14 lutego wystosował minister Neurath, była wymijająca. General­nie jednak komunikat londyński wydał się Niemcom na tyle zachęcający, iż zaprosiły brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Simona do złożenia 7 marca wizyty w Berlinie. Do spotkania w tym terminie nie doszło, ponieważ 4 marca rząd brytyjski opublikował Białą Księgę, która nie tylko ostrzegała przed zbrojeniami niemieckimi na wielką skalę, ale zwracała również uwagę na odradzanie się ducha militaryzmu w procesie wychowania młodzieży w Niemczech. Postulowano więc opracowanie planu zwiększenia brytyjskiego potencjału obronnego. Francja natomiast przedłużyła obowiązkową służbę wojskową z półtora roku do dwu lat.

c) Decyzje Niemiec w sprawie lotnictwa wojskowego i sił zbrojnych z 9 i 16 III 1935 r.

Przedłużenie służby wojskowej we Francji i postulaty angielskie dot. zwiększenia wydatków na zbrojenia, przy­spieszyły ogłoszenie decyzji Hitlera. 9 III 1935 r. Goering oficjalnie poinformował, iż Niemcy posiadają lotnictwo wojskowe, czego zabraniał im traktat wersalski. Równocześnie przekazano do Londynu propozycję, aby 25 marca przybyli do Berlina politycy brytyjscy na rozmowy o sprawach zbrojeń. 13 marca minister Simon wyraził na to zgodę.

16 III 1935 r. ogłoszono w Berlinie postanowienie rządu III Rzeszy o utworzeniu sił zbrojnych. Głosiła ona: „służba w siłach zbrojnych odbywa się na podstawie powszechnej powinności wojskowej (art. l). Wojsko niemieckie, razem z włączonymi doń oddziałami policji, na stopie poko­jowej dzieli się na 12 korpusów i 36 dywizji” (art. 2). Oznaczało to, iż armia niemiecka ma liczyć ponad 500 tys. ludzi, a więc więcej niż francuska.

d) Stosunek Francji, Anglii i Włoch do remilitaryzacji Niemiec

Francja wystąpiła z oficjalnym protestem i zażądała zwołania Rady Ligi Narodów. Zanim jednak do tego doszło, wizytę w Berlinie w dniach 24-26 marca złożyli politycy brytyjscy Simon i Eden. W trakcie rozmów Hitler oświadczył zaskoczonym Brytyjczykom, iż Luftwaffe jest już równe RAF-owi, ale powinno uzyskać parytet z lotnictwem Francji, liczonym w metropolii i koloniach łącznie. Jeżeli Anglia uważa, iż posiada słabsze lotnictwo, mogłaby je powiększyć do poziomu francuskiego, proponował Hitler. Uzgodniono, iż sprawy proporcji zbrojeń morskich obu państw będą przedmiotem bilateralnych negocjacji w Londynie.

Sprawozdanie Simona z rozmów berlińskich stało się następnie jednym z tema­tów spotkania przywódców trzech mocarstw: Francji, Anglii i Włoch. Odbyło się ono na zaproszenie Mussoliniego w Stresie, małej miejscowości na północy Włoch, w dniach 11-14 IV 1935 r. Ogłoszona w dniu zakończenia spotkania rezolucja włosko-francusko-brytyjska była przeglądem najważniejszych problemów wiążą­cych się z polityką Niemiec. Uzgodniono więc: l. wspólną linię postępowania w związku ze skargą rządu francuskiego do Rady Ligi Narodów; 2. poparcie dla dalszych rokowań dotyczących paktu wschodniego; 3. stanowisko w sprawie położenia Austrii; 4. poparcie dla idei zawarcia paktu lotniczego między pięcioma państwami Europy Zachodniej, zgodnie z propozycjami komunikatu londyńskiego z 3 lutego; 5. stosunek do zbrojeń niemieckich. W tej ostatniej sprawie rezolucja głosiła m.in.: „Przedstawiciele trzech Rządów stwierdzili z ubolewaniem, że metoda jednostronnego przekreślania umów, zastosowana przez Rząd Niemiecki w chwili gdy robione były usiłowania, aby doprowadzić do skutku załatwienie sprawy zbrojeń oparte na swobodnych rokowaniach, poważnie zachwiała zaufaniem opinii publicznej do trwałości pokojowego porządku rzeczy”. W Stresie ogłoszono ponadto Deklarację wspólną, potwierdzającą że trzy mocarstwa będą przeciwstawiać się „wszelkimi stosownymi środkami każdemu jednostronnemu przekreślaniu traktatów, mogącemu wystawić na niebezpieczeństwo pokój Europy”. Osobna Deklaracja brytyjsko-włoska głosiła, że Włochy i Wielka Brytania są zdecydowane wypełnić wszystkie zobowiązania, jakie podjęły w charakterze gwarantów paktu reńskiego.

Skarga Francji na postępowanie Niemiec rozpatrywana była na posiedzeniu Rady Ligi Narodów, która 17 IV 1935 r. uchwaliła rezolucję przeciwko ich samowolnej remilitaryzacji, w której potępiła Niemcy za złamanie zaciągniętych zobowiązań. Rada powołała komitet złożony z 13 państw, w tym Polski, w celu zaproponowania środków, które „uczyniłyby Pakt Ligi Narodów bardziej skutecz­nym przy organizowaniu bezpieczeństwa zbiorowego”.

Rezolucja Rady Ligi Narodów spotkała się z gwałtowną krytyką Hitlera. W głoś­nym przemówieniu 21 V 1935 r. Hitler zaatakował przede wszystkim układ francusko-radziecki z 2 maja i francusko-czechosłowacki z 16 maja tegoż roku. Uznał, że jest to sojusz militarny wymierzony w Niemcy, podobnie jak porozu­mienia Francji i Rosji przed I wojną światową. Zarzucił też Francji, że jej po­stępowanie jest niezgodne z paktem reńskim.

e) Układ morski angielsko - niemiecki z 18 IV 1935 r.

4 czerwca rozpoczęły się rozmowy brytyjsko-niemieckie na temat zbrojeń morskich. Już na samym wstępie przewodniczący delegacji niemieckiej Joachim von Ribbentrop zażądał, by tonaż floty wojennej Niemiec mógł osiągnąć 35% tonażu floty brytyjskiej. Minister Simon próbował to kwestionować, ale Niemcy nie chcieli iść na żadne ustępstwa. Ostatecznie w układzie podpisanym w Londynie 18 VI 1935 r. Anglia zgodziła się, aby stosunek floty nie­mieckiej wynosił jak 35: 100. Niemcom przyznano także prawo do budowy łodzi podwodnych (U-bootów) i to w stosunku 100:100.

Układ morski był wielkim sukcesem Niemiec, ponieważ rozbijał jedność państw Zachodu zademonstrowaną porozumieniem ze Stresy (tzw. front Stresy). Wielka Brytania jednostronnie zaaprobowała zbrojenia morskie III Rzeszy, nad którymi praktycznie żadnej kontroli już być nie mogło.

4. Remilitaryzacja Nadrenii

O demilitaryzacji pozostającej w granicach Niemiec Nadrenii, zarówno na lewym brzegu Renu, jak i w pasie 50 km na wschód od tej rzeki, mówiły artykuły 42, 43 i 44 traktatu wersalskiego. Decyzje te powtórzono w układzie z Locamo (pakcie reńskim), który Niemcy podpisały dobrowolnie. Stwierdzono w nim, że gdyby nastąpiło pogwałcenie ustaleń dotyczących Nadrenii, „akcja natychmiastowa jest konieczna, czy to z powodu przekroczenia granicy, czy z powodu rozpoczęcia działań wojennych, czy też z powodu nagromadzenia sił zbrojnych w strefie zdemilitaryzowanej”.

Już w lutym 1935 r. kanclerz niemiecki w rozmowie z ambasadorami Francji i Anglii zapowiedział zdecydowane działania w sprawie Nadrenii. W grudniu tegoż roku Hitler oświadczył, iż francusko-radziecki „wojskowy sojusz” uważa za bezpośrednią groźbę dla Niemiec i wobec tego wszelkie rozważania o „lotniczym Locamo” są bezprzedmiotowe. Później, w trakcie wizyty francuskiego ministra spraw zagranicznych Francji Pierre-Etienne Flandina w Londynie, rozważano sposób postępowania obu państw w przypadku pogwałcenia statusu Nadrenii, choć zostało to ustalone w pakcie reńskim.

Kiedy świat był zajęty agresją włoską w Abisynii, Hitler uznał, iż nadchodzi stosowny moment do realizacji następnego celu: remilitaryzacji Nadrenii. Z woj­skowego punktu widzenia była to niezmiernie ryzykowna operacja - gdyby rząd francuski zmobili­zował swoją armię, liczącą niemal 100 dywizji, oraz całe swe siły powietrzne niemiecki Sztab Generalny zmusiłby Hitlera do odwrotu. Nic więc dziwnego, że pierwsze 48 godzin po wkroczeniu do Nadrenii Hitler uważał za najbardziej denerwujące w całym swoim życiu. Okazało się jednak, że intuicja Hitlera nie zawiodła: mocarstwa zachodnie nie rozpoczęły żadnych konkretnych działań.

Bezpośrednim pretekstem, który miał usprawiedliwić podjęcie decyzji w sprawie Nadrenii, stała się ratyfikacja przez parlament francuski 27 II 1936 r. układu z ZSRR podpisanego w maju 1935 r. Hitler uznał to za złamanie przez Francję paktu reńskiego, choć wszyscy inni sygnatariusze mieli w tej sprawie zdanie odmienne. Mimo to minister Flandin ogłosił natychmiast, iż Francja gotowa jest kwestię interpretacji układu z ZSRR oddać Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynarodowej i podporządkować się jego werdyktowi. W sobotę 7 III 1936 r., kiedy oddziały niemieckie wkraczały do Nadrenii, Neurath wręczył am­basadorom Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii i Włoch memorandum obciążające Francję odpowiedzialnością za złamanie Paktu reńskiego. Memorandum zawierało też cały zestaw propozycji, w tym m.in. gotowość zawarcia przez Niemcy 25-letniego paktu o nieagresji z Francją i Belgią oraz podobnych paktów dwustronnych ze wschodnimi sąsiadami; utworzenie zdemilitaryzowanej strefy na granicach Niemiec z Francją i Belgią; podpisanie paktu lotniczego z państwami zachodnimi, żeby „zapobiec niebezpieczeństwu nagłej napaści z powietrza”.

Propozycje niemieckie potraktowano poważnie i już od niedzieli 8 marca w Pa­ryżu i Londynie rozpoczęto pospieszne konsultacje. Początkowo wydawało się, że Francja podejmie jakieś kroki, ale z decyzjami zwlekano, czekając na jednoznaczne stanowisko Anglii. W Londynie podkreślano jednak, że nie można zlekceważyć żadnej, choćby najmniejszej szansy uratowania pokoju, ale gdyby Francja wystąpiła zbrojnie. Wielka Brytania wypełniłaby swe zobowiązania. Ponieważ jednak zła­manie traktatów pokojowych przez Niemcy było oczywiste. Zachód musiał zająć jakieś stanowisko.

Pierwszą reakcją na wkroczenie wojsk niemieckich do Nad­renii była skarga złożona przez Francję i Belgię w Lidze Narodów. Następnie przedstawiciele Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Włoch zebrali się w Londynie, gdzie 19 III 1936 r. ogłosili „tekst propozycji” pod adresem Niemiec:

• wzywał on Niemcy do tego, aby sprawę relacji między układem francusko-radzieckim i paktem reńskim oddały pod osąd Stałego Trybunału Sprawiedliwości Między­narodowej w Hadze;

• apelowano, aby Niemcy wstrzymały się od dalszego wysyłania wojsk do Nadrenii. proponowano Niemcom podjęcie rokowań w sprawie rewizji statusu Nadrenii (w okresie przejściowym, zanim dojdzie do takich rokowań, postanowiono „poczynić wszelkie konieczne zarządzenia”, w celu utworzenia międzynarodowych sił zbrojnych, które „za zgodą wszystkich państw zainteresowanych” - a więc i Niemiec, obsadziłyby pas 20-kilometrowy w Niem­czech przylegający do granicy francusko-niemieckiej;

• po­stanowiono: „Wytoczyć przed Radą Ligi Narodów, na podstawie artykułu 11 Paktu, sprawę akcji jednostronnej Niemiec, która stanowi groźbę dla bezpieczeństwa europejskiego i zagraża pokojowi”.

Niemcy zlek­ceważyły propozycje londyńskie, a pomysł czasowego ustanowienia strefy w Niem­czech pod nadzorem międzynarodowym uznały za oburzający.

Rada Ligi Narodów ograniczyła się do oświadczenia potępia­jącego jednostronne złamanie przez Niemcy traktatów, ale żadnych sankcji przeciw­ko nim nie uchwaliła.

Remilitaryzacja Nadrenii zaniepokoiła szczególnie Belgię, która zrozumiała, że nie może liczyć na gwarancje bezpieczeństwa ze strony sygnatariuszy paktu reńskiego. 14 X 1936 r. rząd belgijski ogłosił więc, iż Belgia jest krajem neutralnym i wszystkimi siłami będzie bronić swej niepodległości.

Wobec tego Francja i Anglia przekazały rządowi belgijskiemu 24 IV 1937 r. wspólną deklarację, w której m.in.: „Oświadczają, że uznają Belgię za zwolnioną od tej chwili od wszelkich względem nich zobowiązań, wynikających dla niej bądź z Traktatu Lokameńskiego, bądź z porozumień zawartych w Londynie 19 III 1936 r. Oświadczają, że utrzymują w mocy w stosunku do Belgii zobowiązania przyjścia jej z pomocą, które zaciągnęły na mocy tych samych aktów”.

III Rzesza natomiast przekazała Belgii notę 13 X 1937 r., w której czytamy m.in.: „Rząd Niemiecki stwierdza, że nietykalność i nienaruszalność granic Belgii leży we wspólnym interesie Mocarstw zachodnich. Potwierdza on swoje postanowienie, że w żadnych okolicznościach nie naruszy nietykalności i całości Belgii i że będzie zawsze szanował terytorium belgijskie, oczywiście z wyjątkiem wypadku, gdyby Belgia wzięła udział w akcji militarnej skierowanej przeciwko Niemcom z okazji konfliktu zbrojnego, w które Niemcy byłyby uwik­łane”.

III. Mała Ententa. Porozumienie bałkańskie

1. Idea jedności bałkańskiej

W trakcie światowego kongresu pokoju w Atenach (6-10 X 1929 r.) b. premier Grecji Alexander Papanastassiou zgłosił rezolucję postulującą odbywanie periodycz­nych konferencji w celu dyskutowania wspólnych problemów ludów bałkańskich. Wniosek został przyjęty i w następnych latach zorganizowano cztery ogólnobałkańskie konferencje z udziałem delegacji Albanii, Bułgarii, Grecji, Jugosławii, Rumunii i Turcji:

• w Atenach (5-13 X 1930 r.);

• Stambule (20-26 X 1931 r.);

• Bukareszcie (22-28 X 1932 r.);

• Salonikach (5-11 XI 1933 r.).

Konferencje każdorazowo groma­dziły po kilkuset przedstawicieli świata kultury, nauki, gospodarki, ale także polityki (ich uczestnikami byli m.in. ministrowie spraw zagranicznych: Rumunii - Nicolae Titulescu; Grecji - Demetrios Maximos; Jugosławii - Bogoijub Jevtić; Turcji - Awas Rustii Tevfik). Mimo pozarządowego charakteru konferencje te w niemałym stopniu przyczyniły się do stworzenia całej sieci powiązań między narodami bałkańskimi w różnych dziedzinach.

2. Powstanie Jugosławii

6 I 1929 r. król SHS Aleksander I zawiesił konstytucję, rozwiązał parlament (Skupsztynę) i wszystkie partie polityczne oraz objął władzę dyktatorską. Dekretem królewskim z 3 X 1929 r. Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców zmieniło nazwę na Królestwo Jugosławii.

3. Przekształcenie dwustronnych układów Małej Entanty w porozumienie wielostronne

a) zawarcie aktu generalnego koncyliacji, arbitrażu i postępowania sądowego 21 V 1929 r. w Belgradzie.

b) 11 V 1931 r., konferencja w Bukareszcie - podpisano wspólną konwencje wojskową, głoszącą, że „jeśliby Węgry napadły na jeden kraj Małej Ententy, pozostałe dwa wystąpią natychmiast na zasadzie casus foederis” .

c) Pakt organizacyjny Małej Ententy pomiędzy Czechosłowacją, Rumunią i Jugo­sławią (podpisany w Genewie 16 II 1933 r.):

• Preambuła Paktu głosiła: celem sygnatariuszy jest działanie na rzecz „ostatecznej stabilizacji warunków w Europie Środkowej” oraz „ustanowienie organu kierowniczego” ich wspólnej polityki;

• postanowiono utworzyć Stałą Radę państw Małej Ententy, składającą się z ministrów spraw zagranicznych, która decyzje podejmować będzie jednogłośnie (Stała Rada miała zbierać się co najmniej trzy razy na rok, z tym że jedno ze spotkań odbywałoby się w Genewie podczas Zgromadzenia Ligi Narodów - art. 2);

• Rada Gospodarcza Małej Ententy - Jej zadaniem było stop­niowe uzgadniania interesów gospodarczych trzech państw;

• Art. 6: „Na przyszłość wszelki traktat polityczny, zawarty przez jedno z państw Małej Ententy, wszelki akt jednostronny, zmieniający obecną sytuację polityczną jednego z państw Małej Ententy wobec państwa trzeciego, zarówno jak każdy układ gospodarczy, pociągający za sobą ważne skutki polityczne, będą wymagały jednomyślnej zgody Rady Małej Ententy”.

d) Stosunek Małej Entanty do Paktu Czterech

Na samym początku istnienia Mała Ententa wystąpiła z protestem przeciw­ko planom ustanowienia Paktu Czterech. Uznano, że taki dyrektoriat mocarstw, z udziałem Włoch i Niemiec, mógłby zagrozić stabilizacji politycznej w Europie Środkowej i Bałkanach. Państwa Małej Ententy, w odróżnieniu od Polski, która do końca nie pozbyła się krytycznego stosunku do Paktu Czterech, złagodziły pod wpływem Francji swą ocenę i ostatecznie zgodziły się ze zmodyfikowanym tekstem porozumienia mocarstw. Francja w nocie z 7 VI 1933 r., wystosowanej do rządów Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii, udzieliła wyjaśnień, że art. 2 Paktu Czterech wyklucza możliwość samodzielnej rewizji traktatów przez mocarstwa.

4. Powstanie porozumienia bałkańskiego

9 II 1934 r. Grecję, Jugosławię, Rumunię i Turcję podpisały w Atenach Pakt porozumienia bałkańskiego, tworzącego tzw. Ententę Bałkańską. Głównym powodem powołania nowego bloku było zaniepokojenie państw bałkańskich kierun­kiem przemian politycznych w Niemczech i Włoszech oraz narastaniem tendencji agresywnych w państwach faszystowskich. Mocną inspiracją do uformowania Ententy Bałkańskiej było poparcie Francji i Anglii, które sądziły, że w ten sposób będą mogły utrzymać swe wpływy w regionie.

Pakt porozumienia bałkańskiego zawierał tylko trzy artykuły. Cztery państwa stwierdzały w nim, iż ich wspólnym celem jest:

• „utrzymanie ustalonego obecnie na Bałkanach porządku terytorialnego”

• wzajemne porę­czenie „bezpieczeństwa wszystkich swych granic bałkańskich”

Tak zakreślone cele wskazywały, że do Paktu przystąpić nie mogła Bułgaria, która konsekwentnie podważała terytorialny status quo na Bałkanach oraz Albanii, całkowicie już zdominowanej politycznie przez Włochy (co umożliwiały dwa porozumienia: Pakt przyjaźni i bezpieczeństwa między Włochami i Albanią podpisany w Tiranie 27 XI 1926 r. oraz Traktat przymierza odpornego między Włochami i Albanią ustalony również w Tiranie 22 XI 1927 r.).

5. Zmiana charakteru Małej Entanty i Porozumienia bałkańskiego.

Początkowo antyfaszystowski charakter Ententy Bałkańskiej szybko ulegał osłabie­niu. Wynikało to ze spadku autorytetu i możliwości Francji na Bałkanach, rosnącej aktywności - najpierw gospodarczej, a następnie politycznej - Niemiec w tej części Europy, a także wewnętrznych przemian w niektórych państwach bałkań­skich. Po śmierci Aleksandra I rządy ,,silnej ręki” w Jugosławii zaczął wprowa­dzać - za zgodą regenta księcia Pawła Karadźordźewicza - premier Milan Stojadinović. Zmierzał on wyraźnie do zbliżenia z państwami faszystowskimi i chęt­nie witał gospodarczą ekspansję Niemiec. Już w 1936 r. III Rzesza zajęła pierw­sze miejsce w eksporcie i imporcie Jugosławii. Również w Rumunii król Karol Hohenzollem-Sigmaringen przejawiał coraz większe sympatie proniemieckie i to wbrew koncepcjom ministra spraw zagranicznych Titulescu.

24 I 1937 r. zawarto w Belgradzie z inspiracji Berlina Paktu przyjaźni między Jugosławią a Bułgarią; 25 III 1937 r., Jugosławia podpisała Układ polityczny z Włochami. Wbrew art. szóstemu Paktu Małej Ententy, Jugo­sławia w ogóle nie poinformowała swych partnerów o zamiarze zawarcia i treści tego układu. Jugosławia w pełni też poparła aneksję Etiopii przez Włochy. Trój­stronne porozumienie próbował jeszcze ratować Beneŝ, ale jego wizyta w Bel­gradzie w kwietniu 1937 r. nie przyniosła wyników. Natomiast rozmowy Hermanna Goeringa w maju 1937 r. i ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Konstantina von Neuratha w czerwcu tegoż roku w Belgradzie przyniosły zapewnienie, że Jugosławia nie przyłączy się do układów przeciw Niemcom.

31 lipca 1938 r. zawarto w Salonikach układ pomiędzy Porozumieniem bałkańskim a Bułgarią: sygnatariusze zgodzili się na zrzeczenie stosowania wobec Bułgarii „postanowień zawartych w części IV (Klauzule wojskowe, morskie i powietrzne) Traktatu w Neuilly, jak też postanowień zawartych w Konwencji dotyczącej granic Tracji, podpisanej w Lozannie 24 lipca 1923 r.”

IV. Oś Berlin-Rzym-Tokio

Do zbliżenia, a później zawiązania sojuszu wojskowo-politycznego między Włochami i III Rzeszą przyczyniły się dwa wydarzenia: agresja włoska na Abisynię oraz wojna domowa w Hiszpanii.

1. Aspekty międzynarodowe wojny domowej w Hiszpanii

a) Ustanowienie republiki i przejęcie władzy przez Front Ludowy

W latach 1917 - 1923 przez Hiszpanię przeszła fala strajków robotniczych i rozruchów na wsi. Okres ten zakończył się zamachem stanu gen. Miguela Primo de Rivery 13 IX 1923 r. Ponad sześcioletnia dyktatura Primo de Rivery (do 28 I 1930 r.) spacyfikowała społeczeństwo i zdołała zakończyć wojny w Maroku. Dyktatura nie rozwiązała jednak żadnego z istotnych problemów kraju. Wśród sił opozycyjnych już wówczas wielką rolę odgrywali republikanie i socjaliści, którzy wygrali wybory municypalne 12 IV 1931 r. Dwa dni później król Alfons XIII opuścił kraj i Hiszpania stała się republiką. W kolejnym pięcioleciu rozbicie polityczne kraju pogłębiło się i wzrosły napięcia społeczne. Scena polityczna zaczynała jednak powoli się konsolidować wokół ugrupowań prawicowo-konserwatywnych, jak Falanga Hiszpańska, założona przez Jose Antonio Primo de Rivera w 1936 r. i ugrupowań lewicowych, gdzie główną rolę odgrywali socjaliści i komuniści. Te ostatnie siły, zgrupowane w sojuszu zwanym Frontem Ludowym, wygrały w lutym 1936 r. wybory parlamentarne i przejęły władzę w państwie. Przeciwko rządowi, oskarżanemu o dążenia lewicowo-komunistyczne, zbuntowały się 18 VII 1936 r. oddziały pod dowództwem gen. Francisco Franco Bahamonde, stacjonujące w hiszpańskim Maroku (Melilla i Ceuta).

b) Zaangażowanie Włoch i Niemiec po stronie gen. Franco

Transport oddziałów gen. Franco z Maroka na Półwysep Iberyjski odbywał się samolotami dostarczonymi przez rządy Włoch i Niemiec. Włochy wysyłały na pola bitew Hiszpanii ok. 70 tys. żołnierzy. Wojska włoskie odegrały wielką rolę w zdobyciu Malagi i w słynnej bitwie pod Guadalajarą, gdzie zresztą po przeciwnej, republikańskiej stronie walczył włoski batalion im. Garibaldiego. III Rzesza w grudniu 1936 r. wysłała oddziały liczące ok. 20 tys. ludzi. Wysłana do Hiszpanii jednostka lotnicza, Legion Condor, która m.in. całkowicie zniszczyła nalotami bombowymi baskijskie miasto Guemica 26 IV 1937 r., liczyła ponad 100 samolotów i ponad 7 tys. ludzi załogi.

Niemcy i Włochy uznały oficjalnie 18 XI 1936 r. przedstawiciel­stwo gen. Franco rezydujące wówczas w Burgos, za legalny rząd Hiszpanii. Z rządem tym Włochy podpisały 28 listopada tegoż roku protokół, mówiący „o wspólnej walce z komunizmem”. Artykuł czwarty protokołu głosił: „Rząd Faszys­towski i Rząd Narodowy Hiszpanii uzgodniły wzajemnie, że art. 16 Paktu Ligi Narodów w obecnym brzmieniu, tak jak był niedawno interpretowany i stosowany, zawiera poważne niebezpieczeństwo dla pokoju, wobec czego powinien być anu­lowany bądź ulec radykalnej zmianie”. Włochy, które były jeszcze członkiem Ligi Narodów, kolejny raz oceniały w ten sposób sankcje wobec niej zastosowane po agresji abisyńskiej.

c) Stosunek Francji i Wielkiej Brytanii do wojny domowej w Hiszpanii

We Francji od 4 VI 1936 r. sprawował władzę rząd lewicowego Frontu Ludowego z Leonem Blumem na czele, który mimo nacisku komunistów odmówił pomocy rządowi republikańskiemu w Hiszpanii. Podobne stanowisko ścisłej neu­tralności i nieinterwencji zajęła Wielka Brytania. Oba te państwa stały się inic­jatorami porozumienia o nieinterwencji w sprawy wojny hiszpańskiej, które do końca sierpnia podpisało ponad 20 państw europejskich, w tym Francja, Anglia, Belgia, Polska, ale także Niemcy, Włochy, Portugalia i ZSRR. Na bazie tego porozumienia powołano w Londynie 9 IX 1936 r. międzynarodowy Komitet Nieinterwencji.

Francja i Anglia uważnie obser­wowały rozwój wydarzeń w basenie Morza Śródziemnego. Nadchodziły bowiem niepokojące wiadomości o koncentracji oddziałów niemieckich w Maroku hisz­pańskim, co prasa brytyjska tłumaczyła jako przygotowania do oddania przez gen. Franco tych obszarów Niemcom za ich pomoc w wojnie. Niezwykła aktywność floty włoskiej w zachodniej części Morza Śródziemnego i możliwość opanowania przez Włochy Balearów oraz Wysp Kanaryjskich zagrażały brytyjskiemu panowaniu w Gibraltarze i połączeniom morskim z Maltą. Z inicjatywy brytyjskiej podjęto więc rozmowy z Włochami, w wyniku których podpisano w Rzymie 2 I 1937 r. wspólną deklarację:

• oba rządy ,,wyrzekają się wszel­kiego pragnienia dokonania zmian lub, o ile to ich dotyczy, dopuszczenia do zmiany status quo w zakresie narodowej suwerenności terytorialnej w rejonie Morza Śródziemnego”.

Z inicjatywy Francji zwołano też konferencję międzynarodową w miejscowości Nyon obok Genewy. W dniu jej zakończenia 14 IX 1937 r. Wielka Brytania, Bułgaria, Egipt, Francja, Grecja, Jugosławia, Rumunia, Turcja i ZSRR podpisały Układ o walce z piractwem. Postanawiał on, że kontrola żeglugi w zachodniej części Morza Śródziemnego i w Cieśninie Maltańskiej będzie należała do flot brytyjskiej i francuskiej. Natomiast we wschod­niej części Morza Śródziemnego wody terytorialne miały kontrolować właściwe państwa, a morze pełne okręty Francji i Wielkiej Brytanii. „Inne mocarstwa uczestniczące w niniejszym układzie, których terytoria leżą nad Morzem Śród­ziemnym, zobowiązują się udzielić tym flotom w miarę swych możliwości pomocy, która by mogła być od nich zażądana”. Mimo że Włochy nie uczestniczyły w konferencji w Nyon, układ ten zaakceptowały.

d) Liga Narodów wobec wojny domowej w Hiszpanii

Francja i Wielka Brytania były przeciwne wnoszeniu sprawy Hiszpanii na forum Ligi Narodów, uważając, że to wszystko może załatwić Komitet Nieinterwen­cji, na którego działalność miały zresztą największy wpływ. Odmienne poglądy reprezentował jednak minister spraw zagranicznych republikańskiego rządu Hisz­panii Julio Alvarez del Vayo. W Genewie był on popularny i znany, jako polityk umiarkowany i przewodniczący Komitetu Ligi Narodów do spraw konfliktu w Grań Chaco przed trzema laty. Del Vayo głosił, że polityka nieinterwencji jest błędna, ponieważ oznacza jednakowe traktowanie zarówno legalnego rządu, jak i rebeliantów. Rząd Hiszpanii zażądał więc zwołania Rady Ligi Narodów, co nastąpiło 12 XII 1936 r. Na posiedzeniu tym doszło jedynie do uchwalenia apelu do londyńskiego Komitetu Nieinterwencji o kontynuowanie swej pożytecznej działal­ności. Od tej pory przez długi czas na wszystkich niemal posiedzeniach Rady Ligi lub Zgromadzenia ogólnego poruszano sprawy wojny hiszpańskiej, ale bez kon­kretnych rezultatów. Rada zdołała tylko uchwalić 27 V 1937 r. rezolucję wzywa­jącą stanowczo do natychmiastowego i całkowitego wycofania wszystkich zagranicznych sił z Hiszpanii i apelującą do członków Ligi, którzy równocześnie uczest­niczą w Komitecie Nieinterwencji, aby zrobili wszystko dla osiągnięcia tego celu.

Po objęciu przez Neville Chamberlaina kierownictwa rządu brytyjskiego w maju 1937 r. Komitet Nieinterwencji całkowicie stracił znaczenie. Jednym z pierwszych jego posunięć było wystosowanie listu do Mussoliniego, w którym wyrażał swój podziw dla osobowości Duce i nadzieję na uregulowanie wszystkich spornych spraw między obu państwami. W wyniku jego inicjatywy udało się doprowadzić do podpisania w Rzymie 16 IV 1938 r. całej serii układów brytyjsko-włoskich. Tegoż dnia minister spraw zagranicznych Włoch skierował do ambasadora brytyj­skiego w Rzymie notę, w której pisał: „W pierwszym rzędzie Rząd Włoski ma zaszczyt potwierdzić, że przyłącza się całkowicie do formuły Rządu Zjednoczonego Królestwa w sprawie proporcjonalnej ewakuacji z Hiszpanii ochotników obcych i zobowiązuje się dokonać tej ewakuacji w sposób praktyczny i istotny w czasie i na warunkach, które będą określone przez Komitet Nieinterwencji na podstawie wspomnianej formuły”. Szef dyplomacji włoskiej zapewniał również, iż jego rząd „nie dąży do uzyskania żadnego uprzywilejowanego stanowiska gospodarczego w Hiszpanii właściwej, na wyspach Balearskich, w zamorskich posiadłościach hiszpańskich lub w strefie hiszpańskiej Maroka”.

e) Zwycięstwo gen. Franco i zakończenie wojny domowej

Wojska gen. Franco zajęły Madryt 28 III 1939 r., ale już wcześniej, 27 lutego tegoż roku, Wielka Brytania i Francja oficjalnie uznały jego rząd za legalny. Republikański rząd, tak jak i wielu uczestników wojny domowej, schronił się w Meksyku i był uznawany przez władze tego państwa za jedyny, legalny rząd Hiszpanii. W związku z tym Meksyk nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z rządem gen. Franco aż do śmierci dyktatora w 1976 r.

2. ZSRR i Komintern wobec wojny domowej w Hiszpanii

a) Taktyka komunistów

Do czasu upadku monarchii w 1931 roku Komintern poświęcał sytuacji w Hiszpanii niewiele uwagi. ZSRR przystąpił do paktu o nieinterwencji w Hiszpa­nii ( Leon Blum, wbrew przekonaniom, przyłączył się do paktu pod naciskiem Anglii i radykałów, obawia­jących się wojny z Niemcami. Byt nawet gotów podać się do dymisji, lecz wyperswadował mu to hiszpański ambasador, socjalista Fernando de los Rios). 27 sierpnia Marcel Rosenberg objął stanowisko ambasadora sowieckiego w Madrycie.

Aby poszerzyć swe wpływy w Hiszpanii, komuniści zaproponowali Partii Socjalistycz­nej dokonanie fuzji. Taktyka ta przyniosła sukces, gdy l kwietnia 1936 roku doszło do połączenia organizacji młodzieżowych i powstania Zjednoczonej Młodzieży Socjalistycznej, a potem, 26 czerwca, utworzenia Zjednoczonej Socjalistycznej Partii Katalonii.

W ukonstytuowanym we wrześniu 1936 roku rządzie Largo Caballero KPH miała tylko dwóch ministrów: Jesusa Hernandeza (oświata publiczna) oraz Vicente Uribe'a (rolnictwo). Wkrótce jednak Sowieci zdobyli większe wpływy. Dzięki sympatiom nie­których członków rządu (Alvarez del Vayo, Juan Negrin) Rosenberg mógł występować odtąd jako wicepremier, uczestnicząc w posiedzeniach rady ministrów; miał w ręku de­cydujący atut, gdyż ZSRR gotów był dostarczać broń republikanom.

Hiszpania z lat 1936-1939 stała się dla ZSRR swoistym laboratorium, gdzie mógł popisywać się całym swym kunsztem politycznym, a także wypróbowywać nowe techniki, które zo­staną wykorzystane podczas drugiej wojny światowej. Najpilniejszym spośród wielu za­dań było doprowadzenie do przejęcia przez Komunistyczną Partię Hiszpanii (w całości dyrygowaną przez służby Kominternu i NKWD) kontroli w państwie, aby republika mogła realizować moskiewskie dezyderaty. Konsekwencją tego planu stało się wprowa­dzenie sowieckich metod, takich jak wszechobecny system policyjny oraz likwidacja wszelkich ugrupowań niekomunistycznych.

W roku 1936 włoski komunista Palmiro Togliatti (Ercoli), należący do kierownictwa Kominternu, twierdził, ż rewolucja hiszpańska wytyczała ko­munistom drogę do nowych zadań: przywódców re­publikańskich, a nawet niektórych przywódców Partii Socjalistycznej - określił jako „elementy, które pod przykrywką anarchizmu osłabiają spójność i jedność Frontu Lu­dowego przedwczesnymi planami wymuszanej «kolektywizacji»„. Wyznaczył też cel: hegemonię komunistów. Mógł się on ziścić w wyniku „utworzenia przez socjalistów i komunistów wspólnego frontu - dzięki powstaniu wspólnej organizacji młodzieży pra­cującej i zjednoczonej partii robotniczej w Katalonii [PSUC] - oraz przekształcenia sa­mej partii komunistycznej w wielką organizację masową.

Dwa miesiące po frankistowskim pronunciamento Stalin dostrzegł korzyści, jakie mógłby odnieść za pomocą dyplomacji i propagandy. Podpo­rządkowując się politycznej zasadzie nieinterwencji w Hiszpanii, ZSRR dołączył do koncertu mocarstw; mógł dzięki temu forsować ideę większej autonomii Francji w sto­sunkach z Wielką Brytanią. Jednocześnie zaś potajemnie przekazywał republice hisz­pańskiej broń i pomagał jej militarnie, zamierzał też wykorzystać możliwości, jakie da­wały rządy Frontu Ludowego we Francji, skłonnego do współpracy z tajnymi służbami sowieckimi w dostarczaniu pomocy materialnej hiszpańskim republikanom. Zgodnie z poleceniem Leona Bluma, zastępca szefa gabinetu ministra finansów, Gaston Cusin, spotkał się z wysłannikami sowieckimi, którzy kwaterując w Paryżu, organizowali trans­port broni i rekrutację ochotników do Hiszpanii. Podczas gdy państwo sowieckie pozo­rowało brak zaangażowania, Komintern zmobilizował wszystkie swe sekcje do wspiera­nia republikańskiej Hiszpanii, nadając walce odpowiednią propagandową oprawę akcji antyfaszystowskiej, niezwykle korzystną dla całego ruchu komunistycznego.

W samej Hiszpanii taktyka komunistów polegała na zajmowaniu pozycji, które po­zwalały ukierunkować politykę rządu republikańskiego wedle oczekiwań ZSRR, zainte­resowanego maksymalnym wykorzystaniem stanu wojny domowej. We wrześniu 1937 roku Moskwa postanowiła po­kierować wyborami: pojedyncze listy miały umożliwić KPH zwycięstwo w owym „naro­dowym plebiscycie”. Inspirowany i czujnie obserwowany przez Stalina plan miał na ce­lu ustanowienie „republiki demokratycznej nowego typu”, zakładał zaś między innymi usunięcie ministrów wrogo usposobionych do komunistów. W końcu jednak próba się nie powiodła ze względu na sprzeciw sojuszników KPH oraz niepokojącą ewolucję re­publikanów po nieudanym natarciu na Teruel 15 XII 1937 roku.

b) Agenci sowieccy w Hiszpanii

Do Hiszpanii Stalin wysłał silny kontyngent kadr reprezentujących rozmaite służby: doradcy wojskowi ( od 700 do 800 osób, w sumie zaś przewinęło się ich w ciągu całej wojny 2044 -według źródeł sowieckich). Byli wśród nich przyszli marszałkowie, Rodion Malinowski i Nikołaj Woronow, oraz Władimir Goriew, attache wojskowy w Madrycie. Moskwa zmobilizowała również swych kominternowców: Argentyńczyk Vittorio Codovilla (odgrywał ważną rolę w KPH od początku lat trzydziestych, skutecznie nią kierując), Węgier Ernő Gerő ps. „Pedro”(po wojnie jeden z przywódców komunistycznych Wę­gier), Włoch Vittorio Vidali (podejrzewany o udział w zamordowaniu w 1929 roku ko­munistycznego przywódcy kubańskiego, studenta Julia Antonia Melli), który został pierwszym komisarzem politycznym 5 pułku, zorganizowanego przez komunistów w styczniu 1937 roku; Bułgar Stojan Minew-Stepanow (pracował w sekretariacie Stalina w latach 1927-1929), oraz Włoch Palmiro Togliatti, przybyły w lipcu 1937 roku jako przedstawiciel Kominternu. Jednocześnie Moskwa wysłała do Hiszpanii silną ekipę złożoną z przedstawicieli własnych służb: Władimir Antonow-Owsiejenko (dowódca szturmu na Pałac Zimowy w Piotrogrodzie w październiku 1917), Aleksandr Orłow (prawdziwe nazwisko: Lew Feldbin, szef misji NKWD w Hiszpanii), Polak Artur Staszewski, były oficer Armii Czerwonej, potem attache handlowy, Jan Berzin (szef wywiadu Armii Czerwonej); Michaił Kolcow (korespondent „Prawdy” i tajny rzecznik Stalina). W 1936 roku trafił do Barcelony również Leonid Eitingon, wyższy funkcjona­riusz NKWD, specjalista od akcji terrorystycznych. Stalin zgromadził w Hiszpanii cały sztab ludzi, zdolnych do działania w najrozmait­szych dziedzinach.

Prawdopodobnie nocą 14 IX 1936 roku szef NKWD Jagoda zwołał na Łubiance w Moskwie zebranie koordynacyjne wszystkich służb interwencyj­nych, które miały być użyte w Hiszpanii. Ustalono, że celem operacji będzie nie tylko pokonanie frankistów oraz niemieckich i włoskich agentów, ale też kontrolowanie, in­wigilowanie i unieszkodliwianie przeciwników komunizmu i ZSRR, nawet w obozie re­publikańskim. Interwencja miała być w najwyższym stopniu tajna, aby nie skompromitować sowieckiego rządu. Jeśli wierzyć generałowi Kriwickiemu, szefowi służb zagranicznych NKWD w Europie Zachodniej, to z około 3 tysięcy obecnych w Hiszpanii Rosjan jedynie 40 brało rzeczywisty udział w walce, podczas gdy reszta po­zostawała w doradztwie wojskowym i politycznym albo w agenturze.

Rosjanie skierowali swe siły najpierw do Katalonii. We wrześniu 1936 roku Główny Komisariat Porządku Publicznego w Katalonii, wcześniej już infiltrowany przez komu­nistów, powołał w obrębie tamtejszych tajnych służb (SSI, Servicio Secreto Inteligenta) Grupo de Información kierowaną przez Mariana Gomeza Emperadora; działająca jawnie i niebawem zatrudniająca już około 50 osób, była ona faktycznie zakamuflowa­ną wtyczką NKWD.

Alfred Hertz - niemiecki komunista, którego przynależność nadal trudno zi­dentyfikować - należący do obydwu tych służb, ujawnił się jako miejscowy funkcjonariusz NKWD podlegający bezpośrednio Orłowowi i Gerő. Nadzorował wydział paszportów. Miał prawo do korzystania z usług Gwardii Szturmowej, oddziałów złożonych z elit policyjnych. Po zainstalowaniu się wraz z całą swą siatką w Komisariacie Porządku Publicznego dostawał informacje od innych partii komunistycznych - czarne li­sty antyfaszystów, donosy na komunistów, życiorysy gromadzone przez wydziały kadr każdej partii - i wszystko to przekazywał do Departamento de Estado zarządzanego przez komunistę, Victoria Salę. Hertz stworzył też swoją własną agendę - Servicio Alfre­da Hertza. Za tą oficjalną fasadą kryła się policja polityczna złożona z komunistów hisz­pańskich i zagranicznych. Pod kierownictwem Hertza sporządzono kartotekę zawierającą dane osobowe wszystkich cudzoziemców, przebywających nie tylko w Katalonii, ale i w całej Hiszpanii, wreszcie czarne listy osób niewygodnych, przeznaczonych do likwida­cji. W początkowym okresie, między wrześniem a grudniem 1936 roku, prześladowanie opozycjonistów nie było systematyczne. Stopniowo jednak NKWD opracowało szczegółowy plan represji, obejmujący różne siły polityczne republiki. W pierwszej kolejności re­presje miały być zastosowane wobec socjaldemokratów, anarchosyndykalistów, trocki­stów, komunistów nieortodoksyjnych i innych „odszczepieńców”.

Wprowadzono w ży­cie metody policyjne zarówno najprostsze, jak i bardzo wyrafinowane. Pierwszym zada­niem, jakie postawiono przed ową policją polityczną, była „kolonizacja” i infiltracja admi­nistracji republikańskiej, armii i policji. Stopniowe opanowywanie kluczowych stanowisk mogło się powieść dzięki temu, że ZSRR dostarczał broni osłabionym republikanom, żą­dając w zamian politycznego poparcia. W odróżnieniu od metod Hitlera i Mussoliniego, ZSRR nie dawał republikanom żadnych kredytów. Broń musiała być opłacana z góry złotem z rezerw Banku Hiszpańskiego, które agenci wywozili do ZSRR. Każda dostawa broni dawała komunistom możliwość szantażu.

c) Walka z partią Robotniczą Zjednoczenia Marksistowskiego

Poczynania komunistów napotykały poważne prze­szkody: masy anarchosyndykalistyczne Narodowej Konfederacji Pracy (CNT) nie uległy bowiem ich wpływom, przeciw­stawiał się im też Partia Robotnicza Zjednoczenia Marksistowskiego (POUM). POUM uchodził za partię związaną z Trockim, ponieważ jej przywódcy, Andres Nin i Julian Gorkin, zabiegali w 1935 roku u władz katalońskich, aby Trocki, który musiał opuścić Francję, mógł schronić się w Barcelonie. Sekretariat Kominternu zwołany 21 II 1936 roku, wydał KPH polecenie prowadzenia „zdecydowanej walki z kontrrewolu­cyjną sektą trockistowską”.

13 XII 1936 roku komunistom udało się usunąć z Rady Reprezentacji Katalonii Andresa Nina (miał jakoby oczerniać ZSRR). Po­służyli się zaś w tej sprawie dodatkowo szantażem, grożąc wstrzymaniem dostawy bro­ni. POUM został obrzucony kalumniami i oszczerstwami. Jego frontowe jednostki bojowe oskarżono o ucieczkę z pola walki, nie wspomniano jednak o tym, że komunistyczne oddziały odma­wiały im wszelkiego wsparcia. W oszczerstwach tych wyróżniał się szczególnie dziennik Francuskiej Partii Komunistycznej „L'Humanite”. POUM oskarżono o to, że jest wspólnikiem generała Franco (ko­muniści przezornie wprowadzili w szeregi POUM swych agentów, których zadaniem było zbieranie informacji i przygotowywanie czarnych list, aby we właściwej chwili móc zidenty­fikować zatrzymanych działaczy).

d) Maj 1937 r. i likwidacja POUM

W dniu 3 V 1937 r. kierowane przez komunistów oddziały Gwardii Szturmowej zaatako­wały centralę telefoniczną w Barcelonie, znajdującą się pod kontrolą robotniczych cen­tral związkowych Narodowej Konfederacji Pracy (CNT). Akcję tę, przeprowadzoną pod kierunkiem Rodrigeza Salasa, szefa policji katalońskiej, poprzedziły działania propagandowe i represje (zamknięto radio POUM i zawieszono pismo „La Batalia”). 6 maja ściągnię­to do Barcelony 5 tys. funkcjonariuszy policji, zdominowanej przez komunistycz­nych zwierzchników. Konfrontacja sił komunistycznych z niekomunistycznymi była nie­zwykle ostra: zginęło blisko 500 osób, a ponad 1000 zostało rannych.

Korzystając z zamieszania, najemni oprawcy na służbie komunistów chwytali każdą okazję, by likwidować politycznych przeciwników.

6 maja w miejscowości Tortosa 20 działaczy Narodowej Konfederacji Pracy (CNT), zatrzymanych przez siły rządowe Walencji i uwięzionych w lochach ratusza, padło ofiarą bandy mor­derców. Następnego dnia w Tarragonie rozstrzelano z zimną krwią 15 anarchistów.

W maju Jose Diaz, sekretarz generalny Komunistycznej Partii Hiszpanii, oświadczył: „POUM powinien zostać wyeliminowany z życia politycznego kraju”. Choć premier Largo Caballero konsekwentnie odrzucał żądania komunistów domagających się rozwiązania POUM, po starciach w Barcelonie 15 maja musiał po­dać się do dymisji. Po nim objął rządy Juan Negrin, „umiarkowany” socjalista, komuni­styczny lennik, i wszystkie dotychczasowe przeszkody na drodze do celu zostały usunię­te. W kilka dni po sformowaniu rządu przez Juana Negrina Orłow zaczął postępować tak, jakby uwa­żał Hiszpanię za kraj satelicki. Zjawił się w głównej kwaterze bezpieczeństwa i zażądał od pułkownika Ortegi, którego potraktował jak swego podwładnego, podpisania naka­zów aresztowań członków Komitetu Wykonawczego POUM.

16 VI 1937 roku Negrin zdelegalizował POUM i kazał aresztować członków Komitetu Wykonawczego. To oficjalne postanowienie pozwoliło agentom komunistycz­nym na działanie w zasadzie zgodne z prawem. Tego samego dnia Andres Nin został o pierwszej po południu wezwany przez policję na przesłuchanie. Żaden z jego towa­rzyszy nie zobaczył go więcej - ani żywego, ani martwego.

Do Barcelony sprowadzono policję z Madrytu - pewniejszą, ponieważ w całości na­leżącą do komunistów - która zajęła redakcję „La Batalia” oraz rozmaite lokale POUM. Za kratkami znalazło się 200 działaczy. 22 czerwca powołano specjalny trybunał. Z polecenia Orłowa i pod osłoną Vidalego wyznaczono dwóch oprawców, Ricarda Burillo i Ernő Gerő, którym powierzono zajęcie się Andresem Ninem. Ale pomimo straszliwych tortur nie zdołano zeń wydobyć potwierdzenia zarzutów stawianych jego partii ani też wymusić podpisu pod jakąkolwiek deklaracją. Wówczas nie pozostało nic innego, jak tylko zlikwidować Nina.

16 i 17 czerwca, rozpoczęło się systematyczne ści­ganie trockistów i innych „zdrajców”. Prowadzący te operacje „czekiści” mieli pełny dostęp do informacji policyjnych. Utworzyli też nielegalne więzienia, tak zwane chekas, od pierwszej nazwy sowieckiej policji politycznej.

Z początkiem 1938 roku około 200 antyfaszystów i antystalinowców przetrzymywa­no w cheka Santa Ursula, które nazwano hiszpańskim Dachau, w nawiązaniu do pierw­szego hitlerowskiego obozu dla przeciwników politycznych.

Liczba aresztowań była wnikliwie oszacowywana przez różne osoby. Według Katii Landau 15 tysięcy osób, w tym 1000 POUM-owców, przetrzymywanych było zarówno w więzieniach oficjalnych, jak i utajnionych. Yves Levy, który badał rzecz na miejscu, mówi o „dziesiątkach tysięcy więzionych rewolucjonistów, cywilów i wojskowych”. Niektórzy z nich zmarli w następstwie nieludzkiego traktowania.

e) NKWD przystępuje do dzieła

W 1937 roku NKWD utworzyło przy hiszpańskim Ministerstwie Spraw Wewnętrz­nych rodzaj pomocniczego biura o nazwie Grupo de Información, agenci komunistycz­ni zaś kontrolowali Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Wiosną i latem 1937 roku Servicio Alfreda Hertza przejawiało niezwykłą aktywność.

15 sierpnia mini­ster obrony, socjalista Indalecio Prieto, powołał Servicio de Investigación Militar (SIM), którego zadaniem było połączenie wszystkich istniejących sił bezpieczeństwa i kontrwywiadu. W krótkim czasie SIM zgromadził 6 tysięcy agentów, znalazło się wśród nich wielu „operacyjnych” z Servicio Hertza. Instytucję tą utworzo­no za namową Sowietów i została ona całkowicie opanowana przez komu­nistów, którzy wykorzystali ją do swoich celów. Pod naciskiem Sowietów i komunistów 5 kwietnia 1938 roku Prieto został usunięty z rządu.

f) Proces moskiewski w Barcelonie

Mimo zmian strukturalnych, kamuflażu oraz infiltracji działalność NKWD napotyka­ła czasem przeszkody. Po brutalnych prześladowaniach, jakie dotknęły POUM, uzyskał on wsparcie różnych środowisk politycznych, które utworzyły we Francji komitet pomocy dla rewolucjonistów więzionych w republikańskiej Hiszpanii. W celu prze­prowadzenia śledztwa udały się do Hiszpanii trzy delegacje. Jednak dopiero trzeciej z nich, pod przewodnictwem Johna MacGoverna z Niezależnej Partii Pracy oraz profeso­ra Feliciena Challaye, pozwolono - w listopadzie 1937 roku - dokonać wizytacji więzień w Barcelonie, nawet carcel modelo, w którym przebywało 500 antyfaszystów. MacGovem i Challaye mogli więc stwierdzić, jak surowo traktowano uwięzionych. Gdy jednak delegacja próbowała dostać się również do tajnego więzienia NKWD przy placu Junty, nie zdołała niczego wskórać.

Między 11 a 22 X 1938 roku odbył się w Barcelonie proces wzorowany na procesach moskiewskich. Przed specjalnym trybunałem stanęli członkowie Komitetu Wy­konawczego POUM: Julian Gorkin, Juan Andrade, Pascal Gironella, Jose Rovira, Jordi Arquer, Cabrć Rebull, Pedro Bonet i Escuder. Proces zmierzał wyraźnie do uwiarygod­nienia oskarżeń wysuniętych w ZSRR przeciw opozycjonistom, określonym ogólnym mianem „trockistów”. Sądzeni działacze odparli wszystkie zarzuty. Andre Gide, Georges Duhamel, Roger Martin du Gard, Francois Mauriac i Paul Rivet w depeszy przesłanej do Juana Negrina domagali się prawnych gwarancji dla podsądnych. Ponieważ oskarżenie opierało się na wymuszonych zeznaniach, proces obrócił się w końcu przeciwko oskarżycielom. Mimo iż nie orzeczono wyroków śmierci, których domagała się prasa komuni­styczna, 2 listopada bojowników POUM skazano na piętnaście lat więzienia (z wyjąt­kiem Arquera - jedenaście lat, i Davida Reya - uniewinniony) za „oszczercze informo­wanie na lamach dziennika «La Batalla», jakoby rząd Republiki wypełniał rozkazy Mo­skwy, ścigając wszystkich, którzy nie chcą się im podporządkować” - już sam fakt wydania podobnego werdyktu potwierdzał winę oskarżycieli!

Gdy w marcu 1939 roku klęska republiki stała się faktem, ostatni przywódca SIM zamierzał przekazać swych więźniów generałowi Franco, liczył bowiem na to, że prze­ciwnicy republiki rozstrzelają ich bez pardonu i doprowadzą do końca brudną robotę, której agenci NKWD nie zdążyli wykonać. Szczęśliwie członkom Komitetu Wykonaw­czego POUM udało się zbiec.

g) Brygady międzynarodowe

Brygady Międzynarodowe, utworzone z inicjatywy Moskwy, stanowiły prawdziwą armię komunistyczną, nawet jeśli składały się nie tylko z komunistów. Należy zresztą odróż­nić tych, którzy walczyli na froncie, od funkcjonariuszy aparatu, formalnie należących do brygad, ale nieobecnych na polach bitew, gdyż historia brygad to nie tylko historia bohaterskich walk.

Jesienią i zimą 1936 roku szeregi Brygad Międzynarodowych niesłychanie wzrosły w silę. Z całego świata napływały dziesiątki tysięcy wolontariuszy. Naturalnie nie było mowy, aby komuniści przyjmowali ich bez sprawdzenia, chcieli bowiem zapobiec prze­nikaniu podwójnych agentów, frankistów, nazistów itp. Wydziały kadr różnych partii komunistycznych zajęły się więc „zwalczaniem prowokatorów”, czy­li wyłuskiwaniem wszystkich myślących inaczej, krytycznych i niezdyscyplinowanych. W jednym z dokumentów Komitetu Wykonawczego Kominternu z jesieni 1937 roku zaznaczono, że należy po­zbyć się z brygad elementów politycznie niepewnych, „czuwać nad selekcją ochotni­ków, aby uniknąć przenikania do brygad agentów służb wywiadowczych i szpiegów fa­szystowskich bądź trockistów”. Symptomatyczne, że akta personalne każdego członka brygad, zawierające adnotacje o przekonaniach politycznych, znajdują się w archiwum Kominternu w Moskwie. Dziesiątki tysięcy akt...

Organizowanym w Albacete Brygadom Międzynarodowym „patronował” Francuz Andre Marty, członek Biura Politycznego Francuskiej Partii Komunistycznej i sekre­tarz Kominternu, który przybył do Hiszpanii w sierpniu 1936 roku jako delegat Kominternu przy rządzie republikańskim. Jednocześnie z brygadami komuniści utworzyli 5 pułk dowodzony przez Enrique Listera (od 1932 roku przebywał on w ZSRR i szkolił się w Akademii im. Frunzego). W Albacete nie zabrakło też oczywiście SIM.

Zasięg akcji likwidacyjnych w Brygadach Międzynarodowych do dziś stanowi przed­miot kontrowersji. Jedni negują udział Marty'ego, mimo obciążających go świadectw, inni usprawiedliwiają egzekucje. Metody Marty'ego potwierdza relacja Gustava Reglera, zastępcy komisa­rza XII brygady. W czasie bitwy nieopodal Escurialu zasłabło dwóch ochotników anar­chistów i Regler zatrzymał ich, uznawszy, że przydałaby się im kuracja w jakimś sanato­rium. Przekazał tę sugestię Marty'emu, a ten postanowił ich wysłać do Alcala de Henarium. Dużo później Regler dowiedział się, że nie było to bynajmniej żadne sanatorium, ale miejsce, w którym stacjonował rosyjski oddział egzekucyjny. W odręcznej notatce, odnalezionej w moskiewskich archiwach, Marty wyjaśnia Komitetowi Centralnemu FPK: „Ubolewam także nad tym, że przysyła mi się do Albacete szpiegów i faszystów, którzy mieli zostać zlikwidowani w Walencji. Dobrze wiecie, że Brygady Międzynaro­dowe nie mogą tego robić tu, w Albacete”. Można sobie wyobrazić, że nie było wcale łatwo dokonywać egzekucji „szpiegów” i „faszystów” w samym środku bazy wojskowej, i nie wiadomo, kogo Marty wyznaczał do takich zadań. W każdym razie na pewno wo­lał, żeby „brudną robotę” wykonywali za niego inni i nie tak blisko, co w żaden sposób nie zdejmuje z niego odpowiedzialności moralnej.

Jeden z członków brygad, Francuz Roger Codou, mający wgląd w akta więzienne, stwierdził wiele przypadków „śmierci z powodu udaru w wodzie”, pod czym kryły się, według niego, doraźne egzekucje. Dla członków brygad przeznaczono dwa więzienia: jedno w dzielnicy Horta w Barcelonie (265 więźniów w 1937 roku), drugie zaś w Castellón de la Piana. Trudno określić liczbę straconych. Ju­lian Gorkin obarcza Marty'ego „osobistą odpowiedzialnością” za około 500 egzekucji „ludzi niezdyscyplinowanych lub po prostu podejrzanych o «opozycjonizm»„.

h) Wygnanie i śmierć w „ojczyźnie proletariatu”

Po klęsce republikanów utworzono w Paryżu w marcu 1939 r. pod przewodnictwem Togliattiego, komitet zajmujący się selekcja Hiszpanów, którym pozwolono wyjechać do ZSRR. 14 V 1939 roku w Hawrze na statek „Siberia” wraz wsiadło 350 uchodźców, wśród których znajdowali się członkowie Biura Politycznego i Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Hiszpanii, komunistyczni posłowie, a także dowódcy 5 pułku i około 30 dowódców Brygad Międzynarodowych. Podczas rejsu dokonano - pod egidą NKWD - rekonstrukcji władz partyjnych. Zadaniem nowego komitetu była między innymi kontrola nad 3961 uciekinierami hiszpańskimi, których podzielono wkrótce na osiemnaście grup i rozesłano do najrozmaitszych miejscowości. Na wygnaniu większość byłych decydentów zajmowała się szpiegowaniem i donoszeniem na swych rodaków. Tak więc były sekretarz komitetu KPH z Jaen spowodował aresztowanie połowy z przebywa­jących w Charkowie uchodźców, a Cortina doprowadził do zesłania na Syberię wielu in­walidów. El Campesino, usunięty z Akademii im. Frunzego za „trockizm”, w marcu 1941 roku zaczął kopać doły przy budowie moskiewskiego metra. Zesłany do Uzbekistanu, po­tem na Syberię, uciekł stamtąd i w roku 1948 znalazł się w Iranie.

Josć Diaz, sekretarz generalny KPH, zginął tragicznie w Tbilisi 19 III 1942 roku, wypadając z czwartego piętra swej kamienicy, właśnie wtedy, gdy ani żony, ani córki nie było w domu. El Campesino, jak wielu jego rodaków, jest przekonany, że dokonano za­bójstwa. W okresie poprzedzającym śmierć Diaz pracował nad książką, w której opisywał swe doświadczenia, nie ukrywając zapewne rozczarowania. Kilka dni wcześniej skierował do władz protest w sprawie karygodnego traktowania dzieci w obozie w Tbilisi.

Podczas wojny domowej wysłano do ZSRR tysiące hiszpańskich dzieci w wieku od pięciu do dwunastu lat. Po klęsce republikanów warunki ich życia zaczęły się pogar­szać. W 1939 roku hiszpańskich nauczycieli oskarżono o „trockizm”, większość z nich (60% według szacunków El Campesino) została uwięziona na Łubiance, resztę zaś roze­słano do pracy w fabrykach. Pewną młodą nauczycielkę torturowano prawie przez dwa­dzieścia miesięcy, po czym ją rozstrzelano. Dzieci spotkał więc los nie do pozazdrosz­czenia, gdyż odtąd obozami zaczęli kierować Sowieci. Młodzież z Kaługi, uznana za wy­jątkowo niezdyscyplinowaną, została poddana wszechmocnej władzy Juana Modesto, generała przeszkolonego w 5 pułku, oraz samego Listera. W 1941 roku 50% dzieci miało gruźlicę, a wcześniej, w czasie masowej wędrówki, zmarło 750 z nich (15%). Po tym exodusie młodzi Hiszpanie osiedli na Uralu i w środkowej Sy­berii, największe ich skupisko było w Kokandzie. Tworzyli złodziejskie bandy, dziewczę­ta uprawiały prostytucję. Było wiele przypadków samobójstw. Z 5 tysięcy dzieci osiadłych w ZSRR 2 tysiące zmarło. We wrześniu 1956 roku 534 powróciło do ojczyzny. W sumie jedynie 1500 opuściło ZSRR. Inni „żyli i umarli w ZSRR”. Byli to marynarze i lotnicy, nie będący komunistami, lecz przybyli tam na szkolenia.

W roku 1939 pułkow­nik Martinez Carton, członek Biura Politycznego KPH i zarazem agent NKWD, postawił lotników z Kirowabadu przed wyborem: mogą pozostać w ZSRR albo wyjechać za granicę. Tych, którzy wybrali wyjazd, skierowano do fabryki, l IX 1939 roku wszyscy zostali aresztowa­ni i wytoczono im proces. Jednych torturowano, innych stracono na Łubiance, więk­szość skazano na 10-15 lat obozu. Z grupy zesłanej do Peczoralewa nie przeżył nikt. Z 218 lotników tylko sześciu pozostało przy życiu.

3. Oś Rzym-Berlin

Koordynacja poczynań włosko-niemieckich po wybuchu wojny domowej w Hisz­panii miała wielkie znaczenie dla zawiązania między nimi formalnego sojuszu polityczno-wojskowego. Mussolini wdzięczny Hitlerowi za jego soli­darność w sprawie etiopskiej, natomiast Francję i Anglię uważał za inspiratorów nieprzychylnych deklaracji Ligi Narodów i przeciwników włoskich interesów w Afryce. Czynnikiem zbliżenia włosko-niemieckiego było także podobne stanowis­ko wobec zaproszenia francusko-brytyjskiego z lipca 1936 r. do udziału w plano­wanym pakcie zachodnim, tzw. nowym Locamo. Dyplomacja Włoch i Niemiec zgodnie zastosowały taktykę sabotowania tego pomysłu.

Do kształtowania wspólnego frontu wobec demokracji zachodnich przyczyniły się rozmowy ministra III Rzeszy Hansa Franka w Rzymie we wrześniu 1936 r., a zwłaszcza wizyta ministra spraw zagranicznych Włoch hr. Galeazzo Ciano w Berlinie w dniach 22-26 października tegoż roku. Podpisał on 23 października w Berlinie kilka porozumień. Dotyczyły one głównie spraw bieżących: współ­działania w Hiszpanii; stosunku do ZSRR; rozszerzenia współpracy gospodarczej. Wkrótce Mussolini ogłosił na wiecu w Mediolanie l XI 1936 r. powstanie „Osi Rzym-Berlin”. Była to wówczas deklaracja wyprzedzająca nieco rzeczywis­tość, gdyż zarówno między obu dyktatorami, jak i ich rządami utrzymywało się wiele rozbieżności, zwłaszcza w sprawach bałkańskich i naddunajskich. Kurs na pogłębianie sojuszu został jednak wyraźnie zarysowany, a więź ideologiczna i eskalacja agresywnych poczynań nieuchronnie zbliżała oba państwa. Kolejnymi wydarzeniami na tej drodze była wizyta Mussoliniego w Niemczech we wrześniu 1937 r. i wizyta Hitlera we Włoszech od 3 do 8 maja 1938 r. W czasie wizyty, na bankiecie w pałacu weneckim Hitler powiedział: „W ten sposób powstał w Europie blok 120 milionów ludzi, zdecydowanych stać na straży swych wiecznych praw do życia i przeciwdziałać wszystkim tym siłom, które przeciwstawiałyby się naturalnemu rozwojowi tych państw”.

3. Pakt antykomintemowski

VII Kongres Międzynarodówki Komunistycznej, obradujący w sierpniu 1935 r. w Moskwie, potępił Niemcy i Japonię jako „podżegaczy wojennych”. 1935 r. rozpoczęły się w Berlinie pierwsze rozmowy, początkowo na niezbyt wysokim szczeblu, między przedstawicielami Niemiec i Japonii.

W pierwszej połowie 1936 r. negocjacje prowadzone głównie w Berlinie przy­spieszono i już w czerwcu rząd japoński mógł zapoznać się z projektem układu. Zarówno w Tokio, jak i w Berlinie uznano, że znacznie wygodniejsze będzie z wielu względów wyjście poza tradycyjną formułę bilateralnego układu politycznego i wyeksponowanie w nim ogólnych celów walki z komunizmem międzynarodowym. Ideologiczny charakter porozumienia mógł łagodzić zaniepokojenie zachodnich demokracji zbliżeniem niemiecko-japońskim i czynić je otwartym dla innych.

Układ przeciw Międzynarodówce Komunistycznej, tzw. pakt antykomintemow­ski, podpisano w Berlinie 25 XI 1936 r. Zawarty został na pięć lat i miał być otwarty dla innych państw, „których pokój wewnętrzny zostanie zagrożony rozkładową działalnością Międzynarodówki Komunistycznej”. Istotę jawnej części układu zawierał artykuł pierwszy: „Wysokie Państwa układające się postanawiają informować się nawzajem o działalności Międzynarodówki Komunistycznej, na­radzać się nad koniecznymi środkami obronnymi i realizować je w ścisłej współ­pracy”. Dołączony do układu protokół dodatkowy nie wnosił nic nowego. Natomiast ważne było tajne porozumienie uzupełniające, które wyraźnie wskazywało, że wymierzono je przeciw ZSRR. W razie konfliktu międzynarodowego Niemcy i Japonia zobowiązywały się „nie czynić niczego, co ułatwiałoby sytuację ZSRR”. Oba państwa zobowiązały się też „nie zawierać bez porozumienia z sobą żadnych politycznych układów z ZSRR sprzecznych z duchem niniejszego poro­zumienia”.

Znamienne jest, iż o tajnym załączniku do paktu antykomintemowskiego Włochy nie zostały poinformowane. Walkę z komunizmem Mussolini jednak w pełni popierał i w konsekwencji 6 XI 1937 r. podpisany został w Rzymie Trój­stronny protokół między przedstawicielami rządów Niemiec, Włoch i Japonii o przystąpieniu Włoch do paktu antykomintemowskiego. Po pod­pisaniu tego dokumentu Włochy stwierdziły, że nic już ich nie łączy z Ligą Narodów i wystąpiły 11 XII 1937 r. z tej organizacji.

W 1939 r. do paktu antykomintemowskiego przystąpiły Węgry, Mandżukuo i Hiszpania. Niemcy podjęły też zabiegi o przyciągnięcie Polski do paktu, ale stanowisko Becka było negatywne. Ekspertyza polskiego MSZ z kwietnia 1937 r. stwierdzała m.in.: „O ile chodzi o pogląd Polski na japońsko-niemiecki pakt antykomunistyczny, to przy docenianiu pozytywnych jego stron, wyraża się on w stanowisku, iż nasze własne organy państwowe najzupełniej wystarczają do zwalczania propagandy komunistycznej na terenie państwa polskiego”.

V. Problem Austrii - od Saint-Germain do Anschlussu

1. Polityka mocarstw wobec Austrii po I wojnie światowej

Status Austrii jako państwa niepodległego określał artykuł 80 traktatu wersal­skiego i artykuł 88 Traktatu Saint-Germain z 10 września 1919 r. Ten ostatni artykuł głosił: „Niepodległość Austrii jest niezbywalna, chyba tylko za zgodą Rady Ligi Narodów”.

Austria została przyjęta do Ligi Narodów 15 XII 1920 r., jako pierwsze z państw pokonanych. Pod patronatem Ligi Narodów doszło też do powstania planu pomocy finansowej dla tego państwa, wyrażonego w podpisanym 4 X 1922 r. przez Wielką Brytanię, Francję, Włochy i Czechosłowację z Austrią tzw. protokole odbudowy (lub protokole genewskim). Cztery państwa, udzielając na 20 lat poży­czki, zobowiązały się równocześnie do wspierania niepodległości Austrii, a rząd wiedeński potwierdzał wolę respektowania artykułu 88 Traktatu z Saint-Germain.

2. Polityka Stressemana - zawarcie unii celnej niemiecko - austriackiej

O idei Grossdeutschland i przyłączeniu Austrii do Niemiec w Republice Weimar­skiej jednak nie zapomniano. Jej wielkim zwolennikiem był zwłaszcza Stresemann. W swym liście z 7 IX 1925 r. do następcy tronu z dynastii Hohenzollernów wśród kilku priorytetów polityki zagranicznej wymieniał „ponowne połączenie Austrii z Niemcami”, choć zauważał, iż może się to dokonać „w dalszej przyszło­ści”. Stresemann, prowadząc politykę ugody z Zachodem podkreślał, że zacieśnianie więzów gospodarczych i handlowych z Austrią jest najlepszą drogą do stopniowego Anschlussu.

Po wizytach w Wiedniu kanclerza Stresemanna w marcu 1924 r. oraz rewizycie kanclerza austriackiego Rudolfa Remeka w Berlinie w marcu 1925 r. w Austrii ożywiły się organizacje propagujące koncepcje Anschlussu. W 1927 r. Stresemann, zainicjował rozmowy z rządem austriackim w sprawie zawarcia unii celnej między obu państwami. Oferta niemiecka została w Wiedniu przyjęta. Protokół o stopniowym utworzeniu unii celnej między Niemcami i Austrią podpisano w Wiedniu 19 III 1931 r.

3. Mocarstwa wobec unii celnej niemiecko - austriackiej

Szczególnie ostro protestowała przeciw unii celnej Francja oraz inni sygnatariusze Protokołu genewskiego z 1922 r.: Włochy i Cze­chosłowacja. Wielka Brytania natomiast zajęła postawę wyczekującą, a jej minister spraw zagranicznych Arthur Henderson zaproponował 25 marca, aby sprawę interpretacji układu niemiecko-austriackiego oddać Radzie Ligi Narodów.

Sprawę unii celnej Rada Ligi Narodów rozpatrywała na posiedzeniu w dniach 18-23 maja, postanawiając przekazać ją do rozstrzygnięcia Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze.

4. Trudności gospodarcze Austrii - fiasko unii celnej

W czerwcu doszło do nowych napięć w Austrii: nastąpił upadek największego banku Credit-Anstalt, a później dymisja rządu. Nowy rząd austriacki Karola Burescha zaczął zabiegać na forum Ligi Narodów o międzynarodową pożyczkę. Skłoniło to ministrów spraw zagranicznych Austrii i Niemiec do złożenia 3 września oświadczenia przed Radą Ligi Narodów o rezygnacji z prac nad unią celną. Uzgodnił swój werdykt także Trybunał Haski, orzekając 5 września 1931 r., stosunkiem głosów 8 :7, iż porozumienie w sprawie unii celnej jest sprzeczne z zobowiązaniami międzynarodowymi Austrii, a zwłaszcza z art. 88 Traktatu z Saint-Germain i z protokołem genewskim z 1922 r.

Rozwiązanie sporu o unię celną ułatwiło Radzie Ligi Narodów przygotowanie nowego planu pomocy finansowej dla Austrii. Podpisując tzw. Protokół lozański 15 VII 1932 r., Austria otrzymała od Francji i Anglii 300 mln szylingów pożyczki, ale również raz jeszcze zobowiązała się do zachowania swej suwerenności. Protokół lozański podpisał już nowy kanclerz austriacki Engelbert Dollfuss. Zaczął on wprowadzać w Austrii tzw. autorytarne państwo stanowe (Autoritativer Stande-staat). Jego koncepcja austrofaszyzmu, zwalczanie ruchu socjaldemokratycznego i komunistycznego, nie ułatwiła jednak zbliżenia z Niemcami. Dollfuss przeciw­stawiał się bowiem także inspirowanemu przez Niemcy ruchowi narodowosocjalistycznemu i był przeciwnikiem Anschlussu. Przyszłość zaś Austrii widział raczej w ścisłym sojuszu z Włochami niż Niemcami. Dyktator włoski Mussolini uważał się też za protektora Austrii, a z kanclerzem austriackim i jego rodziną był zaprzyjaźniony.

5. Mocarstwa wobec Austrii po dojściu Hitlera do władzy

Po dojściu Hitlera do władzy kanclerz Dollfuss zarządził w czerwcu 1933 r. likwidację austriackiej NSDAP. Mussolini natomiast zażądał, aby Niemcy formalnie zobowiązały się na piśmie do rezygnacji z zamiarów Anschlussu. Hitler żądanie to odrzucił, ale potwierdził raz jeszcze pokojowe zamiary III Rzeszy.

Wątpliwości w sprawie prawdziwych intencji polityki niemieckiej wobec Austrii w Europie nie zanikły. 17 II 1934 r., ukazała się wspólna deklaracja rządów Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch o ich woli zachowania suwerennego państwa austriackiego. Podobną deklarację te same trzy państwa ogłosiły w Genewie 27 IX 1934 r. Szczególnie aktywna politykę wobec Austrii prowadziły Włochy czego wyrazem było podpisanie 17 III 1934 r. układów między Włochami, Węgrami i Austrią, zwanych protokołami rzymskimi.

Stosunki włosko-niemieckie drastycznie pogorszyły się po próbie puczu, jaki podjęli austriaccy naziści, kierowani przez wysłanników z Berlina, w lipcu 1934 r. Próba przejęcia władzy nie udała się wprawdzie, ale spiskowcy zastrzelili kanclerza Dollfussa, co osobiście głęboko dotknęło Duce. Kilka dywizji włoskich natychmiast zostało wysłanych na granicę w Brennerze, a Mussolini oświadczył, iż gotowy jest użyć siły w obronie niepodległości Austrii.

Włochy, Francja i Wielka Brytania, ogłosiły na spotkaniu w Stresie 14 IV 1935 r. rezolucję głoszącą m.in.: „Powołując się na protokół francusko-włoski z 7 stycznia 1935 r. i na deklaracje francusko-angielskie z 3 lutego 1935 r., w których ponownie została potwierdzona decyzja konsultowania się w przedmiocie zarządzeń, które należałoby przedsięwziąć na wypadek, gdyby całość i niepodległość Austrii były zagrożone, postanowili oni zalecić zebranie się w terminie bardzo bliskim przedstawicieli wszystkich rządów, celem zawarcia układów, dotyczących Europy Środkowej”.

6. Przygotowania do Anschlussu

W 1935 r. Hitler mianował posłem III Rzeszy w Wiedniu Franza von Papena, dotychczasowego wicekanclerza, polecając mu stopniowe przygotowywanie Anschlussu. 11 VII 1936 r. Niemcy podpisały z Austrią układ:

• rząd III Rzeszy w pełni szanuje suwerenność Austrii;

• oba rządy deklarowały uznanie swych systemów politycznych i powstrzymywanie się od ingerencji w sprawy wewnętrzne;

• rząd niemiecki przyznał, że ruch narodowosocjalistyczny w Austrii jest całkowicie sprawą wewnętrzną tego państwa i zobowiązał się nie wpływać bezpośrednio czy pośrednio na jego działalność,

• rząd wiedeński oświadczył, że jego polityka w ogóle, a wobec III Rzeszy w szczególności, wynikać będzie z przeświadczenia, iż Austria jest państwem niemieckim;

• stwierdzono też, że dotychczasowe zobowiązania Austrii, wynikające z protokołów rzymskich 1934 r., zachowują swoją ważność.

Układ lipcowy, poparty przez Mussoliniego, oznaczał stopniowe wycofywanie się Włoch z roli protektora Austrii. Mussolini zaczął teraz kierować się wymogami nowego strategicznego sojuszu Rzym-Beriin. W Rzymie oswajano się z myślą o nieuchronności Anschlussu, ale przewidy­wano, że uda się to jeszcze opóźnić.

7. Anschluss

Na początku lutego 1938 r. Papen wysunął propozycję bezpośredniego spotkania Hitlera z Schuschniggiem. Odbyło się ono 12 II 1938 r. w siedzibie Hitlera w Berchtesgaden i zakończyło wręczeniem Schuschniggowi tekstu żądań niemieckich, które rząd austriacki miał spełnić w ciągu kilku dni. Żądania Hitlera zmierzały do podporządkowania władz austriac­kich poleceniom z Berlina, ogłoszenia amnestii dla więzionych nazistów i rekon­strukcji rządu wiedeńskiego, poprzez mianowanie na stanowiska ministrów spraw wewnętrznych i wojny przywódców partii faszystowskiej: Seyss-Inquarta i Edmunda Glaise-Horstenau.

Po powrocie do Wiednia kanclerz austriacki złożył swoją dymisję, ale nie została ona przyjęta. Nie widząc realnych szans oporu, Schuschnigg 15 lutego żądania Hitlera przyjął. Nie zmniej­szyło to nacisku III Rzeszy na Austrię. W dorocznym przemówieniu w Reichstagu 20 lutego Hitler zapowiedział aktywne zajęcie się losem Niemców żyjących w graniczących z Rzeszą państwach. W Rzymie liczono, iż los Austrii może zależeć od wyników plebiscytu, który zgodnie z zarządzeniem kanclerza miał się odbyć 13 marca. Pytanie plebiscytowe brzmiało: „Czy jesteś za wolną i niemiecką; niezależną i zgodną społecznie; chrześcijańską i zjednoczoną Austrią - za pokojem i pracą oraz równouprawnieniem dla wszystkich, którzy podzielają wiarę w Naród i Ojczyznę”.

Do ogólnonarodowego plebiscytu Hitler nie mógł dopuścić. Podejmując decyzję inwazji, Hitler nie obawiał się już reakcji Zachodu. Natomiast zachowania Musso­liniego, tak długo osobiście zaangażowanego w sprawy Austrii, Hitler do końca nie był pewien. Dwukrotnie wysłał więc do Rzymu swego specjalnego wysłannika księcia Filipa Heskiego, którego sprawozdania uspokoiły Fűhrera. Mussolini wy­dawał się bowiem pogodzony z tym, co ma nastąpić.

Groźba interwencji spowodowała, że władze Austrii spełniły dwa kolejne żądania Hitlera: Schuschnigg odwołał planowany plebiscyt, a prezydent Miklas mianował nowym kanclerzem przywódcę partii nazistowskiej Seyss-Inquarta. Mimo to w so­botę 12 III 1938 r. armia niemiecka wkroczyła do Austrii i bez oporów ją zajęła. Dnia następnego w Wiedniu i Berlinie ukazały się dekrety o włączeniu Austrii do Rzeszy, a 14 marca Hitler ogłosił utworzenie Wielkich Niemiec (Grossdeutsches Reich). Zorganizowano też 10 kwietnia, już pod nadzorem władz niemiec­kich, plebiscyt, w którym 99,73% głosujących opowiedziało się za połączeniem z Niemcami.

8. Społeczność międzynarodowa wobec Anschlussu

Liga Narodów w ogóle się nie zajęła sprawą Austrii, ponieważ żadne z państw członkowskich oficjalnie się o to nie zwróciło. Wykreślono po prostu Austrię z listy państw członkowskich stwierdzając, iż jako podmiot prawa narodów przestała istnieć. Francja i Anglia ograniczyły się wyłącznie do złożenia w Berlinie protestów, ale już w kwietniu brytyjskie MSZ zabiegało u władz niemieckich o akredytację konsula generalnego w Wiedniu. Najostrzej zareagował na to rząd Meksyku, który w Anschlussie widział zapowiedź o wiele większych nieszczęść. „Rząd Mek­sykański, który zawsze udzielał poparcia zasadom Paktu i który zgodnie ze swą polityką zagraniczną odmawia uznawania zdobyczy dokonanych siłą, stanowczo protestuje przeciw agresji, której ofiarą stała się Republika Austriacka”.

9. Układy brytyjsko - włoskie

Prestiżową porażkę w sprawie Austrii Mussolini próbował wyrównać sukcesem na innym polu. Zintensyfikował więc rozmowy prowadzone od początku 1938 r. z Wielką Brytanią. Odejście Anthony Edena ze stanowiska ministra spraw za­granicznych i zastąpienie go bardziej ugodowym wobec państw Osi Edwardem Halifaxem przyspieszyły osiągnięcie porozumienia w Rzymie 16 IV 1938 r. Tego dnia podpisano całą serię układów i deklaracji:

• Ponowne potwierdzenie Deklaracji z 2 stycznia 1937 r. w sprawie Morza Śródziemnego oraz not wymienionych 31 grudnia 1936 r.;

• Układ w sprawie wzajemnego udzielania sobie informacji wojskowych;

• Deklarację w sprawie propagandy;

• Deklarację w sprawie Jeziora Tsana;

• Układ w sprawie niektórych obszarów Bliskiego Wschodu;

• Deklarację w sprawie obowiązków wojskowych tubylców Wschodniej Afryki Włoskiej;

• Deklarację w sprawie wolności praktyk religijnych i traktowania brytyjskich stowarzyszeń religijnych we Wschodniej Afryce Włoskiej;

• Deklarację w sprawie Kanału Sueskiego.

VI. Konferencja monachijska. Rozbiór Czechosłowacji

1. Polityka appeasementu

Ciągłe ustępstwa wobec kolejnych żądań Hitlera, czyli polityka appeasementu, zaczęła się już w 1935 r. Jej wyrazem było przyzwolenie na następujące posunięcia Niemiec: rozporządzenie o niemieckich siłach powietrznych, wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej i wypowiedzenie przez Hitlera klauzul rozbroje­niowych traktatu wersalskiego, remilitaryzacja Nadrenii (marzec 1936 r.). Zachowanie Za­chodu po remilitaryzacji Nadrenii upewniło Hitlera o zaniku woli walki Francji i Anglii i przyjęciu strategii obrony pokoju za cenę wszelkich ustępstw. Polityka Zachodu wobec Austrii i łatwe zaakceptowanie Anschlussu skłoniły Hitlera do szybkiego zgłoszenia kolejnych żądań.

2. Droga do Monachium

Po Anschlussie sytuacja w Europie zasadniczo się jednak zmieniła. III Rzesza, powięk­szona o ponad 80 tys. km² i 7 mln mieszkańców, uzyskała granice z Włochami, Węgrami i Jugosławią, co znacznie polepszyło jej sytuację strategiczną i dawało nowe możliwości ekspansji w kierunku Bałkanów. Najważniejsze jednak było oskrzydlenie Czechosłowacji, której istnienie było wielką przeszkodą w realizacji celów Hitlera.

Już od początku 1937 r. przygotowywano w III Rzeszy zarówno prace wojskowo-sztabowe, jak i propagandowo-dywersyjne wymierzone w Czechosłowację. Nie­zmiernie pomocna w tym celu okazała się działająca legalnie w Czechosłowacji Partia Niemców Sudeckich, inspirowana i sterowana przez władze z Berlina. Jej przywódca, Konrad Heniein, najpierw żądał autonomii dla Niemców sude­ckich, ale w 1938 r. domagał się już oderwania pogranicza sudeckiego od Cze­chosłowacji i włączenia go do Rzeszy. Od wiosny 1938 r. rozpętano zmasowaną kampanię propagandową, prowadzoną przez Niemców sudeckich oraz prasę i ra­dio w Niemczech. Rząd w Pradze oskarżano o wzniecenie „czeskiego terroru” i eskalację prześladowań ludności niemieckiej w Czechosłowacji. Innym, stałym motywem propagandy narodowosocjalistycznej było wówczas ukazywanie Cze­chosłowacji jako bazy bolszewizmu w Europie Środkowej czy wręcz „przedłu­żonego ramienia Komintemu”.

Widząc wzrastające zagrożenie niepodległości, prezydent Beneš i dyplomacja czechosłowacka rozwinęli ożywioną działalność w stolicach europejskich, szukając sojuszników i sprzymierzeńców. Stanowisko ZSRR sformułowane zostało w de­klaracji ogłoszonej przez Litwinowa 17 III 1938 r. Oświadczył on, że ZSRR na mocy umów o wzajemnej pomocy zawartych z Francją i Czechosłowacją, „ze swej strony jest gotów uczestniczyć we wszystkich akcjach zbiorowych, które byłyby wspólnie z nim postanowione i które miałyby na celu powstrzymanie dalszego rozwoju agresji”. Przypomnijmy, iż układ czechosłowacko-radziecki z 16 V 1935 r. w protokole podpisania zawierał zastrzeżenie, iż zobowiązania wzajemnej pomocy będą działać jedynie wówczas, gdy „Francja przyjdzie z pomocą Stronie - ofierze napaści”.

Decydujące więc znaczenie dla rozwoju kryzysu sudeckiego miało stanowisko Francji i Wielkiej Brytanii. W pierw­szym oświadczeniu tuż po Anschlussie premier francuski Leon Blum zapewniał 14 III 1938 r., iż Francja dotrzyma swych zobowiązań wobec Czechosłowacji. Ostatni gabinet kierowany przez Bluma upadł jednak 8 kwietnia, a nowy szef rządu Eduard Daladier był jeszcze większym zwolennikiem porozumienia z Niemcami. Oficjalnie jeszcze 4 IX 1938 r. Bonnet oświadczył, iż „Francja dochowa wierności zawartym przez siebie paktom i traktatom”. Ale rzeczywista działalność dyplomacji francuskiej zmierzała do nakło­nienia Czechosłowacji „do rozsądku”. W tym czasie mocarstwa zachodnie chciały już tylko pokojowego zakończenia kryzysu sudeckiego za wszelką cenę. W lipcu rząd brytyjski zaproponował mediację między Czechosłowacją i III Rzeszą. Z misją taką przybył 3 VIII 1938 r. do Pragi lord Walter Runciman, który po rozmowach z przedstawicielami Niemców sudeckich i rządu czechosłowackiego opowiedział się za przyjęciem większości żądań Henieina, gdyż jak sądził, tylko w ten sposób można będzie uniknąć wojny. Następnie Chamberlain, bez konsultacji z francuskim sojuszni­kiem, zdecydował się udać do Niemiec na bezpośrednie rozmowy z Hitlerem. Odbyły się one 15 IX 1938 r. i polegały głównie na wysłuchaniu przez brytyjskiego premiera monologu Hitlera o niegodziwościach Czechów i gotowości wydania im wojny w celu przyłączenia Sudetów do Rzeszy. Trzy dni później, 18 września, doszło wreszcie do konsultacji brytyjsko-francuskich w Londynie. W ich wyniku opracowano propozycje Anglii i Francji skierowane do Czechosłowacji, które rządowi w Pradze przekazano 19 września. Głosiły one, iż „dalsze utrzymywanie w granicach państwa czechosłowackiego okręgów zamieszkanych głównie przez Niemców sudeckich nie może trwać nadal bez narażenia na szwank interesów samej Czechosłowacji oraz interesów pokoju europejskiego”. W związku z tym oba rządy proponowały, aby okręgi te zostały natychmiast odstąpione Rzeszy. Jeśli rząd czechosłowacki będzie współdziałać w urzeczywistnieniu proponowanych kroków, rząd brytyjski zgodziłby się „przyłączyć do międzynarodowego zagwarantowania nowych granic państw;' czechosłowackiego”.

Odpowiedź rządu czechosłowackiego 20 września na propozycje anglo-francuskie podkreślała, że „są one skierowane przeciwko Czechosłowacji, która nie została nawet wysłuchana (...). Zrozumiałe jest więc, że wspomniane propozycje nie nadają się do przyjęcia przez Czechosłowację”. Rząd praski prosił, aby dla rozwiązania kryzysu zastoso­wano postępowanie przewidziane w Traktacie rozjemczym czechosłowacko-niemieckim podpisanym w Locamo 16 października 1925 r. ,,uznanym za obowiązu­jący przez obecny Rząd Niemiecki w kilku jego oświadczeniach”..

Nota rządu brytyjskiego z 21 września wyrażała wielkie niezadowolenie z od­powiedzi rządu czechosłowackiego, która „w żadnym stopniu nie odpowiada krytycznej sytuacji”. Równocześnie raz jeszcze powiadomiono rząd w Pradze, aby nie liczył na jakiekolwiek wystąpienie Francji. Kryzys sudecki aktywnie wykorzys­tywała również dyplomacja polska. Beck podnosił argument, że tendencja do zaspokojenia jedynie żądań niemieckich, z pominięciem interesów innych mniejszości, jak polskiej i węgierskiej, jest głęboko niesprawiedliwa. Przypominano głośno, iż w 1919 r. Czesi siłą zbrojną zajęli znaczną część zamieszkanego przez Polaków Śląska Cieszyńskiego, a konferencja Ententy w Spa w 1920 r., wykorzystując ciężkie położenie Polski, wydała niekorzystną dla nas decyzję. Wytyczne ministra Becka, przekazane prasie 20 września, głosiły m.in.: ,,W chwili gdy w ostatniej fazie rzucono zasadę odłączenia terytoriów niemieckich od Czechosłowacji, rząd polski zażądał analogicznego załatwienia sprawy Polaków śląskich”.

W tej sytuacji, widząc swe całkowite osamotnienie, rząd w Pradze ogłosił 21 września oświadczenie: „Zmuszony okolicznościami i pod niezwykłym nacis­kiem Rządów Francuskiego i Angielskiego, Rząd Republiki Czechosłowackiej z goryczą przyjmuje propozycje francusko-angielskie (...)”.

Chamberlain odbył 22 września kolejne spotkanie z Hitlerem (w Bad Godesbergu). Otrzymał tam nowe żądania niemieckie, tzw. Memorandum godesberskie. Ujęty w sześciu punktach dokument, wraz z załączoną do niego mapą, zwiększał jeszcze obszar, który miał być przekazany Niemcom do l października.

Rządy Francji i Anglii próbowały teraz wpłynąć na ograniczenie żądań Hitlera. Również prezydent USA Roosevelt wysłał 26 września list do Hitlera, w którym pisał m.in.: „W imieniu 130 milionów mieszkańców Stanów Zjednoczonych Ameryki i przez wzgląd na interesy ludzkości apeluję najgoręcej do Pana o nieprzerywanie negocjacji i poszukiwanie pokojowego, sprawiedliwego i konstruktywnego rozwiązania kryzysu”. Tego samego dnia, 26 IX 1938 r., Beneš skierował pismo do prezydenta Ignacego Mościckiego, propo­nując przystąpienie do „szczerych i przyjaznych” rozmów, w celu załatwienia sporu „na podstawie przyjęcia zasady rektyfikacji granicy”.

Ideę zwołania konferencji międzynarodowej w sprawie Czechosłowacji wysunął 27 września Roosevelt, a rząd czechosłowacki oświadczył, że „zgodziłby się chętnie na poddanie całego sporu arbitrażowi Jego Ekscelencji Franklina Roosevelta”. Chamberlain natomiast zwrócił się do Mussoliniego, aby zechciał przejąć rolę pośrednika i inicjatora zwołania konferencji czterech mocarstw.

3. Konferencja monachijska i jej konsekwencje

Konferencja szefów rządów czterech mocarstw: Hitlera, Mussoliniego, Cham-berlaina i Daladiera odbyła się w Monachium w piątek 29 IX 1938 r. począwszy od godz. 12:45. (zakończyła się w nocy z 29 na 30 września, około godz. 01:00). Pół godziny później Chamberlain i Daladier wręczyli tekst zawartego układu delegacji czechosłowackiego MSZ. Ustalono, że czechosłowacka ewakuacja obszaru zamieszkałego przez Niemców sudeckich dokona się od l do 10 października, a jej sposób określi komisja międzynarodowa złożona z przedstawicieli Niemiec, Anglii, Francji Włoch i Czechosłowacji. Przewidziano również, iż na pewnych obszarach, które określi wymieniona komisja międzynarodowa, odbędzie się później plebiscyt. Załącznik do Układu głosił, iż zgodnie z punktem 6 propozycji angielsko-francuskich z 19 września, Anglia i Francja gotowe byłyby przystąpić do międzynarodowego zagwarantowania nowych granic Czechosłowacji. Natomiast Niemcy i Włochy stwierdziły, że udzielą gwarancji Czechosłowacji, z chwilą gdy będzie załatwiona sprawa polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji. Ogłoszono ponadto 29 września deklarację, w której cztery mocarstwa oświadczyły, że jeśli zagadnienie polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji nie zostanie rozstrzygnięte w ciągu trzech miesięcy w drodze porozumienia między zainteresowanymi rządami, będzie ono przedmiotem nowej konferencji czterech sygnatariuszy Układu monachijskiego.

Dzień po zakończeniu konferencji czterech mocarstw podpisano w Monachium krótką deklarację niemiecko-brytyjską. Mówiła ona, iż oba państwa będą „rozważać metodą konsultacji” zagad­nienia ich obchodzące, aby usunąć wszelkie powody do nieporozumień, przy­czyniając się w ten sposób do utrzymania pokoju w Europie. Premier brytyjski uważał, iż zapewnił w ten sposób swemu narodowi i Europie pokój przynajmniej na okres jednego pokolenia. Podobną deklarację podpisała Francja z Niemcami dopiero 6 grudnia 1938 r.

W dniach, kiedy dokonywał się rozbiór Czechosłowacji, rozwiązana została również sprawa Śląska Cieszyńskiego (Zaolzia). Władze polskie 27 września wezwały Czechosłowację do natychmiastowego zawarcia umowy regulującej kwestie sporne. Z kolei minister spraw zagranicznych Czechosłowacji Kamil Krofta w piśmie z 30 września skierowanym do posła RP w Pradze, Kazimierza Papee, dał „uroczyste zapewnienie”, że jego rząd zgadza się na „rektyfikację granic i następnie oddanie terenów”. Proponował jednak, aby rzecz całą oddać do rozpatrzenia komisji polsko-czechosłowackiej, która swe prace powinna zakończyć do 31 października. Tego samego dnia, tzn. 30 września, Papee stwierdził, iż rząd polski uznał odpowiedź rządu czechosło­wackiego „za niewystarczającą”. Zażądał też, aby ewakuacja części Śląska Cieszyńs­kiego nastąpiła w ciągu 24 godzin, licząc od południa l października 1938 r., a „przekazanie pozostałego terytorium okręgu Cieszyn i Frysztat winno być ostatecz­nie zrealizowane w ciągu okresu 10 dni”. Odpowiedź na ultimatum polskie miała być udzielona do południa l października 1938 r. Pozytywna odpowiedź czechosłowacka napłynęła w wyznaczonym terminie, po czym Zaolzie zostało zajęte przez wojska polskie.

Po konferencji w Monachium odbyły się od 9 do 13 X 1938 r. w miejs­cowości Komarno negocjacje między Czechosłowacją a Węgrami. Ponieważ nie przyniosły one porozumienia, oba rządy zwróciły się do sygnatariuszy Układu monachijskiego o arbitraż. Odpowiedziały na tę prośbę Niemcy i Włochy. Orzeczenie arbitrażowe głosiło, że obszary zaznaczone na załączonej mapie, a więc południowy pas Słowacji i Ukrainy Zakarpackiej, zostają oderwane od Czechosłowacji i oddane Węgrom, co ma nastąpić w okresie 5 do 10 listopada 1938 r. Tak więc w wyniku Układu monachijskiego, regulacji granicy z Polską na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie oraz arbitrażu wiedeńskiego Czechosłowacja straciła łącznie 42 tys. km² oraz ok. 4,7 mln ludności.

Po uregulowaniu sprawy Zaolzia Polska wystąpiła z roszczeniami do pozo­stałych terenów Spiszą i Orawy (poza tymi, które otrzymała w 1920 r.) na pograniczu polsko-słowackim. Po przekształceniu Czechosłowacji w państwo związkowe 6 X 1938 r. Słowacja uzyskała dużą autonomię, co wzmo­gło jeszcze separatyzm słowacki, popierany teraz mocno przez Niemcy. Nota z żądaniami polskimi przekazana została 31 października w Bratysławie, a l listopada w Pradze. Premier słowackiego rządu krajowego ksiądz Józef Tiso próbował wcześniej zabiegać o wsparcie przed­stawicieli III Rzeszy w Bratysławie, ale ostatecznie zdecydowano się tego same­go dnia na ustępstwa. Powołano wspólną komisję delimitacyjną, która zakoń­czyła prace 30 listopada, po czym do Polski przyłączono ok. 220 km² ziem Spiszą i Orawy.

VII. Eskalacja agresji państw Osi

1. Czechosłowacja

Ponieważ wymienione w Załącz­niku do Układu monachijskiego roszczenia polskie i węgierskie zostały spełnione, powstały warunki, aby czterej sygnatariusze Układu udzielili gwarancji nowym granicom Czechosłowacji. Rząd w Pradze skierował w tej sprawie 22 II 1939 r. oficjalne pismo ale wywołało ono oburzenie Hitlera. Wielka Brytania uważała natomiast, że takich gwarancji mogą udzielić tylko czterej sygnatariusze Układu monachijs­kiego łącznie, a ponieważ na zgodę Niemiec nie można było liczyć - sprawa upadła.

Rząd w Pradze od razu zrezygnował z dalszych zabiegów, ponieważ na czele państwa stali już ludzie o orientacji proniemieckiej, skłonni do realizowania poleceń płynących z Berlina. Prezydentem państwa był teraz (od 30 XI 1938 r.) Emil Hacha, a premierem Rudolf Beran. Wyrazem takiej polityki była zgoda na zredukowanie doskonale uzbrojonej armii czechosło­wackiej i wydanie zarządzeń wewnętrznych wymaganych przez Berlin.

Zniweczenie Czechosłowacji dokonało się najpierw przez oderwanie Słowacji, co nastąpiło 14 III 1939 r. Mimo iż władze w Bratysławie podporządkowane były III Rzeszy, wojska niemieckie zajęły od razu zachodnią część kraju. Wasalne państwo słowac­kie zawarło 23 III 1939 r. Układ z III Rzeszą, w którym zobowiązało się prowadzić politykę zagraniczną zgodną z niemiecką. W zamian III Rzesza miała gwarantować niepodległość i nienaruszalność terytorialną Słowacji.

W dniu, w którym oderwano Słowację, prezydent Hacha pojechał do Berlina, by jeszcze w nocy zostać przyjętym przez Hitlera. W tym czasie nie napotykając oporu wojska niemieckie zajmowały już Czechy. Nad ranem 15 marca Hacha podpisał przedstawione mu pismo, w którym składał „los narodu i kraju czeskiego w ręce Wodza Rzeszy Niemieckiej”. Dekret kanclerza Rzeszy o utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw ukazał się 16 III 1939 r.:

Art. I. l. Obszary byłej Republiki Czechosłowackiej, zajęte w marcu 1939 r. przez niemieckie oddziały wojskowe, należą od chwili obecnej do terytorium Wielkiej Rzeszy Niemieckiej i znajdują się jako «Protektorat Czech i Moraw» pod jej opieką”.

Przeciwko zaborowi Czechosłowacji ostro zaprotestował Departament Stanu USA, zawierając w nocie z 17 marca słowa „potępienia dla faktu zniweczenia swobód wolnego i niepodległego narodu, z którym naród Stanów Zjednoczonych utrzymywał szczególnie bliskie i przyjazne stosunki”. Uzgodnione noty protes­tacyjne złożyli 18 marca ambasadorowie Francji i Anglii. W nocie z 18 marca komisarz spraw zagranicznych Maksim Litwinów w imieniu rządu radzieckiego stwierdził: „Wobec braku jakiegokolwiek wyrażenia woli narodu czeskiego nie można nie uznać okupacji Czech przez wojska niemieckie i następnych aktów Rządu Niemieckiego za akty samowoli, przemocy i agresji”.

2. Kłajpeda

W wyniku powstania litewskiego w Kłajpedzie 10 I 1923 r., wspartego przez regularne oddziały wojskowe nastąpiło włączenie Kłajpedy do Litwy, co zaaprobowała 16 II 1923 r. Rada Ambasadorów, pod warunkiem udzielenia jej szerokiej autonomii. 8 V 1924 r. podpisano w Paryżu Konwencję w sprawie Terytorium Kłajpedy (tak oficjalnie określono ten obszar). W artykule pierwszym stwierdzała ona, iż Wielka Brytania, Francja, Japonia i Włochy „przenoszą na Litwę, na warunkach ułożonych w Konwencji niniejszej, wszelkie prawa i tytuły, które mają od Niemiec z mocy artykułu 99 Traktatu wersalskiego (...)”.

Konwencja zobowiązywała także m.in. do ochrony mniejszości narodowych, Na podstawie artykułu 15 konwencji, głoszącego: „Prawa zwierzchnictwa na Terytorium Kłajpedy ani wykonywania tych praw nie będą mogły być przenie­sione bez zgody Wysokich Umawiających się Stron” - mocarstwa Ententy stawały się gwarantami suwerenności Litwy nad Kłajpedą.

Kłajpeda znalazła się więc w granicach Litwy, ale jako okręg autonomiczny, z własną administracją i sejmikiem, w których przewagę zdobyli miejscowi Niemcy. Działaniami rosnących w siłę organizacji niemieckich sterował konsul Republiki Weimarskiej, a później III Rzeszy w Kłajpedzie. Po dojściu Hitlera do władzy już nie ukrywano, iż chodzi o odzyskanie Kłajpedy, zwanej Mamelländem. Od początku 1938 r. miejscowe organizacje narodowosocjalistyczne czekały tylko na sygnał Berlina, aby ogłosić secesję. Zdając sobie z tego sprawę, rząd litewski próbował uzyskać wsparcie Anglii i Francji, jako sygnatariuszy konwencji z 1924 r. (na Włochy i Japonię nie mógł liczyć). Jakoż oba państwa zachodnie interweniowały delikatnie w tej sprawie w Berlinie, ale otrzymały zniechęcającą odprawę.

20 III 1939 r. III Rzesza przedstawiła Litwie ultimatum: albo kraj kłajpedzki dobrowolnie, w drodze umowy, zostanie przyłączony do Niemiec, albo rozwój sytuacji doprowadzi do zbrojnej akcji przeciw Litwie. Na żądanie Nie­miec rząd litewski wysłał 22 marca swą delegację do Berlina. Dnia następnego, 23 III 1939 r. Litwa podpisała układ z Niemcami, w którym zgadzała się na przyłączenie do Rzeszy obszaru Kłajpedy.

Mocarstwa gwarantujące Litwie posiadanie Kłajpedy nie zareagowały na ten kolejny akt agresji III Rzeszy.

3. Albania

Ahmed Zogu, od l IX 1928 r. król Albanii, próbował przez pewien czas lawirować między Włochami i Jugosławią i wygrywać sprzeczności między nimi, ale bez sukcesu. Włosi mieli niewątpliwie większe możliwości polityczne, ekono­miczne i finansowe, aby utrzymać w ryzach króla Zogu.

Wiosną 1939 r. Mussolini był już jednak pewny, iż dla Albanii Anglicy „bić się nie będą”. Inwazja armii włoskiej na Albanię rozpoczęła się w Wielki Piątek 7 IV 1939 r. Kiedy Ahmed Zogu uciekł z Tirany, 12 kwietnia „konstytuanta” ofiarowała koronę albańską królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III. Nową konstytucję, wprowadzającą w Albanii ustrój faszystowski, ogłoszono 3 czerwca.

Po aneksji Albanii rząd brytyjski wyraził tylko zaniepokojenie postępowaniem Włoch; a 13 IV 1939 r. udzielił, razem z Francją, gwarancji pomocy Rumunii i Grecji w wypadku agresji.

4. Kolejny cel III Rzeszy: Polska

Szef polskiej dyplomacji Beck sądził, iż od ułożenia przyjaznych stosunków z Niemcami najbardziej zależy ugruntowanie bezpieczeństwa narodowego Polski. Stąd też kryzys sudecki pragnął wykorzystać dla ułożenia dogodnych dla Polski stosunków z Niemcami. W instrukcji z 19 IX 1938 r. dla ambasadora RP w Berlinie Józefa Lipskiego przed jego rozmową z Hitlerem wskazywał m.in.:

„Polska uważa mieszanie się Sowietów do spraw europejskich za niedopuszczalne. Republikę czechosłowacką uważamy za twór sztuczny...”

Rozmowa Lipskiego z Hitlerem odbyła się 20 września, ale bez rezultatów, których spodziewał się Beck. Podczas tej rozmowy Hitler wspomniał, ale bez nacisku, o projekcie autostrady przez polskie Pomorze do Prus Wschodnich. Tydzień później Ribbentrop mówił Lipskiemu, że gdyby Polska przystąpiła do paktu antykomintemowskiego, można by łatwiej uregulować niektóre sporne prob­lemy. W październiku 1938 r. ton propagandy niemieckiej wobec Polski był jeszcze dość przychylny, co mogło sprawiać wrażenie, że sprawy idą w dobrym kierunku. W tej sytuacji zaskoczeniem dla szefa polskiej dyplomacji musiał być plan „rozwiązania globalnego” (Globallosung), złożony przez Ribbentropa 24 X 1938 r. podczas rozmowy z Lipskim. Zawierał on następujące propozycje:

a) Wolne Miasto Gdańsk zostanie przyłączone do Rzeszy;

b) przez „korytarz” przeprowadzona zostanie eksterytorialna autostrada i eks­terytorialna wielotorowa linia kolejowa;

c) na obszarze Gdańska Polska otrzyma podobną drogę lub autostradę, linię kolejową oraz wolnocłowy port;

d) Polska otrzyma gwarancję zbytu swoich towarów na obszarze Gdańska;

e) oba państwa uznają i zagwarantują swoje granice lub też posiadane terytoria;

f) układ polsko-niemiecki przedłużony zostanie do dwudziestu pięciu lat;

g) Polska przystąpi do paktu antykomintemowskiego;

h) oba państwa uzupełnią łączący ich układ klauzulą konsultacyjną.

Od razu w czasie tej rozmowy stwierdził Lipski, że nie widzi żadnej możliwości zawarcia układu w sprawie przyłączenia Gdańska do Rzeszy, ale zobowiązał się, że wszystkie propozycje przekaże do Warszawy.

21 III 1939 r. Ribbentrop przedstawił Lipskiemu liste żądań niemieckich. Beck zrozumiał, że nadszedł czas na sfor­mułowanie polskiego weta.

Po zajęciu Czechosłowacji nastąpiło też zasadnicze przewartościowanie polityki Zachodu, a zwłaszcza Wielkiej Brytanii, wobec Niemiec. Chamberlain w przemówieniu wygłoszonym 17 marca w Birmingham przy­znał, że nie ma już innej możliwości jak przeciwstawienie się dalszym aktom agresji. W dniach poprzedzających zajęcie Kłajpedy minister spraw za­granicznych Anglii Halifax zaproponował 20 marca ogłoszenie deklaracji czterech państw: Wielkiej Brytanii, Francji, Polski i ZSRR o wspólnych konsul­tacjach w razie zagrożenia niepodległości któregoś z państw europejskich. Beck był jednakże przeciwny temu z uwagi na przewidywany udział Sowietów i moż­liwość sprowokowania Niemiec, które mogłyby wówczas uznać, że szykuje się oto plan ich okrążenia. Szef polskiej dyplomacji złożył natomiast propozycję zawarcia dwustronnego porozumienia między Wielką Brytanią i Polską.

W dniu, kiedy wojska niemieckie zajmowały Kłajpedę, podpisana została w Bu­kareszcie Umowa o rozwoju stosunków gospodarczych między Niemcami a Ru­munią, która dawała Niemcom możliwość kontrolowania gospodarki rumuńskiej, a zwłaszcza wydobywania jej ropy naftowej.

Układ niemiecko-rumuński oceniono w Londynie jako wydarzenie ułatwiające III Rzeszy przygotowanie się do kolejnej agresji. Na posiedzeniu rządu 30 marca Chamberlain uzyskał zgodę na złożenie deklaracji o przyjściu Polsce z pomocą. W odpowiedzi na interpelację przywódcy Labour Party w Izbie Gmin 31 marca 1939 r. premier Chamberlain stwierdził: „Ażeby uczynić stanowisko Rządu Jego Królewskiej Mości całkowicie jasnym, zanim konsultacje te będą zakończone, muszę już teraz poinfor­mować Izbę, że w ciągu tego okresu w przypadku jakiejkolwiek akcji, która by wyraźnie zagrażała niepodległości Polski, a którą Rząd Polski uznałby zatem za konieczne odeprzeć przy użyciu swoich narodowych sił zbrojnych. Rząd Jego Królewskiej Mości będzie czuł się zobowiązany od razu udzielić Rządowi Pol­skiemu całego poparcia swoją siłą. Dał on w tym względzie zapewnienie Rządowi Polskiemu”.

W zakończeniu swego wystąpienia Chamberlain informował, iż jest upoważniony do wyjaśnienia, że również rząd francuski zajmuje w tej sprawie podobne stanowis­ko. Dziś wiadomo dobrze, iż Chamberlain deklarację traktował przede wszystkim jako sposób odstraszenia Niemiec. Anglia nie była w tym momencie przygotowana do wojny.

W dniach od 4 do 6 kwietnia odbyła się wizyta Becka w Londynie. Ogłoszony na zakończenie wizyty wspólny komunikat potwierdził też wolę zawarcia układu dwustronnego o charakterze trwałym oraz o tym, że rząd polski deklaruje udzielenie Anglii pomocy takiej samej jak gwarancje udzielone Polsce przez rząd JKM.

Porozumienie polsko-brytyjskie oddziałało na ożywienie dawnego sojuszu polsko-francuskiego. Premier Daladier 13 kwietnia oświadczył: „Francja i Polska nawzajem udzielają sobie gwarancji niezwłocznej i bezpośredniej przeciw wszelkiej groźbie bezpośredniej lub pośredniej, która mogłaby narazić na szwank ich żywotne interesy”.

28 kwietnia ogłoszono w Berlinie memorandum anulujące niemiecko-brytyjski układ morski z 18 czerwca 1935 r., uzasadniając to prowadzeniem przez Londyn „polityki okrążania Niemiec”. Tego samego dnia, 28 IV 1939 r., rząd III Rzeszy wypowiedział Deklarację polsko-niemiecką o niestosowaniu przemocy z 26 I 1934 r.

5 V 1939 r., Beck wygłosił swe słynne przemówienie w Sejmie, kiedy stwierdził, że „Polska od Bałtyku odepchnąć się nie da” i że „my w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za każdą cenę”.

5. Pakt Ribbentrop-Mołotow

a) Pakt stalowy 22 V 1939

Zanim doszło do zawarcia paktu niemiecko-radzieckiego, od początku 1939 r. zacieśniało się współdziałanie państw faszystowskich. Podczas wizyty hrabiego Ciano w Berlinie podpisano 22 V 1939 r. pakt przyjaźni i przymierza między Niemcami i Włochami, tzw. pakt stalowy. Potwierdzał on „ustalenie na zawsze” granicy włosko-niemieckiej. Mówiono dalej o „wspólnych interesach” i udzielaniu sobie pełnego poparcia politycznego i dyplomatycznego. Bardzo istotny był artykuł trzeci: „Gdyby wbrew życzeniom i nadziejom umawiających się Stron jedna z nich została wciąg­nięta w wojnę z innym mocarstwem lub z innymi mocarstwami, wówczas druga umawiająca się Strona wystąpi natychmiast jako sprzymierzeniec po jej stronie i poprze ją wszystkimi swymi siłami lądowymi, morskimi i lotniczymi”. W artykule następnym zaś wskazywano na konieczność pogłębienia współpracy ,,w dziedzinie militarnej i w dziedzinie gospodarki wojennej”.

Podpisanie paktu stalowego nie oznaczało, że cele obu dyktatorów były identyczne. Kiedy w Berlinie zapadła już decyzja zaatakowania Zachodu i Polski, a przedmiotem rozważań była tylko sprawa kolejności i terminu,

b) Zacieśnianie stosunków sowiecko - niemieckich

10 III 1939 r. Stalin w referacie na XVIII zjeździe partii komunistycznej wspomniał, że ZSRR nie ma zamiaru „wyciągać kasztanów z ognia” dla Wielkiej Brytanii i Francji. W Berlinie od razu odczytano to jako sygnał zamiaru polepszenia stosunków z III Rzeszą. W tym samym miesiącu, po przyłączeniu Kłajpedy do Niemiec, Litwinów przyjął propozycję ambasadora III Rzeszy w Moskwie Friedricha Wemera Schulenburga, aby wstrzymać prasowe ataki na przywódców obu państw. 3 maja nastapiła dymisja Litwinowa, znanego z popierania na forum Ligi Narodów polityki zbiorowego bezpieczeństwa i powie­rzenie stanowiska ludowego komisarza spraw zagranicznych Wiaczesławowi Mołotowowi. Dwa dni później sowiecki charge d'affaires w Berlinie Gieorgij Astachow starał się wysondować opinię niemiecką na temat rozszerzenia stosunków ekonomicznych między obu państwami. Propozycja została podchwycona. Układ handlowy radziecko-niemiecki podpisany został 19 sierpnia. 21 sierpnia Stalin zawiadomił Hitlera, iż Ribbentrop może przybyć do Moskwy 23 sierpnia celem sfinalizowania umowy w sprawach politycznych.

Niemiecko-radziecki pakt o nieagresji podpisany został w Moskwie 23 VIII 1939 r. przez Ribbentropa i Mołotowa. Powoływał się on na poprzednią umowę z kwietnia 1926 r. i zawierał zobowiązanie do powstrzymywania się od „wszelkiego działania agresywnego i wszelkiej napaści we wzajemnych stosunkach, zarówno samodzielnie, jak i wspólnie z innymi mocarstwami”. Istotę zawartego sojuszu oddawał zawarty równocześnie tajny protokół dodatkowy. Ustalał on granicę „ich obopólnych stref interesów w Europie Wschodniej”. Północna granica Litwy miała oddzielać strefy interesów Niemiec i ZSRR. Oznaczało to, że Finlandia, Estonia i Łotwa znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, tak jak i Besarabia w Europie Południowo-Wschodniej. O Polsce mówił artykuł drugi: „W wypadku nastąpienia terytorialnych lub politycznych zmian na terenach należących do Państwa Polskiego granica strefy interesów Niemiec i ZSRR przebiegać będzie w przybliżeniu po linii rzek Narew, Wisła i San. Kwestia, czy w interesach obu stron będzie pożądanym utrzymanie niezależnego Państwa Polskiego i w jakich granicach, będzie mogła być ostatecznie wyjaśniona dopiero w toku dalszych wypadków politycznych. W każdym razie oba rządy rozstrzygną tę kwestię na drodze przyjaznego porozu­mienia”.

Tekst tajnego protokołu, który rozstrzygał los Polski i dawał Hitlerowi wolną rękę w wywołaniu wojny, na Zachodzie od razu był znany, ale nie ujawniony. Polska o nim nie wiedziała, stąd Beck 28 sierpnia mógł ocenić „ogólne położenie Polski jako nie najgorsze”.

6. Ostatnie tygodnie pokoju

a) Układ o pomocy wzajemnej między Polską i Wielką Brytanią

Polsko - francuski protokół z 19 V 1939 r.

W Paryżu prowadzono rozmowy wojskowe (ze strony polskiej prowadził minister spraw wojskowych gen. Tadeusz Kasprzycki, a francuskiej - szef sztabu generalnego, gen. Maurice Gamelin). 19 maja podpisano protokołu wojskowego, przewidującego m.in., iż jeśli główne siły niemieckie zostaną skierowane przeciw Polsce, Francja rozpocznie wielką ofensywę zmasowanymi siłami w piętnaście dni po mobilizacji. Gen. Gamelin od razu jednak starał się dezawuować wagę tego protokołu, twierdząc że będzie on obowiązywał dopiero po podpisaniu zapowiada­nego układu politycznego, co jednakże wciąż odkładano.

Układ polsko - brytyjski o wzajemnej pomocy z 25 VIII 1939 r.

W ostatnim tygodniu maja i później od 17 do 21 lipca prowadzone były w Warszawie rozmowy wojskowe z przedstawicielami armii brytyjskiej. Wojskowi brytyjscy byli bardziej ostrożni i mówili tylko o możliwości lotniczego wsparcia. Dziś wiadomo, iż kunktatorstwo państw zachodnich po części wynikało z rachuby na wcześniejsze zawarcie trój­stronnego porozumienia, a więc Francji, Wielkiej Brytanii i ZSRR, do którego dopiero zamierzano dostosować rzeczywiste zobowiązania wobec Polski.

Po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow Wielka Brytania uznała, że trzeba Hitlerowi udzielić jeszcze jednego ostrzeżenia. Odkładany od kwietniowej wizyty Becka w Londynie układ polsko-brytyjski został teraz szybko sfinalizowany. Układ o pomocy wzajemnej między Rzeczpospolitą Polską a Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej podpisa­ny został w Londynie 25 VIII 1939 r. Układ składał się z części jawnej, liczącej osiem artykułów, oraz tajnego protokołu, składającego się z czterech punktów. Artykuł pierwszy głosił: „Jeśli jedna z układających się Stron zaangażuje się w działania wojenne przeciwko mocarstwu europejskiemu w konsekwencji agresji tego mocarstwa (...) druga układająca się Strona natychmiast udzieli Stronie zaangażowanej w działania wojenne wszelkiego poparcia i pomocy, jaką dysponu­je”. Natomiast artykuł drugi mówił, iż wzajemna pomoc będzie uruchomiona w wypadku agresji bezpośredniej i pośredniej, a także agresji „zagrażającej niezawi­słości albo neutralności jednego z trzecich państw europejskich w ten sposób, że stanowiłaby wyraźną groźbę dla bezpieczeństwa tej Strony umawiającej (...)”. Tajny protokół dołączony do układu wyjaśniał, iż przez „mocarstwo europejskie” należy rozumieć Niemcy, a przez sytuację określoną w artykule drugim: Wolne Miasto Gdańsk, Belgię, Holandię, Litwę, a pod pewnymi warunkami także Łotwę i Estonię.

Podpisanie układu odroczyło tylko na kilka dni atak na Polskę, przewidywany początkowo na 26 sierpnia.

b) Fiasko koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego

17 kwietnia ZSRR wystąpił do rządów Anglii i Francji z propozycją zawarcia trójstronnego sojuszu, polegającego na udzielaniu sobie wszelkiej pomocy, z wojskową włącznie, w razie agresji na któreś z umawiających się państw. Układ zakładał więc, że trzy mocarstwa będą decydowały o uruchomieniu pomocy, a zgoda państw nią objętych nie jest potrzebna. ZSRR wskazywał także, iż istniejący sojusz polsko-rumuński, „jako układ wymierzony w ZSRR”, musi ulec zmianie.

Przeciw takim propozycjom najostrzej protestowała Polska, podkreślając, że nie może wyrazić zgody na przymusową pomoc ZSRR, gdyż stanowiłoby to ograni­czenie jej suwerenności. Dalsze negocjacje między trzema mocarstwami obfitowały w wymianę listów, not i propozycji, które jednakże nie rokowały powodzenia. Nowy projekt układu między ZSRR, Wielką Brytanią i Francją przekazał Mo­łotow 2 czerwca. Do państw, które miałyby obowiązkowo korzystać z gwarancji trzech mocarstw, Mołotow zaliczył: Belgię, Turcję, Rumunię, Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię, Finlandię. Artykuł trzeci tej wersji układu przewidywał, że trzy mocarstwa będą miały uprawnienia do „określenia momentu niezwłocznego wpro­wadzenia w życie mechanizmu wzajemnej pomocy oraz trybu jego stosowania (...)”. Tekst akcentował ponadto zasadę „wzajemnej pomocy”, a więc udzielanej także ZSRR przez mocarstwa zachodnie.

Na początku czerwca wyjechała do Moskwy delegacja brytyjska z Williamem Strangiem, kierownikiem wydziału środkowoeuropejskiego w Foreign Office. Na początku lipca w rozmowach moskiewskich pojawiła się nowa trudność. Oto Mołotow zażądał, aby do udzielenia pomocy państwom bałtyckim upoważniała także „agresja pośrednia”. Wprawdzie rząd radziecki za agresję pośrednią uznał „przewrót wewnętrzny lub zwrot w polityce na rzecz agresora”, ale określenie było na tyle szerokie, że także niewygodna zmiana rządu mogła być potraktowana jako „przewrót wewnętrzny”.

Dalsze rozmowy doprowadziły do przyjęcia 23 lipca przez Anglię i Francję większości postulatów radzieckich, a zwłaszcza uznania, że układy polityczny i wojskowy powinny być zawarte i wejść w życie równocześnie. Sprawę definicji „agresji pośredniej”, co do której nie było zgody, na razie odłożono. Od 11 sierpnia podjęto rokowania wojskowe.

W czasie negocjacji przedstawiciele władz radzieckich nadal chcieli uzyskać zgodę Polski i Rumunii na wkroczenie Armii Czerwonej na ich terytoria w wypadku agresji niemieckiej. Zachodni rozmówcy przyjęli to stanowisko, próbując ener­gicznie wpływać różnymi metodami na polskie MSZ.

Po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow 23 sierpnia, dwa dni później władze radzieckie zerwały rokowania wojskowe z Anglią i Francją. Mimo podejmowanych jeszcze w ostatnich dniach sierpnia inicjatyw pokojowych, Hitler uznał, że wszystkie przeszkody międzynarodowe zostały usunięte i dał rozkaz do najazdu na Polskę. l września 1939 r. rozpoczęła się II wojna światowa.

Wykład XVI - XVIII: II wojna globalna

I. Stosunki międzynarodowe od września 1939 do czerwca 1941

1. Agresje radzieckie 1939-1940

Traktat fińsko-radziecki z 21 I 1932 r. gwarantował wzajemną nienaruszalność granic, ustalonych przez traktat pokojowy, zawarty w Dorpacie 14 X 1920 r. ZSRR wysunął wiosną 1938 r. propozycję zmiany tych granic przez przyłączenie do ZSRR części Przesmyku Karelskiego i kilku małych, ale strategicznie ważnych wysp oraz wydzierżawienie części półwyspu Hanko przeznaczonej na radziecką bazę wojskową. W zamian ZSRR oferował większą terytorialnie część swojej Karelii. Rząd Finlandii nie wyraził zgody.

28 XI 1939 r. ZSRR wypowiedział układ z 1932 r., a 30 listopada wojska radzieckie zaatakowały Finlandię. Na początku grudnia ZSRR uznał przywieziony z Moskwy rząd Demokratycznej Republiki Finlandii z Otto Kuusinenem na czele, komunistą fińskim, przebywającym od 20 lat w ZSRR. „Rząd” Kuusinena nie uzyskał jednak najmniejszego nawet poparcia w Finlandii.

Możliwości obronne Finlandii powoli się wyczerpywały, wobec czego Francja i Wielka Brytania zaczęły planować urządzenie ekspedycji wojskowej, (pozostało to tylko w sferze intencji). Ofertę mediacji złożył prezydent Roosevelt, na co Mołotow odpowiedział, iż ZSRR nie toczy wojny z Finlandią, ale przeciwnie, ustanawia przyjazne stosunki z legalnym rządem tego kraju (tzn. „rządem” Kuusinena).

2 XII 1939 r. rząd fiński złożył skargę na ZSRR w Lidze Narodów. Była ona rozpatrywana 9 i 11 grudnia, a 14 grudnia Rada Ligi podjęła jednogłośną decyzję (przy nieobecności kilku jej członków) o wykluczeniu ZSRR z Ligi Narodów.

Rozmowy pokojowe rozpoczęły się w lutym 1940 r. w Sztokholmie. Traktat pokojowy podpisany 12 III 1940 r., pozbawił Finlandię 10% terytorium narodowego, z ważną gospodarczo częścią Przesmyku Karelskiego i dużym miastem Viipuri (Wyborg). 11 X 1940 r. Finlandia i ZSRR podpisały też układ, który zobowiązywał Finlandię do demilitaryzacji Wysp Alandzkich oraz zakazywał udostępniać je siłom zbrojnym innych państwa (Finlandia i Szwecji wystąpiły o zgodę Ligi Narodów w latach 1938-1939 na częściową militaryzację Wysp Alandzkich).

Aneksja Litwy, Łotwy i Estonii

Pakt Ribbentrop-Mołotow oraz traktat o przyjaźni i granicach z 28 IX 1939 r. ustalał strefy wpływów obu państw. ZSRR przystąpił do jego realizacji. Dokonało się to na drodze układów:

• z Estonią (28 IX 1939 r.),

• z Łotwą (5 X 1939 r.),

• z Litwą (10 X 1939 r.).

Układy były podobne, a ich istotą była możliwość wprowadzenia określonych kontyngentów wojsk radzieckich i ustanowienia baz morskich, lotniczych i lądowych ZSRR w krajach nadbałtyckich. ZSRR rozpoczął proces ograniczania ich suwerenności. 14 VI 1940 r. wojska radzieckie zajęły Litwę, a 17 czerwca Łotwę i Estonię. 14 i 16 czerwca rząd ZSRR skierował do Kowna, Tallina i Rygi noty dyplomatyczne, zarzucające republikom nadbałtyckim nieprzestrzeganie zawartych umów i żądające ustanowienia w nich rządów bardziej przyjaznych dla ZSRR.

W dniach 14-15 lipca pod nadzorem wojsk radzieckich odbyły się wybory do Zgromadzeń Narodowych, które zwróciły się do Moskwy z prośbą o przyjęcie ich państw do ZSRR, na co Rada Najwyższa ZSRR wyraziła zgodę 3, 5 i 6 sierpnia 1940 r.

Stany Zjednoczone i Wielka Brytania nie uznały jednak noty radzieckiej w tej sprawie i utrzymywały przez pewien czas przedstawicielstwa państw bałtyckich w swoich krajach.

2. Pakt Trzech

Podpisany został w Berlinie 27 września 1940 r. pomiędzy Niemcami, Włochami i Japonią. Postanawiał:

• Japonia respektuje przywództwo Niemiec i Włoch w ustanowieniu nowego ładu w Europie,

• Niemcy i Włochy uznają i respektują przywództwo Japonii w ustanowieniu nowego ładu w Wielkiej Azji Wschodniej (art. 1-2).

• sygnatariusze będą „pomagać sobie wszystkimi środkami politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi, jeżeli jedno z trzech umawiających się mocarstw zostanie zaatakowane przez mocarstwo nie biorące obecnie udziału w wojnie w Europie lub w konflikcie chińsko-japońskim” (art. 3);

• porozumienie to w żaden sposób nie zmieniało stosun­ków politycznych istniejących pomiędzy każdą z umawiających się Stron i Rosją Radziecką (art. 5).

Do Paktu Trzech przystąpiły później inne państwa: Węgry (20 XI 1940), Rumunia (23 IX 1940), Słowacja (24 XI 1940), Bułgaria (l III 1941), Jugosławia (25 III 1941).

Niepowodzenia Armii Kuantuńskiej w walce z armią radziecką pod Chałchyn-goł i Pakt Ribbentrop-Mołotow spowodowały, że i Japonia po­stanowiła uregulować swe stosunki z ZSRR. 13 IV 1941 r. Japonia podpisała z ZSRR pakt o neutralności. Pozwoliło to Japonii budować nowy ład w „Wielkiej Azji Wschodniej”, która miała obejmować Indochiny, Indie Holenderskie i kraje Azji Południowo-Wschodniej. Pierwszym krokiem w tym kierunku było porozumienie zawarte między francuskim rządem Vichy a Japonią 30 VIII 1940 r.:

• Japonia potwierdzała suwerenność Francji nad Indochinami,

• rząd Petaina uznawał nadrzędne prawa Japonii na Dalekim Wschodzie.

We wrześniu oba rządy podpisały w Hanoi konwencję o utworzeniu 3 japońskich baz lotniczych i stacjonowaniu kilku tysięcy żołnierzy japońskich na północy Indochin.

3. Współdziałanie sojusznicze francusko-brytyjskie

Francja i Anglia wypowiedziały Niemcom wojnę 3 IX 1939 r. (nie pociągnęło to za sobą żadnych konkretnych działań) 4 września w Paryżu podpisano protokół do polsko-francuskiego układu o wzajemnej pomocy: zobowiązywał on sygnatariuszy do nie podpisywania separatystycznego pokoju bez wzajemnego porozumienia.

12 IX 1939 r. odbyło się pierwsze posiedzenie Najwyższej Rady Wojennej Anglii i Francji:

• oceniono, iż podejmowanie akcji ofensywnych przeciwko Niem­com byłoby błędem;

• brytyjskie siły lądowe miały przybywać do Francji zgodnie z planem opracowanym przez sztaby generalne.

12 XII 1939 r. Francja i Anglia podpisały umowę, która stwierdzała, że wspólne wydatki wojenne będą pokrywane w proporcji: 1/3 Francja, 2/3 Wielka Brytania.

10 V 1940 r. rozpoczął się atak niemiecki na Holandię, Belgię i Francję. W tym dniu Chamberlaina zastąpił Churchill. Tymczasem Niemcy, omijając umocnienia linii Maginota, odcięły siły francusko-brytyjskie - korpus angielski zmuszony był ewakuować się poprzez port w Dunkierce.

W obliczu klęski Francji Churchill zaproponował połączenie obu państw. Tekst projektu unii z 16 VI 1940 r. przewidywał:

• Francja i Wielka Brytania nie są więcej dwoma narodami, lecz jednym nierozerwalnym franko-brytyjskim narodem;

• Konstytucja unii będzie prze­widywała wspólne organy dla polityki ekonomicznej, finansowej i obrony unii;

• Każdy obywatel Francji uzyskuje niezwłocznie obywatelstwo Wielkiej Brytanii, każdy obywatel brytyjski staje się obywatelem Francji;

• Podczas wojny istnieć będzie jeden Gabinet wojenny i wszystkie siły zbrojne brytyjskie, francuskie poddane będą jego kierownictwu.

16 czerwca ustąpił rząd Paula Reynauda ustąpił, a nowym premierem Francji został 84-letni marszałek Petain, który szybko uznał klęskę Francji. Rozejm francusko-niemiecki podpisany został 22 VI 1940 r. w Compiegne. Kilka dni wcześ­niej - 18 czerwca, gen. Charles de Gaulle ogłosił w Londynie manifest, który wzywał do walki o wyzwolenie Francji i ogłaszał powstanie Komitetu Wolnej Francji. Wielka Brytania zawarła 7 sierpnia porozumienie z ruchem kierowanym przez de Gaulle'a.

Zaczęto też poszukiwać możliwości ściślejszej współpracy z USA. 2 IX 1940 r. nastąpiła wymian not dyplomatycznych Wielkiej Brytanii i USA:

• rząd brytyjski przyznał bezpłatną i bezwarunkową dzierżawę Rządowi USA Nowej Fundlandii i obszarów na Karaibach na okres dziewięćdziesięciu dziewięciu lat (z przeznaczeniem na bazy wojskowe);

• USA przekazały Wielkiej Brytanii pięćdziesiąt niszczycieli.

4. USA i państwa półkuli zachodniej a wojna w Europie

Prezydent Roosevelt ogłosił 5 IX 1939 r. neutralność Stanów Zjednoczo­nych. Zgodnie z ustawą o neutralności z 1937 r. obowiązywał w USA zakaz eksportu broni i sprzętu wojskowego dla stron walczących. Zakaz ten Kongres zniósł już 3 XI 1939 roku. Anglia i Francja mogły złożyć zamówienie na duże ilości broni: otrzymały z USA w 1940 r. po ok. 600 samolotów.

Na pocz. 1940 r. z misją dyplomatyczną udał się do Europy Sumner Welles (zastępca sekretarza stanu). Odwiedził Berlin, Paryż i Londyn. Odbył rozmowy z Mussolinim (dwu­krotnie), Hitlerem, Ribbentropem, Chamberlainem, Churchillem, Daladierem. Doszdł do przekonania, że wszelkie negocjacje z Niem­cami hitlerowskimi są niemożliwe i niewskazane, i że z tego względu Stany Zjed­noczone powinny uwzględniać w swej strategii konieczność czynnego udziału w wojnie.

W USA obawiano się, że Niemcy mogą sięgnąć po kolonie państw europejskich za oceanem, a to byłoby już bezpośrednim zagrożeniem bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Dlatego też w dniach 17 i 18 VI 1940 r. Senat i Izba Reprezentantów uchwaliły rezolucję, zgodnie z którą Stany Zjednoczone miały nie uznawać na półkuli zachodniej żadnego transferu terytorialnego uczynionego przez jedno państwo nieamerykańskie na rzecz innego nieamerykańskiego państwa.

W listopadzie 1940 r. Roosevelt został wybrany po raz trzeci prezydentem. W grudniu zapowiedział, że USA będą udzielać większej pomocy krajom walczącym z agresją. W orędziu do Kongresu 6 I 1941 r. zwrócił się z prośbą o przyznanie mu „prawa i środków niezbędnych na dodatkową produkcję broni i materiałów wojennych oraz dostarczania ich państwom walczącym przeciw agresji”. 11 III 1941, po uchwaleniu przez Izbę Kongres ustawy o lend-lease (pożyczce-dzierżawie) prezydent podpisał ją - upoważniała ona prezydenta do pożyczania i dzierżawienia broni, sprzętu wojennego lub zaopatrzenia krajów, których obrona ma żywotne znaczenie dla Stanów Zjednoczonych. W czasie całej II wojny światowej wydano na ten cel ponad 50 mld dolarów.

II. Ukształtowanie koalicji antyhitlerowskiej 1941-1942

1. Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny

Po zawarciu Paktu Trzech USA zwiększyły pomoc dla rządu Czang Kaj-szeka i ograniczyły handel z Japonią. W kwietniu 1941 r. przybył do Waszyngtonu admirał Kichisaburo Nomura, w celu prowadzenia negocjacji z sekretarzem stanu Hullem. Podstawą porozumienia obu państw miał być plan, który Hull przedstawił wysłannikowi rządu japońskiego 16 kwietnia 1941 r.:

• zobowiązanie do poszanowania integralności terytorialnej i suwerenności obu państw;

• popierania zasady nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych państw;

• popierania zasady równoprawności, w tym równych możliwości handlu;

• nienaruszania status quo w rejonie Oceanu Spokojnego;

• wy­cofania wojsk japońskich z Chin.

Japonia żądała jednak od USA uznania Mandżukuo, niepopierania rządu Czang Kaj-szeka i przyznania Japonii nieograniczonych praw do surowców strategicznych w Azji Południ owo-Wschodniej.

Rozmowy Nomura-HulI znalazły się w impasie, a w lipcu, kiedy wojska japońs­kie wkroczyły do południowych Indochin, zostały przez Stany Zjednoczone ze­rwane. USA zamroziły kapitały japońskie w Stanach Zjednoczonych oraz zaprzestały eksportu do Japonii ropy naftowej i benzyny lotniczej. W sierpniu rozpoczęła się nowa tura negocjacji. 20 listopada przedstawiono plan rządu japońskiego:

• złożenie zobowią­zania do niepodejmowania agresji w Azji Południowo-Wschodniej, z wyjątkiem Indochin Francuskich;

• przywrócenie handlu USA z Japonią w poprzednich rozmiarach i zaopatrywać Japonię w ropę naftową bez ograniczeń;

• USA zaprzestaną popierać Czang Kaj-szeka;

• Japonia przesunie swe wojska stacjonujące na połu­dniu Indochin do części północnej.

Propozycje te zostały odrzucone. 26 listopada sekretarz stanu Hull zaprezen­tował nowy plan porozumienia. Składał się z dwóch części:

• deklaracja o podstawowych zasadach polityki obu państw w stosunkach wzajemnych i w basenie Oceanu Spokojnego;

• konkretne propozycji i zobowiązań (zawarciu wielostronnego paktu o nieagresji; poszanowaniu integralności terytorialnej Indochin; uznaniu Narodowego Rządu Republiki Chińskiej z tymczasową stolicą w Czungkingu; rezygnacji w Chinach z praw eksterytorialnych; zawarcie układu handlowego opartego na zasadzie najwięk­szego uprzywilejowania; odmrożeniu przez każdy z obu krajów funduszów drugiego; uzgodnienie planu stabilizacji stosunku dolara do jena).

7 XII 1941 r., japońskie samoloty niespodziewanie dokonały ataku na Pearl Harbor na Hawajach. 8 XII 1941 r. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę Japonii, natomiast Niemcy i Włochy wypowiedziały wojnę USA 11 grudnia 1941 r.

2. Agresja na ZSRR

a) Przesłanki agresji niemickiej na ZSRR

W 1924 r. w Mein Kampf Hitler pisał: „kiedy mówimy o nowych terytoriach, aby dać narodowi niemiec­kiemu przestrzeń życiową w walce o istnienie, musimy przede wszystkim myśleć o Rosji i graniczących z nią krajach”.

W czerwcu 1940 r. kanclerz przekonany był, iż Wielka Brytania wkrót­ce będzie gotowa zawrzeć „rozsądny pokój”. 3 VII 1940 r. sztab generalny armii hitlerowskiej rozpoczął przygotowania do ataku na Rosję. Oficero­wie przekonali jednak Hitlera, że atak na Związek Radziecki w jesieni 1940 r. nie jest możliwy. Przygotowania do niego wyznaczono więc na maj 1941 r. Pokonanie Związku Radzieckiego miało osamotnić Wielka Brytanię i powiększyć znaczenie Japonii. Gdyby jednak w 1941 r. udało się zniszczyć siły rosyjskie, Niemcy mogliby stawić czoło koalicji anglo-amerykańskiej.

b) Plan budowy koalicji antybrytyjskiej

W październiku 1940 r. Hitler podjął projekt, popierany przez ministra spraw zagranicznych Ribbentropa i dowódców marynarki, stworzenia an-tybrytyjskiego związku, w skład którego wchodziłyby Hiszpania, Fran­cja, Włochy, Niemcy, Rosja i Japonia. Zgodnie z jego postanowieniami:

• Rosja miała rozwinąć ekspansję w kierunku Zatoki Perskiej,

• Japonia na południe od swojego kraju,

• Niemcy zdominowałyby wschód i południo­wy wschód Europy,

• Włochy zajęłyby Egipt,

• Hiszpania zaatakowałaby Gibraltar i, wspólnie z Francją, ochraniałaby przed Brytyjczykami i Ame­rykanami Afrykę Północno-Zachodnią.

Wcześniej trzeba było pogodzić sprzeczne za sobą roszczenia Hiszpanii, Francji i Włoch. Stalina popro­szono o wysłanie do Berlina Mołotowa, a Hitler pojechał na rozmowy z hiszpańskim dyktatorem Franco, Petainem i Mussolinim.

Tymczasem Franco odmówił udziału w wojnie, a Petain uchylił się od określo­nych planów walki z Brytyjczykami. Stalin odmówił skierowania uwagi na Zatokę Perską i wykazywał zainteresowanie południowo-wschodnią Europą (w czerwcu i lipcu Armia Czerwona zajęła państwa bałtyckie oraz odebrała Rumunii Besarabię i północną Bukowinę).

c) Rozmowy niemiecko w końcu 1940r.

12 XI 1940 r. Mołotow przy­był do Berlina - zwrócił się z prośbą o większą część Rumunii, pozwolenie na swobodne działania w Finlandii, prawo do opieki nad Bułgarią, założenie bazy rosyjskiej w cieśninach tureckich i uznanie rosyjskich interesów na Węgrzech, w Jugosławii, Grecji i w okupowanej przez Niemców części Polski, a także w Szwecji i w cieśninach leżących u wejścia na Morze Bałtyckie. Hitler jeszcze ciągle rozwa­żał możliwość dokonania inwazji na Anglię na wiosnę 1941 r., co oznaczało odnowienie porozumienia z Rosją.

Sowiecka odpowiedź na propozycje niemieckie nadeszła 26 XI 1940 r. Rosja nalegała:

• aby siły hi­tlerowskie natychmiast opuściły Finlandię, „należącą do radzieckiej strefy wpływów”,

• żeby zawarto układ o wzajemnej pomocy pomiędzy Związkiem Sowieckim a Bułgarią,

• by Rosja posiadała bazę w za­sięgu cieśnin i aby obszar na południe od Kaukazu stał się centrum „aspiracji Związku Sowieckiego”,

• Japonia zrzeknie się pretensji do węgla i ropy na północnym Sachalinie.

Wobec takiej odpowiedzi Hitler przestał szukać kompromisu. 5 XII 1940 r. polecił swoim szefom służb przygotować atak na Rosję na maj.

d) Plan „Barbarossa”

13 XII 1940 r. Hitler podpisał rozkaz operacji „Barbarossa”. Do 15 V 1941 r. mia­no zakończyć przygotowania do jej przeprowadzenia. Plan zakładał:

• główne siły rosyjskie zostaną zniszczone serią głębokich okrążeń, tak daleko na wschód, jak to będzie możliwe;

• ostatecznym celem - utworzenie bariery skierowanej przeciwko azjatyckiej części Rosji wzdłuż linii z Archangielska do Wołgi.

27 marca Hitler zapowiedział generałom, że początek akcji „Barbarossa” będzie opóźniany o cztery tygodnie, ze względu na konieczność całkowitego pobicia Jugosławii przed inwazją na Grecję. Początek ataku wyznaczono na 22 czerwca.

e) Agresja niemiecka na ZSRR

Armia Czerwona stanowiła zbiorowisko różnych ludów. Z analfabetyzmem i ignorancją współistniały intelektualne zdolności. To­lerowano często bałagan, brak skuteczności i pijaństwo. Sztab pracował źle, komunikacja była prymitywna, współpraca pomiędzy poszczególny­mi armiami niedostateczna. Wielka czystka w wojsku (prawdopodobnie zaledwie połowa starszych oficerów pozostała przy życiu) sprzyjała zajęciu postawy konformistycznej.

Sześciomiesięczną kampanię z 1941 r. ujawniła jednak, że ogromna przewaga niemiecka nie była dostatecznie wielka (ogółem 208 dywizji niemieckich, z czego 167 w pełnej sile, z czego w inwazji na Rosję wzięło udział 146 dywizji niemieckich oraz 14 dywizji rumuńskich i armia fińska). Ostatecznie na jesieni 1941 r. liczba zaangażowanych jednostek niemiec­kich zostałaby znacznie ograniczona do około 60 dywizji. Wobec takiego planu przygotowano tylko taką ilość wyposażenia na zimę, którego miały potrzebować te dywizje.

Chociaż Armia Czerwona została straszliwie nadwerężona, nie załamała się. Spowolnienie ofensywy oznaczało, że koniecznośc korekty planu „Barba­rossa”. Kiedy 10 X 1941 r. generał Żuków przejął obronę Moskwy, miał do swojej dyspozycji 90 tyś. ludzi. Pod koniec listopada zaczęły się nadzwyczaj silne mrozy. Ofensywa niemiecka skończyła się 5 XII 1941 r. Tego samego dnia ruszyła rosyjska kontrofensywa. 7 grudnia 353 samoloty japońskie zaata­kowały flotę Stanów Zjednoczonych na Pacyfiku w Pearl Harbor.

3. Zawiązanie Wielkiej Koalicji

Od września 1939 r. do czerwca 1941 r. stosunki między ZSRR a USA znalazły się w impasie. USA i Wielka Brytania zamroziły złoto i fundusze krajów nadbałtyckich, zatrzymywano statki z towarami przeznaczonymi dla ZSRR, a USA nałożyły moralne embargo na handel z tym krajem.

Agresja Niemiec na ZSRR 22 VI 1941 r. radykalnie zmie­niła sytuację międzynarodową. Od tej pory główny ciężar walki z Niemcami zaczął spoczywać na Związku Radzieckim, co musiało wpłynąć na zmianę stosunku do niego państw. 22 czerwca premier Churchill w przemówieniu radio­wym zadeklarował ZSRR „wszelką pomoc, na jaką nas stać”. W administracji amerykań­skiej przeważył pogląd, iż trzeba zacieśnić współdziałanie z Wielką Brytanią i udzielić pomocy Związkowi Radzieckiemu. Walory finansowe ZSRR zdepono­wane w bankach amerykańskich zostały 24 czerwca odmrożone, a parę dni później powołano komitet pod przewodnictwem Wellesa do realizacji radzieckich zamó­wień.

6 lipca przybyła do Wielkiej Brytanii pierwsza misja radziecka, z gen. Filipem J. Golikowem na czele. Głównym punktem rozmów była sprawa stworzenia drugiego frontu na zachodzie Europy. Równocześnie w Moskwie ambasador brytyjski Stafford Cripps prowadził pertraktacje z przywódcami radziec­kimi. Ich efektem było podpisanie 12 lipca porozumienia o wspólnych działaniach ZSRR i Wielkiej Brytanii:

• obydwa rządy zobowiązywały się okazywać sobie wzajemnie wszelkiego rodzaju pomoc i poparcie;

• zobowiązywały się nie prowadzić w toku tej wojny rokowań ani też nie zawierać rozejmu lub traktatu pokoju inaczej niż za obopólną zgodą.

W końcu lipca do Moskwy przybył zaufany doradca prezydenta Roosevelta - Harry Hopkins. Wpłynął on na zmianę spojrzenia przywódców brytyjskich i amerykańskich na rolę ZSRR w wojnie.

Na przełomie lipca i sierpnia, rozmowy w Waszyngtonie prowadził gen. Golikow, konkretyzując formy i zakres amerykańskiej pomocy gospodarczej dla ZSRR. 2 sierpnia przedłużona została przedwojenna umowa handlowa radziecko-amerykańska, a 16 sierpnia ZSRR i Wielka Brytania zawarły porozumienie o obrocie handlowym, kredycie i clearingu, które umożliwiło finan­sowanie brytyjskich dostaw strategicznych do ZSRR. Drugim wątkiem rozmów i korespon­dencji radziecko-brytyjskich była sprawa otwarcia drugiego frontu w Europie.

W dniach 29 IX - l X 1941 r. odbyła się w Moskwie pierwsza trójstronna konferencja przedstawicieli ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii. Ustalono na niej:

• USA i Wilka Brytania dostarczać będą do ZSRR comiesięcznie do l lipca 1942 r. 400 samolotów, 500 czołgów, samochody i surowce na potrzeby przemysłu zbrojeniowego;

• ZSRR zobowiązał się rozpatrzyć możliwość dostarczenia niektórych surowców.

Sukces konferencji moskiewskiej sprawił, iż prezydent Roosevelt zdecydował się rozciąg­nąć na ZSRR ustawę o lend-lease.

W dniach 15 -19 XII 1941 r. delegacja brytyjska z ministrem Edenem na czele prowadziła rozmowy w Moskwie na temat ładu powojennego. Stalin domagał się, żeby traktat pokojowy połączyć z uznaniem przez Wielką Brytanię granic radzieckich według stanu na 22 czerwiec 1941 r., co byłoby równoznaczne z zaakceptowaniem agresji radzieckich od 17 września 1939 r. Ponieważ Eden nie mógł się na to zgodzić, więc w efekcie poza pojednawczym komunikatem o rozmowach żadnego dokumentu w grudniu uzgodnić się nie udało.

26 V 1942 r. podpisano w Londynie traktat przymierza oraz współpracy i wzajemnej pomocy po wojnie (zastępował wcześ­niejsze porozumienie z lipca 1941 r.), Składał się z dwóch części:

• część pierwsza - współdziałanie i wzajemna pomocy w czasie wojny;

• część druga - powojenna współpraca obu państw.

Traktat zawarty został na lat dwadzieścia, z możliwością dalszego prze­dłużenia, jeżeli nie zostanie wypowiedziany. Traktat zobowiązywał sygnatariuszy do nie zawierania żadnego przymierza i nie brania udziału w żadnej koalicji, która by była wymierzona przeciwko drugiej stronie.

Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny w grudniu 1941 r. spowodowało sformalizowanie sojuszu radziecko-amerykańskiego. 11 VI 1942 r. podpisano w Waszyngtonie Układ pomiędzy rządem ZSRR i rządem USA dotyczący zasad wzajemnej pomocy w prowadzeniu wojny przeciw­ko agresji. Podkreślał on wspólne cele obu państw wynikające z Karty Atlantyckiej i Deklaracji Narodów Zjednoczonych, a także szczegółowo regulował sprawy współpracy obronnej. W Waszyngtonie ogłoszono też komunikat o osiągnięciu pełnego porozumienia w sprawie „pilnego zadania otwarcia drugiego frontu w Euro­pie w 1942 roku” (Wielka Brytania uznała to przedsięwzięcie za nierealne, jednak w imię jedności sojuszniczej komunikat podpisała).

4. Inne porozumienia sojusznicze

a) Układ polsko - radziecki

W sierpniu 1941 r. rozpoczęły się w Londynie rozmowy między ambasadorem radzieckim Iwanem Majskim i de Gaulle'em. W ich wyniku doszło 26 września do wymiany not między rządem radzieckim a Francuskim Komitetem Narodowym, co było równoznaczne z uznaniem Komitetu i nawiązaniem z nim stosunków sojuszniczych.

Na początku lipca 1941 r. rozpoczęły się rozmowy ZSRR z rządami Polski i Czechosłowacji znajdującymi się na emigracji w Londynie. Ze strony ZSRR prowadził je ambasador w Londynie Majski. Później rząd radziecki ustanowił specjalnego ambasadora ds. kontaktów z emigracyjnymi rządami sojuszniczymi, którym został Aleksander Bogomołow. 30 VII 1941 r. podpisano układ pomiędzy rządem polskim i rządem ZSRR (rząd ZSRR uznał, że traktaty radziecko-niemieckie z r. 1939, dotyczące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swą moc; oba rządy zobowiązały się wzajemnie do udzielania sobie wszelkiego rodzaju pomocy; rząd radziecki udzielić miał amnestii wszystkim obywatelom polskim). 14 sierpnia podpisano w Moskwie polsko-radziecką umowę wojskową.

Od 2 do 4 XII 1941 r. Sikorski prowadził rozmowy w Moskwie. Ich efektem było podpisanie deklaracji obu rządów (zwanej Deklaracją Stalin-Sikorski). Jej pierwsze dwa artykuły potwierdzały współdziałanie sojusznicze polsko-radzieckie, natomiast artykuł trzeci dotyczył generalnej strategii aliantów.

b) Traktat brytyjsko-radziecko-irański

Przez Iran (znacznie bezpieczniej niż przez Murmańsk) można było kierować dostawy brytyjskie do ZSRR. W Iranie spore wpływy posiadały Niemcy, rozbudowując tu na wielką skalę siatkę szpiegowsko-dywersyjną. Rządy ZSRR i Wielkiej Brytanii zażądały ograniczenia działalności niemieckiej w Iranie, na co szach Reza Pahlavi odpowiedział odmownie. W związku z tym wojska radzieckie i brytyjskie wkro­czyły do Iranu, a 8 IX 1941 r. przedstawiciele obu państw podpisali z nowym rządem irańskim porozumienie o dyslokacji swoich wojsk na obszarze tego kraju. Po abdykacji szacha we wrześniu 1941 r. toczyły się dalsze negocjacje, które doprowadziły do podpisania 29 I 1942 r. w Teheranie układu trójstronnego o współdziałaniu sojuszniczym i integralności terytorialnej Iranu.

5. Karta Atlantycka i Deklaracja Narodów Zjednoczonych

W dorocznym orędziu do Kongresu 6 I 1941 r. prezydent Roosevelt ogłosił Deklarację Czterech Wolności: wolności słowa, ,wolności aktu religijnego, wolności od niedostatku oraz wolności od lęku.

Od 9 sierpnia w Argentia Bay u wybrzeży Nowej Fundlandii, na pancerniku „Prince of Wales”, odbywała się konferencja angielsko-amerykańska z udziałem Roosevelta i Churchilla. 14 VIII 1941 r. ogłoszona została deklaracja obu przy­wódców, zwana Kartą Atlantycką. Nie był dokumentem sygnowanym podpi­sami i nie podlegał ratyfikacji przez parlamenty obu krajów, ale odegrał dużą rolę w procesie kształtowania się programu Wielkiej Koalicji i tworzeniu podstaw przy­szłych globalnych stosunków międzynarodowych:

• artykuł l - stwierdzał, że ich kraje nie dążą do żadnej ekspansji terytorialnej lub innej;

• artykuł 2 oświad­czał, że „nie godzą się oni na żadne zmiany terytorialne, które nie odpowiadałyby swobodnie wyrażonym życzeniom ludów zainteresowanych”;

• artykuł 3 deklarował prawo wszystkich ludów do wybrania sobie formy rządu i wzywał, „żeby przywró­cono prawa suwerenne i autonomię tym, którym je odebrano siłą”;

• artykuł 4 głosił wolność handlu międzynarodowego i równy dostęp do surowców świata;

• artykuł 5 zapowiadał dążenie do bliskiej międzynarodowej współpracy gospodarczej w celu doprowadzenia do postępu ekonomicznego i bezpieczeństwa społecznego;

• artykuł 6 wyrażał przekonanie, że zostanie ustanowiony pokój, który zapewni bezpieczeńst­wo narodom i „który da rękojmię, że wszyscy ludzie we wszystkich krajach będą mogli pędzić swe życie wolni od strachu i niedostatku”;

• artykuł 7 deklarował wolność mórz i oceanów;

• artykuł 8 głosił nadzieję, że narody nie będą stosować przemocy: „A ponieważ żaden pokój w przyszłości nie może być utrzymany, o ile narody, które grożą lub mogą grozić agresją poza swymi granicami, będą w dalszym ciągu miały do dyspozycji uzbrojenie na lądzie, na morzu i w powietrzu, sądzą oni, że zanim nie zostanie zaprowadzony stały system powszechnego bezpieczeństwa na szerszą skalę, rozbrojenie takich narodów jest sprawą zasadniczą (...)”.

We wrześniu 1941 r., na między-sojuszniczej konferencji przedstawiciele ZSRR, Polski, Belgii, Czechosłowacji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii i Francuskiego Komitetu Narodowego zgłosili akces do Karty Atlantyckiej. ZSRR, przystępując do Karty Atlantyckiej, ogłosił 24 września deklarację, która zwracała uwagę, że stosowanie jej zasad powinno „odpowiadać warunkom, potrzebom i historycznym odrębnoś­ciom tego czy innego kraju”.

Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny odbyło się w Waszyngtonie spotkanie Roosevelta i Churchilla. W trakcie konferencji, l I 1942 r., podpisana została w Waszyng­tonie Deklaracja Narodów Zjednoczonych przez przedstawicieli 26 państw, w tym m.in. USA, Wielkiej Brytanii, Chin, ZSRR, a także Polski. Deklaracja odwoływała się do wspólnego programu celów i zasad zawartych w Karcie Atlantyckiej. Zawierała oświadczenie:

• każdy rząd zobowiązuje się do użycia pełni swych zasobów wojskowych i gospodarczych przeciwko tym uczestnikom paktu trój­stronnego i ich wspólnikom, z którymi rząd ten pozostaje na stopie wojennej;

• każdy rząd zobowiązuje się współdziałać z rządami, które podpisały niniejszą deklarację, i nie zawierać z wrogiem odrębnego zawieszenia broni lub pokoju.

III. Wielka koalicja w latach 1943-1944

1. Współdziałanie amerykańsko-brytyjskie

Wojska brytyjskie i amerykańskie wylądowały w Afryce 8 XI 1942 r., co oznaczało znaczne zintensyfikowanie wysiłku wojennego aliantów zachodnich.

Główne problemy strategii wojennej Roosevelt i Churchill rozważali na konferencji w Casablance (konferencja w sprawie bezwarun­kowej kapitulacji) w dniach od 14 - 23 I 1943 r.:

• Odrzucono możliwość wkroczenie wojsk zachodnich na kontynent europejski przez kanał La Manche (priorytetem było zdobycie afrykańskich wybrzeży Morza Śródziemnego i założenie tam baz wojskowych)

• po zakończeniu kampanii afrykańskiej głównym zadaniem będzie wspólna inwazja na Sycylię;

• przyjęto (na wniosek Roosevelta) formułę, że wojna z państwami Osi toczyć się będzie aż do ich bezwarunkowej kapitulacji;

• problem francuski: Roosevelt nalegał, aby za przywódcę Francuskiego Komitetu Naro­dowego i szefa administracji we francuskich koloniach w Afryce uznać gen. Henri H. Girauda; Churchill uważał, iż De Gaulle (przyjechał do Casablanki 22 stycznia, do­magając się energicznie równorzędnej roli Francji) powinien kierować ruchem Francji Walczącej; ostatecznie postanowiono, że de Gaulle i Giraud mieli być uznani za współprzewodniczących tymczasowych władz francuskich, do czasu aż będzie mógł być utworzony rząd Francji.

Spotkanie Roosevelta i Churchilla w Waszyngtonie (12 - 25 V 1943 r.):

• postanowiono nasilić bombardowania obszaru Niemiec;

• zaplanowano inwazję przez kanał La Manche na l V 1944 r.

Konferencja w Quebecu (14 - 24 VIII 1943 r.):

• Churchill zaproponował operację wojenne na południu Europy, a zwłaszcza na Bałkanach;

• Roosevelt nie dał się jednak przekonać i po drugich dyskusjach ustalono, że głównym celem dalszych działań będzie wspólna operacja lądowania we Francji, zwana ,,Overlord”;

• zatwierdzono plan działań w Azji przeciwko Japonii oraz porozumienie amerykańsko-brytyjskie dotyczące współpracy nad bombą atomową (badania prowadzone iały być w Stanach Zjed­noczonych);

• Postanowiono odbyć spotkanie trójstron­ne, z udziałem Stalina - Churchill i Roosevelt wystosowali 19 sierpnia wspólny list do Stalina, w którym podkreślali wagę takiego spotkania;

• przygotowano aktu kapitulacji Włoch (w tym czasie dokonały się przełomowe zmiany).

Działania wojenne we Włoszech przerwane zostały 3 września i tego dnia zawarty został rozejm pomiędzy rządami Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, działających w imieniu Narodów Zjednoczonych, a rządem włoskim. Akt kapitulacji Włoch podpisany został na Malcie 29 września, a następnie protokołem z Brindisi z 9 XI 1943 r. częściowo zmieniono jego treść. M.in. tytuł dokumentu podpisanego na Malcie, który brzmiał jak następuje: Akt kapitulacji Włoch, zmieniono na: „dodatkowe warunki rozejmu z Włochami”, uzupełniono ponadto, że marszałek Badoglia przyjmuje przedstawione mu postanowienia „bez­warunkowo”.

Rząd Badoglia 13 października wypowiedział wojnę Niemcom, a w związku z tym USA, Wielka Brytania i Związek Radziecki ogłosiły tegoż dnia deklarację o uznaniu Włoch za stronę współwalczącą.

2. Sytuacja na Dalekim Wschodzie po klęsce Japonii pod Midway

Po klęsce Japonii w wielkiej bitwie lotniczo-morskiej w czerwcu 1942 r. pod Midway rząd japoński przyjął decyzję o ograniczaniu celów wojny do obrony przede wszystkim Wysp Kurylskich i północnej części mórz południowych, a następnie zaczął ogłaszać niepodległość niektórych zajętych przez siebie krajów, jak Birma, Filipiny.

Od roku 1942 nasiliła się też współpraca Stanów Zjednoczonych z rządem Czang Kaj-szeka (wspierano go znacznymi pożyczkami i dostawami w ramach lend-lease).

Konferencja w Kairze (z udziałem przywódców anglosaskich oraz Czang Kaj-szeka):

ogłoszono 26 XI 1943 r. wspólną deklarację stwierdzającą, iż trzej sojusznicy zamierzają „odebrać Japonii wyspy na Pacyfiku, którymi ona owładnęła, albo które okupowała od początku pierwszej wojny światowej w roku 1914 oraz zwrócić Republice Chińskiej wszystkie terytoria, które Japonia odebrała od Chin, a w szczególności Mandżurię, Formozę i Wyspy Rybackie”.

3. Konferencja moskiewska (19 - 30 X 1943 r.)

Była pierwszym w czasie wojny spotkaniem ministrów spraw za­granicznych trzech mocarstw: Hulla, Edena i Mołotowa. Konferencji przewodniczył Mołotow. Na pierwszym posiedzeniu zaproponował, żeby przedmiotem obrad uczynić sprawę o kluczowym znaczeniu:

• perspektywy inwazji przez siły angielsko-amerykańskie na północną Francję,

• skłonienie Turcji, aby przyłączyła się do wojny,

• uzys­kanie zgody Szwecji w sprawie oddania swoich baz powietrznych do dyspozycji państw sprzymierzonych.

Postanowienia konferencji:

• Uzgodniono, że operacja „Overlord” będzie realizowana zgodnie z przyjętym planem, natomiast dwie pozostałe kwestie na razie odłożono.

• Przyjęto Deklarację czterech mocarstw dotyczącą powszechnego bezpieczeństwa (przygo­towana została przez trzech ministrów obradujących w Moskwie, a została podpisana również przez ambasadora chińskiego w ZSRR - przejaw uznania Chin za partnera trzech mocarstw). Art. 4 Deklaracji mówił o uznaniu konieczności utworzenia powszechnej organizacji międzynarodowej, opartej na za­sadzie równości państw, a mającej za cel utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

• W sprawie Włoch zgodzono się, aby rząd sowiecki otrzymał część floty włoskiej; postanowiono także utworzyć wspólną Radę Konsultatywną do spraw Włoch (zasady polityki trzech mocarstw w odniesieniu do tej kwestii zawarte były w ogłoszonej w Moskwie Deklaracji w sprawie Włoch).

• Uzgodniono Deklarację w sprawie Austrii i De­klarację w sprawie odpowiedzialności hitlerowców za popełnione przestępstwa.

• Podjęto decyzję o utworzeniu Europejskiej Komisji Doradczej (EKD) z siedzibą w Lon­dynie, przed którą postawiono zadanie przygotowywania planów dotyczących przyszłości Niemiec.

4. Konferencja w Teheranie (28 XI - l XII 1943 r.)

Była pierwszym spotkaniem „na szczycie”, szefów trzech koalicyjnych mocarstw. Nie miała ona ustalonego porządku obrad - każda delegacja wnosiła na jej wokandę sprawy, które uważała za najważniejsze.

Sprawa drugiego frontu:

Na pierwszym spotkaniu Churchill wyjaśniał, że wskutek braku specjalnych okrętów operacja „Overlord” nie może być zrealizowana do l maja 1944 r. i prawdopodob­nie trzeba będzie ją „odłożyć na 2 lub 3 miesiące”. Stalin nalegał, aby za podstawę wszystkich operacji w 1944 r. na zachodzie Europy uznać operację „Overlord”, która powinna być uzupełniona desantem w południowej Francji (obydwie grupy wojsk mogłyby się połączyć na terenie Francji). Churchill proponował inwazję na Bałkany. Roosevelt wziął jednak stronę Stalina, podkreślając wagę lądowania w północnej Francji.

Sprawa przyszłości Niemiec:

Roosevelt zaproponował podział Niemiec na pięć państw:

• Prusy - samodzielna część państwa niemieckiego,

• Hanower i północno-zachodnie okręgi Niemiec,

• Saksonia i okręg Lipska,

• prowincja heska, Darmstadt, Kassel i okręgi położone na południe od Renu z Westfalią,

• Bawaria, Badenia i Wirtembergia.

Według Roosevelta ze składu Niemiec wyłączyć należy okręg Kanału Kilońskiego i Hamburga - powinny znaleźć się pod zarządem Narodów Zjednoczonych lub czterech mocarstw; okręgi Ruhry i Saary - przekazane miały być pod kontrolę Narodów Zjednoczonych bądź powiernictwo całej Europy.

Według Churchilla Niemcy należy podzielić na dwie części: Prusy i drugą federacja dunajska (złożona z południowych prowincji Niemiec).

Stalin sceptycznie odnosił się do koncepcji rozdrobnienia Niemiec, ewentualności takiej jednak nie wykluczał.

Sprawa Polski:

ZSRR zerwał z rządem Sikorskiego stosunki 25 IV 1943 r. Stalin przypuścił gwałtowny atak na Polskę, oskarżając o współpracę z Niemcami. Przyjęto ostatecznie formułę zaproponowaną przez Churchilla: państwo polskie między tak zwaną linią Curzona a linią rzeki Odry, z włączeniem w skład Polski Prus Wschodnich i prowincji opolskiej.

Sprawa międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa:

Według Roosevelta organizacja ta powin­na opierać się na zasadach Narodów Zjednoczonych i składać z około 35-50 państw. Jej obrady odbywałyby się w różnych miejscach, podobnie jak spotkania Unii Panamerykańskiej. Powinna mieć trzy organy: zgromadzenie ogólne wszystkich członków, komitet wykonawczy i komitet policyjny.

IV. Koniec wojny i rozstrzygnięcia pokojowe

1. Wydarzenia poprzedzające konferencje jałtańską

W dniach l - 22 VII 1944 r. w Bretton Woods (New Hampshire, USA) odbyła się Konferencja Narodów Zjednoczonych w sprawach walutowych i finan­sowych. 45 państw podpisał konwencję o utworzeniu Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Od­budowy i Rozwoju. Od początku 1944 r. pracowała w Londynie trójstronna Europejska Komisja Doradcza (od listopada 1944 r. w pracach EKD brała również udział Francja), która przygotowała m.in. projekt dokumentu w sprawie bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. EKD w dniach 12 IX i 14 XI 1944 r. uzgodniła swoje propozycje dotyczące podziału Niemiec na strefy okupacyjne:

• wschodnią (radziec­ką),

• północno-zachodnią (brytyjską)

• południowo-zachodnią (amerykańską).

Obszar Wielkiego Berlina miał być podzielony na trzy sektory i zarządzany przez wszystkie trzy państwa okupacyjne.

Drugie spotkanie w Quebecu 11 - 19 IX 1944 r.:

Dyskutowano plan dotyczący przyszłości Niemiec, opracowany przez amerykańskiego sekretarza skarbu Henry Morgenthaua (plan popierany przez Roosevelta):

• pozbawienie Niemiec przemysłu ciężkiego,

• przebudowa wewnętrznego systemu Niemiec.

Dyskutowano o sprawach zarządzania Niemcami po wojnie. Amerykanie ostatecznie przystali (kiedy Brytyjczycy zaoferowali im dodatkowo okupację portów Brema i Bremerhaven) na propozycję objęcia strefy południowo-zachodniej.

Po konferencji w Ouebecu Roosevelt powoli zaczął wycofywać się z lansowania radykalnych pomysłów Morgenthaua.

Konferencja na Malcie (2 I 1945 r.)

Uczestniczyli Roosevelt,Churchill i Czang Kaj-szek. Wymieniono poglądy na sprawy należące do najważniej­szych na zbliżającej się konferencji jałtańskiej (krymskiej). W tym okresie sytuacja na frontach rysowała się bardzo korzystnie dla aliantów, szczególnie zaś mocna był pozycja militarna ZSRR, której armie dotarły do Odry.

2. Konferencja w Jałcie (4 - 11 lutego 1945 r.)

Problem Niemiec:

Stalin zaproponował 5 lutego, aby najpierw rozstrzygnąć, czy Niemcy mają być rozczłonkowane, czy też nie.

Według Roosevelt należało przedstawić Niemcom warunki kapitulacji, a „oprócz tego oświadczyć im, że Niemcy zostaną rozczłonkowane”. Roosevelt wiązał to ze sprawą stref okupacyjnych Niemiec. „Być może strefy te stanowią pierwszy krok na drodze do rozczłon­kowania Niemiec”.

Churchill „w zasadzie” zgodził się na rozczłonkowanie Niemiec (według niego należało oddzielić od Niemiec Prusy - główne źródło wszystkiego zła, utworzyć drugie państwo na południu Niemiec ze stolicą w Wiedniu).

W komunikacie z konferencji stwierdzono, że trzej przy­wódcy postanowili:

• „wymusić” bezwarunkową kapitulację Niemiec (jej warunki nie zostaną ujawnione, zanim ostateczna klęska Niemiec nie stanie się faktem),

• także Francja powinna posiadać w Niemczech swoją strefę okupacyjną (utworzona ze części stref brytyjskiej i amerykańskiej);

• administracja i kontrola Niemiec będzie odbywać się za pośred­nictwem Sojuszniczej Komisji Kontroli, złożonej z naczelnych dowódców trzech mocarstw z siedzibą w Berlinie (przedstawiciel Francji miał być zaproszony do wzięcia udziału w komisji kontroli jako czwarty członek);

• zniszczenie niemieckiego militaryzmu i narodowego socjalizmu;

• sprawa reparacji (najbardziej zainteresowana była delgacja sowiecka); radziecki plan (przedstawił Majski) opierał się na siedmiu założeniach:

• rozbrojenie gospodarcze Niemiec - czyli „konfiskatę 80% urządzeń przemysłu ciężkiego Niemiec,

• ustanowienie ścisłej kontroli angielsko-radziecko-amerykańskiej nad gospodarką Niemiec, która powinna być „zachowana również po upływie okresu spłacania reparacji, to jest po upływie pierwszych 10 lat od zakończenia wojny”;

• przyznanie ZSRR w postaci konfiskat i rocznych dostaw nie mniej niż 10 mld dolarów.

Ostatecznie ustalono, że Niemcy będą płacić odszkodowanie w trzech formach:

• jednorazowej konfiskaty przeprowadzonej w ciągu dwóch lat od kapitulacji Niemiec;

• rocznych dostaw towarów z produkcji bieżącej w ciągu okresu, który powinien być ustalony;

• wykorzystania pracy niemieckiej.

Powołano Międzysojuszniczą Komisję do spraw Odszkodowań, która w swych pracach miała kierować się założeniem, że ogólna suma odszkodowań powinna wynosić 20 mld dolarów oraz że 50% tej sumy przypadnie ZSRR.

Kwestia międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa:

Roosevelt zaproponował, aby w tej sprawie kierować się założeniem „zapewnienia pokoju co najmniej na 50 lat”. Ustalono:

• każdy członek Rady Bez­pieczeństwa będzie miał jeden głos;

• uchwały Rady Bezpieczeństwa w kwestiach proceduralnych będą podejmowane większością siedmiu głosów;

• uchwały Rady Bezpieczeństwa dotyczące wszystkich innych zagadnień będą podejmowane więk­szością siedmiu głosów, włączając w to zgodne głosy stałych członków; strona uczestnicząca w sporze przy podejmowaniu uchwał wstrzymywałaby się od gło­sowania;

• konferencja założycielska powszechnej organi­zacji odbędzie się w San Francisco począwszy od 25 IV 1945 r. (na kon­ferencji tej Stany Zjednoczone i Wielka Brytania miały udzielić poparcia sprawie dopuszczenia w charakterze członków pierwotnych dwóch radzieckich republik: Ukrainy i Białorusi).

Sprawy polskie na konferencji.

Roosevelt opowiedział się za linią Curzona z pewnymi ustępstwami na rzecz Polski na południowym odcinku tej linii Curzona. Churchill obstawał przy uznaniu linii Curzona „w tej postaci, w jakiej jest ona inter­pretowana przez rząd radziecki, to jest z pozostawieniem Lwowa przy Związku Radzieckim”. W tej sytuacji rząd radziecki - stwierdzał Stalin - nie może żądać mniej, ponieważ Rosjanie i Ukraińcy oskarżyliby go o zdradę. Ostatecznie w sprawie granic stwierdzono, że wschodnia granica Polski winna biec wzdłuż linii Curzona i, że Polska otrzyma „istotny przyrost terytorialny na północy i na zachodzie”.

Ustalono, że istniejący w Polsce Rząd Tymczasowy powinien być zreorganizowany poprzez włączenie „przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków z zagranicy”. Nowy rząd miał otrzymać nazwę Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej. Powołano w Jałcie komisję złożoną z przedstawicieli trzech mocarstw: Mołotowa, Williama Averella Harrimana i Archibalda Johna Clarka Kerra. Na nowy rząd polski nałożono „obowiązek przeprowa­dzenia wolnych i nieskrępowanych wyborów”.

W równie arbitralny sposób trzej przywódcy zadecydowali o sposobie utworzenia Tymczasowego Rządu w Jugosławii.

Inne postanowienia jałtańskie:

• ogłoszenie Deklaracji o wyzwolonej Europie, potwierdzającej wierność zasadom Karty Atlantyckiej,

• porozumienie w sprawie Dalekiego Wschodu - w dwa lub trzy miesiące po kapitulacji Niemiec Związek Radziecki przystąpi do wojny przeciwko Japonii;

• będzie utrzymany status quo w Mongolii Zewnętrznej - Mongol­skiej Republice Ludowej

• do ZSRR powróci południowa część Sachalinu, port Dairen będzie umiędzynarodowiony, Koleje żelazne Wschodniochińska i Południowomandżurska będą eksploatowane wspólnie przez towarzystwo mieszane chińsko-radzieckie, Wyspy Kurylskie (opanowane przez Japonię w 1875 r.) będą odstąpione Związkowi Radzieckiemu;

• zastrzeżono jednak, iż porozumienia doty­czące Mongolii Zewnętrznej oraz portów i kolei żelaznych wymagają zgody Czang Kaj-szeka.

Praktycznie decyzje jałtańskie oddawały los Europy Środkowowschodniej w ręce Stalina.

3. Powstanie ONZ

Karta Atlantycka, Deklaracja Narodów Zjednoczonych z l I 1942 r., Deklaracja czterech mocarstw z 30 X 1943 r. oraz dyskusja na kon­ferencji w Teheranie legły u podstaw powstania ONZ. Wszystkie propozycje w tej sprawie postanowiono przedyskutować na specjalnej konferencji w Dumbarton Oaks koło Waszyngtonu. Obrady maiły swoje dwie fazy:

• pierwsza, rozpoczęta 21 VIII 1944 r., - uczestniczyły delegacje Stanów Zjed­noczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR;

• druga (29 września do 7 grudnia) - brała udział delegacja chińska.

Jedną z pierwszych spraw omawianych w Dumbarton Oaks była nazwa przyszłej organizacji:

• Andriej Gromyko zaproponował nazwę „Międzynarodowa Organizacja Bezpieczeństwa”, a następnie „Związek Światowy”;

• Alexander Cadogan, przewodniczący delegacji brytyjskiej, opowiedział się za drugą propozycją Gromyki;

• przewodniczący delegacji amerykań­skiej Eduard Stettinius obstawał przy nazwie: „Narody Zjednoczone”, która po dalszych dyskusjach została ostatecznie przyjęta.

Uzgodniono, że podstawowy dokument programowy Organizacji Narodów Zjednoczonych będzie nosił nazwę „Karta” (odrzucono nazwę „Statut”), przyjęto też nazwy: Zgromadzenie Ogólne, Sekretariat Generalny, Międzynarodowy Try­bunał Sprawiedliwości oraz Rada Bezpieczeństwa.

Wiele sporów wywoływała natomiast sprawa kompetencji Sekretarza Generalnego oraz jednego z organów: Rady Gospodarczo-Społecznej. Do dalszych rozstrzygnięć pozostawiono też kwestię głosowania w Radzie Bezpieczeństwa (problem weta) i udziału republik radzieckich w przyszłej organizacji. Podstawowe ustalenia pierwszej fazy konferencji zawarto w dokumencie Propozycje w sprawie utworzenia powszechnej organizacji między­narodowej, który później przy udziale delegacji chińskiej przeredagowano i uzupeł­niono.

Konferencja założycielska ONZ rozpoczęła się 26 IV 1945 r. w San Francisco, początkowo z udziałem delegatów 46 państw (w trakcie obrad zaproszono dodatkowo Argentyny, Ukrainy, Białorusi i Danii; nie osiągnięto porozumienia dotyczącego udziału Polski - istnie­jący w Warszawie Rząd Tymczasowy nie był uznawany przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię, a rządu RP w Londynie nie uznawał ZSRR). Polska była więc w San Francisco nieobecna, ale należy do członków-założycieli ONZ, gdyż pod­pisała Deklarację Narodów Zjednoczonych l I 1942 r. i w tym charakterze pod­pisała też 16 października 1945 r. Kartę Narodów Zjednoczonych.

Do podstawowych problemów konferencji w San Francisco należało określenie uprawnień Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa. Grupa państw mniej­szych i średnich, spośród których szczególną aktywnością wyróżniał się delegat Australii Herbert Evatt, prowadziła kampanię na rzecz znacznego zwiększenia roli Zgromadzenia Ogólnego i pomniejszenia roli Rady Bezpieczeństwa. Proponowano, aby we wszystkich sprawach Zgromadzenie Ogólne miało uprawnienia nadrzędne i aby znieść specjalny status stałych członków Rady Bezpieczeństwa, a powiększyć znacznie ich liczbę. Dzięki jednak zgodnej postawie USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR w ostatecznych decyzjach utrzymano szczególną odpowiedzialność i upraw­nienia mocarstw w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego. Uzgodniono też, iż Rada Bezpieczeństwa będzie liczyć jedenastu członków (5+6), tak jak postulowała konferencja w Dumbarton Oaks.

Na konferencji uchwalono Deklarację w sprawie obszarów niesamodzielnych i powołano Radę Powierniczą, jako jednego z głównych organów organizacji.

Konferencja w San Francisco zakończyła się 26 czerwca uroczystym podpisaniem Karty Narodów Zjednoczonych oraz Statutu Międzynarodowego Trybunału Spra­wiedliwości.

4. Konferencja poczdamska (17 VII -2 VIII 1945 r.)

Na czele delegacji amerykańskiej stał prezydent Harry Truman (prezydent Roosevelt zmarł 12 IV 1945 r.); brytyjskiej - w pierwszej fazie konferencji Churchill, a od 28 lipca premier Clement Altlee. Delegacji radzieckiej przewodniczył Stalin.

Sprawa przygotowania traktatów pokojo­wych oraz mechanizmów współpracy wielkich mocarstw po wojnie. Postanowiono:

• Utworzyć Radę Ministrów Spraw Zagranicznych pięciu mocarstw (Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, ZSRR, Francji i Chin - dwa ostatnie mocarstwa miały być zaproszone do udziału).

• Rada „będzie się zbierała normalnie w Londynie, który będzie stałą siedzibą wspólnego sekretariatu” lub w innych stolicach.

• Do zadań Rady należało: opracowanie traktatów pokojowych z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią; opracowanie propozycji uregulowania nie załatwionych spraw terytorialnych w związku z zakończeniem wojny w Europie; przygotowanie układu pokojowego „dla Niemiec, który rząd niemiecki przyjmie, gdy powstanie rząd zdatny do tego”.

• Ponadto Rada miała zajmować się innymi kwestiami, wynikającymi z „porozumie­nia rządów uczestniczących w Radzie”.

• Postanowiono rozwiązać Europejską Komisję Doradczą.

Sprawa Niemiec

Akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec z 8 V 1945 r. miał charakter czysto wojskowy i nie zawierał żadnych postanowień politycznych. W Poczdamie podjęto zasadnicze decyzje polityczne:

• Najwyższą władzę w Niemczech będą odtąd sprawowali głównodowodzący sił zbrojnych USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Fran­cji, każdy w swojej strefie okupacyjnej.

• Koordynację polityki sojuszniczej w zakresie kontroli na Niemcami i działaniami „w sprawach obchodzących Niemcy jako całość” powierzono Sojuszniczej Komisji Kontroli.

• Cele okupacji Niemiec: demilitaryzacja, denazyfikacja, demokratyzacja decen­tralizacja, dekartelizacja („usunięcie obecnej, nadmiernej koncentracji potęgi gospodarczej, wyrażającej się w szczegól­ności pod postacią karteli, syndykatów i trustów”).

• Nie przewidywano natomiast możliwości utworzenia centralnego rządu niemiec­kiego, ale tylko powołanie sekretarzy stanu, kierujących ważnymi działami ad­ministracji i podporządkowanych Sojuszniczej Komisji Kontroli.

• W okresie trwania okupacji „Niemcy będą traktowane jako jednolita całość gospodarcza”, z czego wynikała konieczność utrzymania jednolitego systemu pieniężnego i bankowego.

Sprawa odszkodowań niemieckich.

Przyjęto formułę, że „po wypłacie odszkodowań powinno pozostawić się tyle zasobów, żeby naród niemiecki mógł egzystować bez pomocy z zewnątrz”. Żądania reparacyjne ZSRR miały być zaspokojone przez konfiskatę odpowiednich dóbr z okupacyjnej strefy radzieckiej. ZSRR zobowiązał się też zaspokoić polskie żądania odszkodowawcze ze swej części odszkodowań. Natomiast żądania repara­cyjne Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii oraz innych państw miały być pokryte ze stref zachodnich. ZSRR otrzyma dodatkowo z zachodnich stref okupacyjnych:

• 10% sprzętu przemysłowego, który nie jest potrzebny dla niemieckiej gospodarki pokojowej „bez żadnej w zamian zapłaty”;

• 15% takiego sprzętu, w zamian za dostarczenie równowartości w żywności, węglu i innych produktach.

Realizacja reparacji powinna dokonać się w ciągu dwu lat, natomiast ilość sprzętu, który miał być przekazany ZSRR z zachodnich stref okupacyjnych na rachunek odszkodowań, postanowiono ustalić najpóźniej w ciągu sześciu mie­sięcy.

Sprawa Polski.

Delegacja brytyjska sformułowała też w Poczdamie pięć pytań dotyczących Polski: w sprawie wolnych wyborów, wolności prasy, religii, postępowania wobec Polaków powracających z zagranicy i ustanowienia komunikacji lotniczej między Londynem i Warszawą, uzależniając od odpowiedzi na te pytania swoje stanowisko w sprawie granicy na Odrze i Nysie. Obecni już w Poczdamie (od 24 VII) przedstawiciele polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej uspokajali Brytyjczyków w najważniejszej sprawie, że mianowicie wybory odbędą się jak najszybciej, nie później niż z początkiem przyszłego roku.

Ostatecznie trzy mocarstwa osiągnęły na konferencji poczdamskiej porozumienie w sprawie rządu polskiego i granicy zachodniej Polski. Zakomunikowano w związ­ku z tym, że „z zadowoleniem” przyjęto utworzenie polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, uznanego przez trzy mocarstwa. W następstwie tego USA i Wielka Brytania nawiązały z nim stosunki dyplomatyczne i cofnęły uznanie „dawnemu Rządowi Polskiemu”. Podkreślono, że ten nowy rząd przeprowadzi możliwie jak najrychlej wolne i nieskrępowane wybory na podstawie powszechnego i tajnego prawa wyborczego. Uchwalono, iż byłe ziemie należące do Niemiec na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, łącznie z częścią Prus Wschodnich nie prze­chodzących do ZSRR oraz byłym Wolnym Miastem Gdańskiem oddane zostaną pod zarząd państwa polskiego, a „ostateczne ustalenie zachodniej granicy Polski powinno być odłożone do konferencji pokojowej”. Trwałość rozwiązań granicznych potwierdzała jednak następna decyzja mocarstw o przesiedleniach ludności niemiec­kiej z Polski, Czechosłowacji i Węgier.

5. Kapitulacja Japonii

Związek Radziecki wypowiedział 5 IV 1945 r. radziecko-japoński pakt o neutralności z 13 IV 1941 r., ale wojny z Japonią jeszcze nie ogłosił. Kiedy wojna w Europie już się zakończyła, Japonia zachowała na Dalekim Wschodzie znaczny potencjał militarny, a dowódcy amerykańscy przewidywali, że działania zbrojne mogą tu trwać do końca 1946 r. bądź nawet i dłużej. Aliantom zachodnim bardzo zależało na przystąpieniu ZSRR do wojny z Japonią, co znajdowało wyraz także w trakcie dyskusji poczdamskich.

W dniu 26 VII 1945 r. rządy USA, Wielkiej Brytanii i Chin ogłosiły w Pocz­damie Deklarację skierowaną do rządu japońskiego z żądaniem bezwarunkowej kapitulacji. Deklaracja ta, składająca się z 13 punktów, wzywała m.in. do:

• usunięcia od władzy w Japonii tych, którzy „sprowadzili naród japoński na błędną drogę walki o zdobycie świata”;

• wykonania postanowień Deklaracji kairskiej i ograni­czenia suwerenności Japonii do wysp Honsiu, Hokkaido, Kiusiu i Sikoku;

• roz­brojenia sił zbrojnych Japonii;

• demokratyzacji Japonii;

• zniszczenia przemysłu zbrojeniowego i przejścia Japonii na tory gospodarki pokojowej.

• wyznaczone przez sojuszników części Japonii będą okupowane (do czasu powstania „rządu nastrojony pokojowo i odpowiedzialnego” i zrealizowania celów wskazanych w De­klaracji).

Żądania aliantów zostały przez Japonię odrzucone, o czym donosił premier Kantaro Suzuki w nocie z 28 lipca. 6 sierpnia na Hiroshimę, a 9 sierpnia na Nagasaki Amerykanie zrzucili bomby atomowe. 8 VIII 1945 r., ZSRR skierował do Japonii notę informującą, że rząd radziecki przyłączył się do oświadczenia trzech mocarstw z 26 lipca i wobec tego „propozycja pośred­niczenia w wojnie na Dalekim Wschodzie, złożona przez Rząd Japoński Rządowi Radzieckiemu traci wszelkie uzasadnienie”. W nocie tej rząd radziecki oświadczał, iż poczynając z dniem 9 sierpnia znajduje się w stanie wojny z Japonią.

Dowódcy japońscy na naradzie u cesarza w nocy z 9 na 10 sierpnia opowiedzieli się za kontynuowa­niem działań wojennych. Z uwagi jednak na to, że cesarz miał w tej sprawie odmienne zdanie, 10 sierpnia rząd japoński przesłał aliantom za pośrednictwem Szwajcarii i Szwecji oświadczenie o gotowości akceptacji Deklaracji poczdamskiej: „Pod warunkiem, iż wymieniona Deklaracja nie zawiera żadnego żądania dotyczą­cego prerogatyw Jego Cesarskiej Mości jako suwerennego panującego”. Odpowiedź, wystosowana 11 sierpnia przez amerykańskiego sekretarza stanu Jamesa Bymesa w imieniu sprzymierzonych, pozbawiona była konkretnych obietnic w sprawie prerogatyw cesarza. Zawierała jednak sformułowanie: „Od momentu kapitulacji władza Cesarza i rządu japońskiego w zakresie kierowania państwem zostanie podporządkowana Naczelnemu Dowódcy Wojsk Sprzymierzonych”. 14 sierpnia rząd japoński ogłosił zgodę na bezwarunkową kapitulację.

Tego samego dnia 14 VIII 1945 r., podpisany został w Moskwie układ o przyjaźni i pomocy wzajemnej między ZSRR a Chinami:

• „prowadzenie wojny przeciw Japonii aż do końcowego zwy­cięstwa”

• zapewniał o powojennej współpracy.

Dodatkowe noty wymienione w związku z układem mówiły o wspólnym zarządzie nad Koleją Wschodniochińską, uznaniu suwerenności Chin nad Mandżurią (po zlikwidowaniu w sierpniu 1945 r. tzw. Państwa Mandżukuo) oraz o zgodzie Chin na niepodległość Mongolii Zewnętrznej (MRL), jeśli głosowanie ludności to potwierdzi.

Akt generalnej kapitulacji Japonii podpisany został na pokładzie amerykańskiego okrętu wojennego „Missouri” 2 IX 1945 r.

V. Holocaust

1. Przyczyny Holocaustu - antysemityzm niemiecki

Anysemityzm niemiecki rozwinął się dynamicznie w XIX w. - objął całą szkołę historyczną, której przewodził Heinrich von Treitschke: oskarżała ona Żydów o szkodliwy wpływ na „naturalny” rozwój historii Niemiec. Podobne poglądy głosiło środowisko skupione wokół sławnego kompozytora Ryszarda Wagnera. Wagner był zwo­lennikiem przyspieszenia upadku Żydów i stwier­dził: „Uważam rasę żydowską za urodzonych wro­gów ludzkości i wszystkiego, co w niej szlachetne. Pokonają oni z pewnością Niemców. Jestem być może ostatnim Niemcem, który wie, jak miłujący sztukę człowiek powinien przeciwstawić się juda­izmowi, który już w tej chwili przejmuje kontrolę nad wszystkim” (P. Johnson, Historia Żydów).

Po skandalach finansowych z udziałem Żydów nastroje antyżydowskie przeniknęły do polityki. W Reichstagu dyskutowano nad ustano­wieniem antyżydowskich praw; choć do tego nie doszło atmosfera uległa zagęszczeniu i łatwo było o wy­buch nienawiści. W 1879 r. hamburski anarchista Wil­helm Marr założył Ligę Antysemicką i wprowadził do słownika politycznego termin „antysemityzm”. W 1882 r. w Dreźnie odbył się pierwszy Międzynarodowy Kongres Antyżydowski, a następne miały miej­sce w Kassel (1886) i Bochum (1889).

Kuźnią germańskiej myśli politycznej, która w poważnym stopniu ukonstytuowała światopogląd Hitlera i wizję tworzenia „Nowej Europy” dla wybranych elit, stał się ośrodek wiedeński. Ukształtował się on i działał w latach 1912-23. Należeli do niego m.in.: Karl Haushofer (twórca teorii Leben-sraum i współautor Mein Kampf Hitlera), Houston Stewart Chamberlain (twórca teorii o „wyższości” rasy aryjskiej, „duchowy Fundator III Rzeszy”), Walther Rathenau (przemysłowiec, polityk, mini­ster spraw zagranicznych, twórca traktatu w Rapallo z 1922 r., zwolennik etatyzmu i współpracy z bolszewikami, Żyd-antysemita), Adolf Hitler, Hjalmar Schacht (prezes Banku Rzeszy, 1933 poparł dojście Hitlera do władzy, 1933-45 realizował prog­ram zbrojeń Rzeszy), Ryszard Coudenhove - Kalergi (twórca idei „Paneuropy”) oraz wielu przy­wódców późniejszej NSDAP.

2. Początki działalności Hitlera

Mimo że Hitler był obywatelem austriackim, zgłosił się na ochotnika do wojska niemieckiego w Bawarii, uciekając przed poborem w swoim kraju. Uważał, że głównymi wino­wajcami wojny byli Żydzi, którzy piastowali najważ­niejsze stanowiska w rządzie Austro-Węgier, dlate­go jego zdaniem Niemcy powinny zerwać sojusz z Wiedniem. Po wojnie Bawaria ogłosiła się republi­ką (Bawarska Republika Rad), a jej pierwszym premierem został Żyd Kurt Eisner. Planował on oderwanie Bawarii od Niemiec, usamodzielnie­nie jej, a nawet alians z Francją.

Wydarzenia z okresu rewolucji w Bawarii mia­ły długotrwałe skutki psychologiczne i stały się podsta­wą stworzenia przez marszałka P. von Hindenburga i gen. E. Ludendorfa teorii o „ciosie w plecy” zadanym armii niemieckiej przez komunistów i Żydów.

Po opanowaniu Monachium przez „Białą Gwardię” powołano komisję śledczą, w skład której wszedł starszy szeregowy Hitler z zadaniem wytropienia wszystkich osób, które sprzyjały rewolcie komunistycznej. Za swój ą gorliwość zdobył uznanie. Wkrótce potem Hitler został szefem komórki do spraw agitacji w małej Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP), która w 1920 r. przekształciła się w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą - NSDAP. Na jej zebraniu w monachijskiej Hitler ogło­sił 25 punktów programu, z których 13 skierowa­nych było przeciw Żydom. W lipcu 1921 r. Hitler wystąpił z partii, uzależnia­jąc swój powrót od uzyskania stanowiska „pierw­szego przewodniczącego wyposażonego w dykta­torskie kompetencje”. Władze partyjne wyraziły zgodę.

3. Program Mein Kampf

12 XI 1923 r. Hitler, pozyskawszy dla swych pla­nów gen. Ludendorfa, na czele oddziałów SA pró­bował dokonać zamachu stanu w Monachium.; Reichswehra odmówiła poparcia puczu, który w końcu władze udaremniły. Zamachowcy zostali aresztowani i oddani pod sąd. Hitlera skazano na 5 lat więzienia, ale w rzeczywistości w odosobnie­niu spędził on tylko 9 miesięcy, W więzieniu przystąpił, przy współudziale Karla Haushofera i Alfreda Rosenberga, do napi­sania Mein Kampf.

Książka ta stanowiła w zasadzie program, jaki mieli realizować narodowi socjaliści po dojściu do władzy:

• znie­sienie wszelkich powinności i ograniczeń, jakie nałożył na Niemcy traktat wersalski, łącznie z od­zyskaniem utraconych terytoriów;

• przywrócenie Niemcom ich mocarstwowej pozycji w Europie i w świecie;

• zjednoczenie w jednym państwie wszystkich Niemców i niemieckojęzycznych oby­wateli in. państw;

• zdobycie dla „wielkiego naro­du niemieckiego” przestrzeni życiowej na wscho­dzie Europy;

• zapewnienie narodowi niemieckiemu jako „narodowi Pnów” (Herrenvolk) władania nad in. „matowano ściowymi” narodami (Untermenschen);

• usunięcie z Niemiec wszystkich obcych, a szcególnie Żydów,

• zlikwidowanie w Niemczech marksizmu i wszelkich objawów bolszewizmu jako ideologii wrogich państwu i na­rowi niemieckiemu.

Mein Kampf została przyjęta w świecie z lekce­ważeniem. Politycy zignorowali zawarte w niej tezy. Po dojściu Hitlera do władzy, gdy książka jego była wydawa­na w milionowych nakładach nie traktowano poważnie ludobójczych zamierzeń Führera. Zapowiedzią, że hasła zawarte w Mein Kampf mogą, być realizowane w praktyce, było zachowanie bojówek SA: bojkotowano skle­py żydowskie, w ciemnych uliczkach sprawdzano „aryjskość” napadniętych mężczyzn, rozlepiano antyżydowskie hasła, często bito Żydów spotykanych w miejscach, gdzie według hitlerowców nie powinni się oni znajdo­wać.

Reakcje polityków i obserwatorów wysokiego szczebla były zadziwiająco łagodne. Brytyjski attache wojskowy Thorne pisał do swojego ambasadora w Berlinie: „Wszyscy oficerowie czują, że ruch narodowosocjalistycznyjest dziś najlepszym środkiem zdyscyplinowania niemieckiej młodzieży i wyrwa­nia jej spod wpływu komunistów”.

Wielki Kryzys spowodował, że w 1932 w Republice Weimarskiej było ok. 6 mln bezrobotnych. Partie gło­szące radykalne programy zyskiwały coraz więk­sze poparcie. Finasowe trudności przeżywała też NSDAP. Z pomocą Hitlerowi po­spieszył wielki międzynarodowy kapitał żydowski. Wią­zało się to z faktem, iż Hitler, głosząc antyżydowski pro­gram, miał na myśli przede wszystkim Żydów z Europy Wschodniej - Ostjuden, nazywanych pogardli­wie „galicyjskimi kaftaniarzami” albo „zawszony­mi chałaciarzami”, do których z pogardą odnosili się bogaci, na ogół zasymilowani Żydzi Zachodu (aby zapobiec napływowi Ostjuden do Europy Zach. wprowadzony został 1919 Traktat o Miejszościach Narodowych). Już na pocz. lat 20. wielki bankier niemiecki, w czasie I wojny świat, szef tajnej policji, Max Warburg radził prezy­dentowi Rzeszy Ebertowi, aby położył tamę napły­wowi Ostjuden; zaś rozwiewając wątpliwości swe­go bratanka, Johna Warburga, który miał przekazać Hitlerowi pieniądze z Wali Street, powiedział: „Hi­tler to mocny człowiek i takiego człowieka Niemcy potrzebują. Mówiąc o Żydach, Hitler ma na myśli Żydów galicyjskich, którzy od wojny zapowietrza­ją Niemcy. Żydów z dziada pradziada żyjących w Niemczech traktuje po partnersku. W partii so­cjaldemokratycznej i komunistycznej ton nadająży-dzi. Za nich się weźmie, nie dlatego, że są Żydami, ale dlatego, że są socjaldemokratami albo komuni­stami”.

O wielkości wydatków na utrzymanie NSDAP może świadczyć bilans za rok 1932: utrzymanie SA kosztowało wówczas ok. 180 mln marek, a wraz z pozostałymi kosztami (np. utrzymanie aparatu par­tyjnego, wybory, podróże samolotami) partia potrzebowała ok. 300 mln marek, co było wówczas sumą ogromną; ze składek członkowskich pocho­dziła zaledwie 1/6 tej kwoty, resztę dostarczały ban­ki żydowskie z USA i Niemiec.

4. Antyżydowska polityka Hiltlera w Niemczech do1941 r.

4 l 1933 r. w Kolonii, w pałacu barona Kurta von Schroedera, bogatego finansisty izraelskiego po­chodzenia, właściciela wielu banków niemieckich i an­glosaskich, współtwórcy Klubu Londyńskiego, od­było się tajne spotkanie Hitlera z byłym kanclerzem Rzeszy Franzem von Papenem, zaufanym człowie­kiem prezydenta von Hindenburga. Porozumienie przewidywało:

• Hitler obejmie urząd kanclerza Rzeszy,

• von Papen - wicekanclerza.

Schroeder stał się uprzywilejowanym członkiem hitlerowskiej elity władzy, wstąpił do NSDAP i otrzymał od Hitlera stopień generała SS. Należąc do Akademii Prawa Niemieckiego (Akademie für Deutsches Recht), brał udział w opracowywaniu ustaw norymberskich (1935 r.), po­zbawiających Żydów praw obywatelskich. Uczestniczył w przygo­towywaniu i nadzorze nad przebiegiem antyżydowskiej operacji pod nazwą „aryzacja”, a jako członek Izby Gospodarczej Rzeszy (Reichswirtschaftskammer) był jed­nym z autorów planów masowej eksploatacji więź­niów wszystkich typów niemieckich obozów (ok. 19 mln ludzi) oraz darmowej pracy przymusowych robot­ników sprowadzanych do Rzeszy z podbitych kra­jów Europy (w 1944 - 7,1 mln ludzi);

Po przejęciu władzy przez Hitlera (30 I 1933 r. ) na krotki okres wyciszono najbardziej drastyczne wystąpienia antyżydowskie, aby nie drażnić światowej opinii publicznej. Pierwszy okres polityki antyżydowskiej, od pocz. 1933 do czerwca 1941 r. , nazwany został okresem „wyłącza­nia (Ausschaltung) Żydów z życia pu­blicznego”, potem w ogóle z Rzeszy i tere­nów przez nią okupowanych bądź zwasalizowanych. Polityka ta miała 2 aspekty:

• pozytywny - szko­lenie młodych Żydów w zawodach przydatnych im do emigracji, uczenie ich języków obcych, tworze­nie stowarzyszeń i urzędów emigracyjnych, a także popieranie na arenie międzynarodowej polityki syjonistów dążących do stworzenia odrębnego państwa żydowskiego;

• negatywny - stosowanie fizycznego i moralnego przymusu aż do zbrodniczych działań włącznie.

Przygotowując się do oddzielenia Żydów od Aryjczyków, w dokumentach dokonano wyraźne­go sprecyzowania, kogo uważa się za Aryjczyka:

4 IV 1933 r. wprowadzono ustawę o urzędnikach, mocą której Żydzi zostali usunięci z administracji państwowej; wyjątek stanowili uczestnicy I wojny światowej, których (na razie) pozo­stawiono na stanowiskach. 25 IV 1933 r. wprowadzo­no przepis o zakazie pełnienia przez Żydów funk­cji wykładowców w szkołach i na uczelniach. Uchwalona następnie ustawa o cof­nięciu naturalizacji i odebraniu niemieckiego obywatelstwa zmusiła dziesiątki tysięcy Ostjuden, którzy przyby­li do Niemiec po I wojnie świat., do opuszczenia terytorium Rzeszy. Stopnio­wo wprowadzano „paragraf aryjski” w odniesieniu do wszystkich ważnych zawodów: latem 1934 objęto nim praw­ników, a w grudniu aptekarzy, zakazano też otwie­rania przewodów habilitacyjnych dla Żydów na wyższych uczelniach.

Program NSDAP z 1920 r. odnośnie do polityki wobec Żydów został prawnie usankcjonowany rasistowskim dekretem rządu III Rzeszy, zaaprobo­wanym przez Reichstag na sesji wyjazdowej w Norymberdze 15 IX 1935 r. Były to 2 tzw. usta­wy norymberskie:

• obywatelstwie Rzeszy,

• ochronie niemieckiej krwi i niemieckiego honoru.

Wpro­wadziły one rozróżnienie obywateli Rzeszy na „aryjczyków” i „niearyjczyków”, przymusową desymilację i stały się prawną podstawą planowanych ak­cji antyżydowskich. Ustawa O ochronie niemieckiej krwi... stanowiła m.in.: „Małżeństwa między Ży­dami i obywatelami niemieckiej krwi lub pokrew­nej rasowo krwi są zakazane. Pozamałżeńskie ob­cowanie płciowe między przedstawicielami obu grup będzie karane”. Aby dodatkowo zapobiec temu przestępstwu, zwanemu Rassenschande (rasowa hańba), wprowadzono także zakaz przyjmowania w „aryj­skich domach” do służby kobiet niearyjskiego po­chodzenia w wieku poniżej 45 lat. Żydom zabro­niono wywieszania flagi Rzeszy i flagi narodowej, nato­miast zezwolono im na używanie barw żydowskich. Trzy miesiące po uchwaleniu ustaw norymberskich przeniesiono w stan spoczynku wszystkich pozo­stawionych poprzednio urzędników państwowych pochodzenia żydowskiego.

Ustawy norymberskie, pozbawiające Żydów praw obywatelskich, miały na celu zmuszenie ich do emigracji z Rzeszy. Były tym zainteresowane także środowiska syjonistyczne, które w tym czasie nawią­zały współpracę z Gestapo: komendant żydowskiej or­ganizacji zbrojnej Hagana Feivel Poikes spotkał się w lutym 1937 r. w Berlinie z A. Eichmannem, referentem w Wydziale Żyd. (IVB 4a) w centrali Gestapo w Ber­linie i otrzymał od niego pisemne oświadczenie -”Wywierany będzie nacisk na ogólnokrajowe przed­stawicielstwo Żydów w Niemczech, aby zobowią­zywało emigrujących Żydów do wyjazdu do Pale­styny, a nie do jakiegoś innego kraju. Leży to całko­wicie w interesie Niemiec i Gestapo przedsięwzięło już odpowiednie kroki”. Eichmann rewizytował Poikesa kilka miesięcy później (2 X 1937) w Hąjfie i po powrocie do Rzeszy złożył następujące sprawozda­nie: „Narodowe kręgi żydowskie są bardzo zadowo­lone z radykalnej polityki niemieckiej w stosunku do Żydów, gdyż dzięki niej liczba ludności żydow­skiej w Palestynie wzrosła do tego stopnia, że w da­jącej się przewidzieć przyszłości będzie tu więcej Żydów niż Arabów” (Eichmann, Protokoły przesłu­chań..., 3240B). Gminy żydowskie w Berlinie i wszystkich wielkich miastach Niemiec organizowały kursy ję­zyka hebrajskiego i przygotowywały, przede wszystkim mło­dych Żydów, do Alijah, czyli emigracji do Palesty­ny. Żydowski Centralny Komitet Pomocy i Odbudowy przekształcił się w Ogólnokrajowe Przedstawiciel­stwo Żydów Niemieckich, które ostatecznie nazwało się Ogólnokrajowym Zrzeszeniem Żydów w Niemczech i wraz z urzędem Eichmanna koordynowało emigra­cję Żydów do Palestyny. Do wybuchu wojny liczba żydowskich emgrantów wynosiła:

• 1933-37 tys.,

• 1937-23 tys.,

• od 1938 do 23 X 1941 (wstrzymanie emigracji) - 70 tys.

Zachęcony bezkarnością swoich poczynań, Hi­tler postanowił zaostrzyć represje, aby zmusić Ży­dów do opuszczenia Rzeszy. Pretekstem miał być „spontaniczny” gniew ludu w reakcji na zastrzele­nie sekretarza niemieckiego poselstwa w Paryżu Ericha von Ratha przez młodego Żyda Grynszpana Herschela. Motywem mordu była osobista zemsta z powodu wysiedlenia z Rzeszy około 15 tys. Żydów z polskim. obywatelstwem, w tym rodziców zamachowca. Na zebraniu przywódcó NSDAP 9 XI 1938 r. w Mona­chium Joseph Goebbels wygłosił płomienną mowę i przekazał zgromadzonym ustne polecenie wywo­łania zamieszek i urządzenia pogromu Żydów; miała to być „reakcja narodu niemieckiego przeciwko spiskowi międzynarodowego żydostwa”. W nocy 9/10 XI 1938 r. funkcjonariusze NSDAP i SA rozpę­tali zamieszki: zamordowano 92 osoby i cza­sowo zatrzymano ok. 30 tys. Żydów z zamiarem zmuszenia ich do szybkiej emigracji z Rzeszy. Z powodu rozbicia kryształowych luster w jednym z żydowskich domów towarowych w Berlinie propaganda nazwała to zajście nocą krysztalową. Akcja ta spotkała się z obojętnością świata.

Wyjazdy Żydów z Rzeszy odbywały się zarów­no żywiołowo, jak i w sposób zorganizowany. Na początku działalności Głównego Urzędu Służby Bezpie­czeństwa (1933) w Berlinie, kierowanego przez Reinhardta Heydricha, utworzony został Referat Żydowski (IVB 4a) w celu koordynacji wszystkich dzia­łań antyżydowskich, w tym również do organizowania deportacji. Na jego czele stanął oficer SS po­chodzenia żydowskiego Leopold Mildenstein (opracował plan w celu „wzbudze­nia w możliwie największej liczby Żydów chęci wyjazdu do Palestyny”). Wydział ten za pośrednic­twem Eichmanna nawiązał kontakty z Haganą. Po zaję­ciu Austrii (VIII 1938) w pałacu Rotschildów w Wiedniu utworzono Centralne Biuro ds. Żydowskich Emigrantów, składające się całkowicie z persone­lu żydowskiego, którym kierował Eichmanna, odpowiada­jący za deportacje Żydów z Rzeszy. Po przyłącze­niu do Rzeszy Czechosłowacji (X 1938) Heydrich Utworzył w Pradze Centralną Radę ds. Rozwiąza­na Kwestii Żydowskiej w Czechach i Morawach. Na jej czele postawił Eichmanna. Była to duża instytucja zatrudniająca wyłącznie Żydów. Eichmann zobowiązał swoich pracowników do odprawiania z kraju 300 czeskich Żydów dziennie. Ocenia się, iż do wybuchu II wojny świat, z Rzeszy wyemigrowało ok. 230 tys. Żydów.

5. Holocaust po rozpoczęciu wojny

II wojna światowa stworzyła nową sytuację w urzeczywistnianiu niemieckich planów ludobójczych. Na pierwszym miejscu tych planów znajdowała się ludność polska. Hitlerowcy zaczęli reali­zować przygotowany wcześniej plan wyniszczenia polskiej inteligencji według specjalnych list gończych, obejmujących ponad 61 tys. nazwisk najbardziej zasłużonych Polaków). Za wykonanie tego były odpowiedzialne przede wszystkim grupy operacyjne Einsatzgruppen oraz częściowo Wehrmacht. w pierwszym okresie wojny zrealizowano m. in. akcję „Operacja Tannenberg” (l IX-25 X 1939) oraz Akcję AB - (V-VII 1940).

Po najeździe Wehrmachtu na Polskę, w polityce niemieckiej wobec Żydów można rozróżnić na­stępujące okresy: 1- 25 X 1939 r., koniec X 1939 r. - do X 1940 r., X 1940 - VI 1941 r., okres po VI 1941.

a) okres pierwszy 1 IX - 25 X 1939 r.

W sprawie Żydów zamieszkujących ziemie polskie wydano w tym czasie tylko 2 rozkazy: koncentrowania w miastach i deportacji. Nadal była realizowana akcja „wyłączania” i to w coraz ostrzejszej formie. Równolegle z masowymi mordami, przeprowa­dzanymi przez Einsatzgruppen w ramach „Opera­cji Tannenberg”, rozpoczęło się wysiedlanie Pola­ków i Żydów z tych ziem polskich, które Niemcy za­mierzali wcielić do Rzeszy. W poł. września na Pomorzu, w Wielkopolsce i na Śląsku Einsatzgruppen przystąpiły do sporządzania spisu Żydów, rejestrowania ich własności, stopniowego przekazywania żydowskich majątków w zarząd niemiecki. W wielu miejscowo­ściach wprowadzono dla ludności żyd. zakaz zmiany miejsca zamieszkania. 5 X 1939 r. dowódca 6 Einsatzgruppe SS-Oberführer Naumann meldował, iż w Wielkopolsce przygotowania do „rozwiązania kwestii żydowskiej” weszły w fazę rozpoczęcia kon­centracji Żydów w gettach i ich wysiedleń.

30 IX 1939 r. Heydrich wydał dyrektywę przy­znającą dowódcom Einsatzgruppen prawo samo­dzielnego podejmowania decyzji w sprawach ter­minów i zasięgu koncentracji ludności żydowskiej w mia­stach, z tym jednak zastrzeżeniem, iż musiały być uzgadniane z dowództwem armii lub okręgu wojskowego. Na Rzeszowszczyźnie już 22 IX 1939 r. rozpoczęły się pospieszne masowe deporta­cje ludności za San, chodziło bowiem o wykorzys­tanie okoliczności, że ziemie na wschód od tej linii miały być przekazane Sowietom. W ciągu dwóch tygodni z wielu miast z tego obszaru de­portowano za San ponad 20 tys. Żydów. Podobnie postąpiono z ludnością żydowską Mazowsza - z tere­nów położonych nad Narwią.

29 IX 1939 r. Hitler w rozmowie z ministrem A. Rosenbergiem oświadczył, że po ustaleniu z So­wietami nowej linii demarkacyjnej (28 IX 1939) postanowił okupowane ziemie polskie podzielić na 3 części: Nad dotychczasową granicą Rzeszy miał powstać szeroki pas germanizacji i kolonizacji w wyniku przesiedlenia tam Niemców. Wszystkich Polaków z tych terenów, z jakiegokolwiek powodu uznanych za „element niepożądany”, a także wszystkich bez wyjątku Ży­dów, w tym również z Rzeszy, należało wysiedlić na obszar między Wisłą a Bugiem. W tym samym dniu na odprawie z szefami departamentów central Sipo (policja bez­pieczeństwa) i SD (służba bezpieczeństwa) Hey­drich poinformował, że na obszarach między Wis­łą a Bugiem planuje się stworzenie „rezerwatu” lub też „Reichsgetta”, dokąd zo­staną usunięte wszystkie „elementy polskie i żydow­skie, które wysiedli się z terenów przewidzianych do aneksji”.

7 X 1939 r. Hitler mianował Reichsfuhrera SS H. Himmlera komisarzem Rzeszy dla umocnienia niemczyzny na Wschodzie i udzielił mu szerokich pełnomocnictw w realizacji tych zadań. 17 października na konferencji, w której oprócz Hitlera wzięli udział m.in.: jego zastępca R. Hess, szef kancelarii NSDAP M. Borman, szef OKW gen. W. Keitel, przyszły gubernator Generalnego Gubernatorstwa H. Frank oraz Himmler, sprecyzowano główne założenia polit funkcjonowania nowego tworu okupacyjnego:

• miał on stanowić „tymczasowy rezerwat” dla zamiesz­kałej tam ludności, a także dla deportowanych z obszarów wcielonych do Rzeszy,

• spełniać rolę źródła niewolniczej siły roboczej na potrzeby niemieckiego rolnictwa i przemysłu;

• ustalono, że ludność GG zostanie pozbawiona wszelkich praw politycznych, będzie podlegać dyskryminacji narodowej, rasowej i kulturalnej oraz że poziom życia tej ludności sprowadzi się do minimum;

• gubernator Frank miał za­pobiec powstawaniu nowej inteligencji jako war­stwy kierowniczej.

11 X 1939 r. komisarz Rzeszy dla umocnienia niem­czyzny wydał pierwsze zarządzenie, w którym akcep­tował dotychczasowe wysiedlenia i deportacje z zaję­tych ziem polskich i jednocześnie nakazywał wysiedlenie Polaków (i Żydów) z Gdyni i Poznania. Dowództwo tej ak­cji powierzył szefowi Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Heydrichowi. Do 25 października tylko z Gdyni i ziem nadmorskich usunięto ok. 38 tys. Polaków, w tym ponad 20 tys. osób skierowano transportami kolejowymi w Kielec­kie i Warszawskie. Do wysiedleń przystąpiono rów­nież w powiatach: Bydgoszcz, Grudziądz i Lipno. Wszczęto też, wstrzymaną poprzednio, deportację w Rzeszowskie ludności żydowskiej z Górnego Śląska oraz z Czech i Austrii.

W październiku 1939 r. w RSHA utworzono Centralę dla Emigracji Żydów z Rzeszy, która w swej gestii miała także wysiedlenia z terenów polskich przyłączonych do Niemiec; jej kierownikiem został Eichmann. Do jego kompetencji należała m.in. konfiskata pożyd. mie­nia zarówno pozostawionych nieruchomości, jak skromnego wyposażenia osobistego wysiedlonych.

W ścisłym związku z deportacjami pozostawa­ło inne zjawisko charakterystyczne dla niemieckiej polity­ki w stosunku do Żydów - stopniowe koncentrowanie ludności żydowskiej w określonych miej­scach, czyli getyzacja. Rozpoczęto ją 4 V 1939 r. zarządzeniem władz hitlerowskich, aby ludność żydowską skupiać w domach należących do Żydów; w ten sposób moż­na było objąć ją kontrolą policyjną i łatwiej zmusić do emigracji.

W czasie zarządu wojskowego i dzia­łalności Einsatzgruppen (l IX -25 X 1939 r.) obowiązy­wał rozkaz, aby Żydów „deportować i koncentrować w miastach”; deportacje dotyczyły osób mieszkają­cych na ziemiach włączonych do Rzeszy (Austria, Czechy, Morawy, Pomorze, Wielkopolska, Śląsk); koncentracja w miastach nie była na razie realizowa­na z uwagi na trudności techniczne okresu frontowe­go. Mordy popełniane w tym czasie na Żydach miały charakter represyjo-odwetowy.

b) Okres drugi (od końca X 1939 do X 1940) - czas tworzenia gett

Oficjalnie za inicjatora getyzacji uważa się Heydricha, który 21 IX 1939 r. wydał specjalną instrukcję w tej spra­wie podległym mu organom SD, SS i policji porząd­kowej. Początkowo getta żyd. nie miały określonej struktury ani zasad organizacyjnych. W grudniu 1939 r. kierownictwo nad emigracją i wy­siedleniami objął w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy Eichmann, który zajął się również organizo­waniem gett na obszarze całej Europy. Pierwsze getta powstały w Piotrkowie (X 1939), Puławach i Ra­domsku (XII 1939) oraz Jędrzejowie (III 1940), stop­niowo tworzone je w kolejnych miastach. W ich statu­sie zachodziły zmiany organizacyjne, polegające przede wszystkim na zaostrzaniu ograniczeń i stałym zwiększaniu wymagań wobec stłoczonej tu ludności.

c) Okres trze­ci (X 1940-VI 1941) zamykanie gett

W tym czasie tworzono getta w Jugosławii, Grecji, ZSRR oraz w Protektoracie Czech i Moraw. Z różnych krajów Europy deportowano lud­ność żydowską do gett na ziemiach polskich (Łódź, Lublin), sowieckich (Mińsk, Ryga) oraz do ośrodków zagłady (Birkenau, Treblinka, Sobibór). Największe getta utworzyli Niem­cy w Warszawie (500 tys.) i Łodzi (300 tys.).

W Rzeszy w przygotowania do „ostatecznego rozwiązania” włączyli własną administrację Żydów. Żydowscy urzędnicy sami sporządzali listy imienne, zapisy o śmierci i urodzeniach, przekazywali nowe zarządzenia, otwierali specjalne rachunki bankowe pod kontrolą Gestapo, koncentrowali Żydów w wy­znaczonych kamienicach i przygotowywali mapy potrzebne do deportacji. Podobne czynności wykonywałyy rady żydowskie w okupowanych krajach, stając się rzędziem realizacji „ostatecznego rozwiązania”. Stworzono ok. l tys. takich Judenratów, w których pracowało ok. 10 tys. osób. Bazę do ich formowania tanowiły przedwojenne kahały. Przywódcom żydowskim przyznano pewne przy­wileje i władzę nad resztą społeczności żydowskiej. System ten był najlepiej zorganizowany w gettach warszawskim i łódzkim. Judenraty miały spore uprawnienia: zajmowały się sprawami porządku i bezpieczeństwa wewnątrz getta, aprowi­zacją, opieką społ., organizowaniem pomocy lekar­skiej, szkolnictwem, częściowo wymiarem sprawie­dliwości i więziennictwem; były odpowiedzialne za stan sanitarny powierzonego im terenu, a także za działalność zakładów pracujących dla Niemców. Wy­konywały gorliwie wszystkie polecenia władz hitlerowskich, wierząc, że jest to jedyny sposób uratowania życia.

Haniebny rozdział w historii gett stanowi policja żydowska. Należeli do niej wykształceni ochotnicy, po­chodzący na ogół z żydowskiej klasy średniej. Policja ta podlegała Gestapo. W zależności od lokalnych po­trzeb była to: Żyd. Policja Porządkowa, Żydowska Służba Porządkowa, Żydowska Policja Cywilna a w Warszawie istniały jeszcze in. specyficzne jej formacje: Żydowska Gwardia Wolności („Żagiew”) oraz Żydowskie Brygady Gestapo, które czę­ściowo miały swą siedzibę w Alei Szucha. Oddzia­ły te wykonywały najbardziej brutalne zadania w ramach eksterminacji Żydów.

W myśl niemieckich założeń getta były pośrednią for­mą eliminacji Żydów zamieszkałych w Rzeszy, w krajach przez nią okupowanych oraz w krajach satelickich i kolejnym etapem polityki „ostatecz­nego rozwiązania”. W GG za opuszczenie terenu getta groziła kara śmierci, podobnie za udzielenie schronienia lub jakiejkolwiek in. pomocy Żydom. W 1941 r. miesz­kańcy gett otrzymywali od Niemców dzienną rację żywnościową o wartości 118 kalorii, a osoby wy­konujące bardzo ciężką pracę - 184 kalorii. Szacuje się, iż w samym getcie warszawskim z głodu, zimna, cho­rób i wycieńczenia zginęło 85-100 tys. ludzi; licz­ba ofiar we wszystkich gettach jest trudna do usta­lenia i prawdopodobnie waha się w granicach 500-700 tys. osób.

d) czwarty okres - od poł. 1941 r. - eksterminacja bezpośrednia

Zagłada ludności żydowskiej na szeroką skalę rozpo­częła się w połowie1941r. W trakcie przygotowań do uderzenia na ZSRR sformowano nowe składy Einsatzgruppen, któ­re tym razem zostały przydzielone do grup armijnych, a nie do poszczególnych armii, jak to miało miejsce 1939 r.

Dwa tygodnie przed uderzeniem armii niemieckiej na ZSRR Oberkommando der Wehrmacht wydało tajny rozkaz Wytyczne do traktowania poli­tycznych komisarzy (6 VI 1941 r.), który w formie pisemnej widzieli jedynie dowódcy armii i flot Luftwaffe; ich podwładnym przekazywano ten rozkaz tylko ustnie. Sankcjonował on zbrodnie, jakie mia­ły być dokonane na obywatelach sowieckich (zale­cały przeprowadzanie natychmiastowych egze­kucji komisarzy politycznych Armii Czerwonej). Einsatzgruppen miały odrębnie wyznaczone zadania:

• całkowite opanowanie podbitych tere­nów i zaprowadzenie na nich bezwzględnej wła­dzy policyjnej;

• „bezpowrotne wytępienie” prze­ciwników III Rzeszy i „wszystkich elementów na zapleczu niemieckiej armii, które stwarzają zagroże­nie”;

• uniemożliwienie odrodzenia się na tych terenach jakiegokolwiek ruchu politycznego i dą­żeń autonomicznych;

• ochrona zbrojna dla two­rzącej się na podbitych terenach administracji oku­pacyjnej;

• w zajętych przez armię miejscowo­ściach „dyskretne inspirowanie i podżeganie miej­scowej ludności do »spontanicznych« pogromów Żydów”.

Einsatzgruppen współdziałały z Wehrmachtem i formalnie podlegały dowódcom grup armii. Po wkroczeniu do Białegostoku, skąd Żydzi nie zdą­żyli się ewakuować, 27 VI 1941 r. Niemcy spalili w synagodze 800-1000 Żydów. Prasa niemiecka w Kró­lewcu początkowo poinformowała fałszywie, że dokonali tego miejscowi chrześcijanie, a zaraz po­tem podano, że było to dziełem Sowietów. Egzekucje w Okręgu Białostockim trwały do poł. lipca i dotknęły szczególnie tych, którzy współpra­cowali z władzami sowieckimi.

W Łomżyńskiem zamor­dowano: w Rudkach 600 osób, w Łomży - 1800, w Czyżewie i Zarębach Kościelnych ok. 6 tys., bli­żej nieokreśloną liczbę w Jedwabnem i Radziłowie, przy czym w obu tych miejscowościach część Żydów wymordowano ogniem broni strzeleckiej, część spalono w stodołach, co Niemcy praktyko­wali potem nagminnie. Pod Czyżewem i Ostrołęką spędzono Żydów do rowów przeciwczołgowych i tam rozstrzelano.

Na terytoriach sowieckich zajętych przez armię niemiecką w 1941 mieszkały 4 mln Żydów, z czego 2,5 mln ewakuowało się na wschód razem z cofającą się Armią Czerwoną. Reszta, skoncentrowana w mia­stach, była łatwym celem dla grup operacyjnych Sipo i SD. Niewielkie stosunkowo grupy mordo­wały ogromne ilości ludzi, np. w Rydze jeden ofi­cer i 21 żołnierzy zabili 10 600 Żydów; w Kijowie dwa niewielkie oddziały Einsatzgruppe „C” zabity po 30 tys. Osób. Makabryczne wydarzenia miaty miejsce w Babim Jarze k. Kijowa, gdzie jesienią 1941 r. zamordowano ok. 70 tys. osób. Założo­no tu później obóz zagłady dla komunistów, uczestników ruchu oporu, Żydów i jeńców. W 1943 r. W celu zatarcia śladów zbrodni zwłoki wykopywano i palono. Ogółem w Babim Jarze Einsatzgruppen wymordowały ok. l00 tys. ludzi. Według niemieckich danych grupy operacyjne zamordowały na okupowanych terenach sowieckich 561 744 osoby co razem ze zbrodnimi Wehrmachtu daje ponad 900 tys. Zabitych (prawdopodobnie większośćz nich stanowili Żydzi). Zagładę Żydów rozpoczęto również w poł 1941 r. na obszarach Rzeszy. W lipcu Himmler, po­wiadamiając komendanta KL Auschwitz, że Hitler zarządził „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”.

Decyzję o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” teoretycz­nie podjęto na konferencji w Wansee 20 I 1942 r. W konferencji pod przewodnictwem Heydricha udział wzięli: przedstawiciele Ministerstwa ds. Okupowanych Terytoriów Wsch., rządu Generalne­go Gubernatorstwa, Ministerstwa Spraw Wewn. i Mi­nisterstwa Spraw Zagranicznych; za najważniejsze zadania (poza wojsk.) Heydrich uznał:

• podjęcie wszystkich działań dla przygotowania zwiększonej emigracji Żydów z Rzeszy i krajów przez nią oku­powanych;

• kierowanie strumieniem emigrantów;

• przyspieszenie emigracji.

Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie po uchwaleniu „ostatecznego rozwiązania” przepro­wadzona została w 3 głównych formach:

• masowe roz­strzeliwania poza miastami ludności z małych gett położonych poza szlakami komunikacyjnymi;

• wywożenie do obozów natychmiastowej zagłady ludności dużych gett lub gett znajdujących się przy szlakach kolejowych;

• wyniszczanie morderczą pracą w tysiącach niemieckich obozów rozsianych po ca­łym terytorium pod panowaniem Rzeszy (obozy koncentracyjne, pracy, karne, itp.).

Oprócz tego trwa­ła nadal eksterminacja pośrednia ludności zamknię­tej w gettach, które były likwidowane w dalszej kolejności. Niemcy, wywożąc Żydów do obozów zagłady, podawali im różne powody opuszczenia getta, np. przerzucenie na tereny wsch. w celu stworzenia no­wego obszaru zasiedlenia dla ludności żydowskiej. Żydzi wierzyli i nie stawiali oporu. Wykorzystali to alian­ci, zapewniając, iż udzieliliby Żydom większej po­mocy, gdyby ci zorganizowali ruch oporu. Z wyjątkiem założonego w 1939 r. Żydowskiego Związku Wojskowego (prze­klętego przez rabinów za sam fakt stawiania oporu i współpracę z Polską Podziemną) nie pojawiły się żadne jego formy. Podobne nastroje bierności panowały nawet wówczas, gdy do Warszawy dotarły informacje o masowych mordach Żydów na Kresach Wschodnich. W kwietniu 1942 r. odby­ła się w getcie warszawskim narada przywódców żydowskich, na której omawiano sprawę zorganizowania sarnoobrony; stanowczo sprzeciwił się temu przedstawiciel syjonistów, Menachem Kirszenbaum, mówiąc- „Owszem, na Litwie stało się to, co się stało. Na pewno to się zdarzy także w innych miejscach. Ale można z całą pewnością przyjąć, że w Warszawie w sercu Europy, Niemcy nie zdobędą się na taki postępowanie. Nie igrajmy z ogniem.

Żydzi niekiedy okazywali brak zainteresowania pomocą, jakiej próbowali im udzielać Polacy. W grudniu 1942 r. patrol Armii Krajowej „Sępa” (Kazimierza Wyszyńskiego) zatrzymał nad Nurcem, na wschód od Siedlec, pociąg wiozący (pod eskortą litewskich konwojentów) Żydów z Wilna do Treblinki. Polacy przekonywali ich, że jadą na pewną śmierć, Żydzi mimo to nie chcieli oni opuścić wa­gonów. Tłumaczyli, że udają się do pracy, bowiem kazano im zabrać potrzebne narzędzia. W Okręgu Białostockim AK podobne wypadki zda­rzały się tak często, że jego komendant, płk „Mścisław” (Liniarski), w końcu z irytacją zameldował do Komendy Gł.: „Ponieważ przez teren Obwodu AK Zambrów przebiega trasa transportów Żydów do obozu zagłady w Treblince, usiłowano ułatwić ucieczki Żydom z transportów. Wszelkie jednak próby, przy bardzo dużym narażaniu się, nie dawa­ły rezultatu. Poza nielicznymi wypadkami Żydzi po prostu nie zdradzali chęci do ucieczki z transportu”.

Pod pretekstem przesiedlenia „na tereny wschodnie” odprawiono z Rzeszy 25 transportów Reichsjuden (25103 osoby) do gett i obozów w Rydze; rozpoczynając wywożenie Żydów z getta warszawskiego do Treblinki (22 VII 1942 r.), Niemcy ogłosi­li, że transporty wyjeżdżajądo nowych miejsc osie­dlenia we wschodniej Polsce. Do 21 IX 1942 r. z getta w Warszawie wywieziono do obozu zagłady w Treblince ponad 310 tys. Żydów. Całą operację przeprowadziła Żydowska Służba Porządkowa. Żydowscy policjanci wyciągali mieszkań­ców z domów i bijąc pałkami, pędzili na Umschlagplatz do przygotowanych bydlęcych wagonów. Nie było prób zorganizowanego oporu, do czego przyczyni­ła się także Rada Starszych, wydając po rozpoczęciu deportacji obwieszczenie dementujące informa­cje, że transporty Żydów ze kieruje się do miejsc zagłady. W oświadczeniu tym natomiast:

• zapewniano, że ludność, która nie jest produk­tywna w dzielnicy żydowskiej w Warszawie, Niemcy prze­wożą rzeczywiście na tereny wschodnie;

• wzywano Żydów, by nie ukrywali się, bo to „utrudniałoby wy­konanie zadania”;

• apelowano, by mieszkańcy getta zgłaszali się dobrowolnie na punkt zborny;

• ochotnikom obiecywano przydział 3 kg chleba i l kg marmolady oraz nierozdzielenie rodzin przy załadunku.

Bogatych Żydów łudzono nadzieją, że od śmierci można wykupić się łapówką, mającą za­pewnić otrzymanie „paszportu” neutralnego kraju, wykup biletów na wyjazd i związane z tym opłace­nie pośredników; chętnych do takich transakcji gra­biono, a potem mordowano; zrozpaczeni Żydzi byli oszukiwani i sami się oszukiwali.

6. Liczba ofiar

Problem ilości ofiar holocaustu nie został do dziś opracowany w sposób jednoznaczny i wiarygodny. Statystyka ulega poważ­nym wahaniom w zależności nie tylko od zastoso­wanych metod badawczych, ale przede wszystkim od manipulacji politycznych. Według Johnsona powołującego się na opracowanie Lucy S. Davidowicz: „W krajach Europy pozostających pod bezpośrednimi lub pośrednimi wpływami nazistów żyło około 8 861 800 Żydów. Z obliczeń wynika, że naziści zabili 5 933 900, czyli 67% spośród nich. W Polsce, gdzie ludność żydowska była najliczniej­sza (3,3 mln), zabito ponad 90% Żydów. Podobny procent osiągnięto w państwach bałtyckich, Niem­czech i Austrii, ponad 70% zabito w Protektoracie Czeskim, na Słowacji, w Grecji i Holandii. Ponad 50% Żydów zabito na Białorusi, Ukrainie, w Bel­gii, Jugosławii, Rumunii i Norwegii” Sam Johnson w in. miejscu tej samej książki poda­je, iż 20 IX 1945 r. Chaim Weizmann w imieniu Agen­cji Żydowskiej przedstawił czterem mocarstwom okupa­cyjnym 4 276 tys. żądań reparacyjnych, które mia­ły charakter ściśle personalny; zatem ich liczba nie zgadza się z ilością uratowanych (2 927 900), która wynika z przytoczonych danych; z kolei Historia Polski w liczbach (Warszawa 1994) podaje, że w 1939 r. Żyło w Polsce 3,5 mln Żydów, zaś straty Żydów polskich ogółem wyniosły 2,7 mln, co daje 77,1% (a nie „ponad 90%”) zabitych; ponadto „naziści” nie mają u Davidowicz żadnej narodowości, za to „w Polsce” (a nie na „ziemiach polskich pod oku­pacją”) zginęło 90% Żydów; stąd rodzi się stereo­typ o „nazistach w Polsce”. Natomiast jeśli chodzi o ogólną liczbę zgładzonych Żydów europejskich, to polskie opracowania podają 5,1 mln (Encyklopedia II woj­ny światowej, 1975; Mafa Encyklopedia PWN 1995), a niemieckie - „od czterech do pięciu milionów”.

Teza o 6 mln Żydów zamordowanych podczas II wojny świat, bywa coraz częściej kwestionowa­na. Liczbę tę wymieniono na początku procesu norym­berskiego, opierając się przede wszystkim na ze­znaniach oficera SS żydowskiego pochodzenia Kurta Gersteina. Dane liczbowe, jakie po wojnie złożył on francuskiemu wywiadowi, są jednak tak nieprawdopodob­ne, że jego zeznania nie zostały dopuszczone jako dowód w trakcie procesu w Norymberdze. Mimo to tygodnik „Der Spiegel” powoływał się na zezna­nia Gersteina: »przy pomocy metrówki i stopera« stwierdzono, że w komorach gazowych o po­wierzchni 25 m² i 45 m³ każdorazowo ginęło od 700 do 800 Żydów (...). Od 1969 roku »Der Spiegel« - ku zdumieniu wielu czytelników - zaczął podawać, że zamordowano nie 6, lecz 5 mln Ży­dów. A w 1974 roku w jednym z artykułów opubli­kowanych na łamach tego pisma liczba ta została obniżona o następny milion przy zastrzeżeniu, że Żydzi nadal wymieniają liczbę 6 mln. Obecnie można stwierdzić tylko pewne trendy, w równym stopniu przeszkadzające w ustaleniu prawdy:

• zawyżanie wszelkich strat żydowskich w celu wyśrubowania odszkodowań w ramach Shoah-Bussinesu,

• rewizjonizm posuwający się aż do kwestionowania istnienia komór gazowych (np. D. Irving).

Wykład XIX:

Początek zimnej wojny

1. Geneza konfliktu

Stosunki międzynarodowe pogorszyły się na początku 1946 r. Przyczyną tego było:

• kontynuacja przez ZSRR ekspansji

• decyzje podjęte w Waszyngtonie i stolicach Euro­py Zachodniej, by się temu przeciwstawić.

Po zakończeniu działań wojen­nych ZSRR wspierał partyzantkę komunistyczną w Grecji, wysuwał roszczenia terytorialne wobec Turcji (cieś­niny i wyjście na Morze Śródziemne), ingerował w we­wnętrzne sprawy Iranu (przedłużono pobyt Armii Czer­wonej planowano włączenie perskiej części Azerbejdżanu do ZSRR), popierał ruchy narodowowyzwoleńcze w krajach kolonial­nych, wspierał agitację partii komunistycznych w Europie Zacho­dniej.

Towarzyszyła temu amerykańska demobilizacja w Europie: liczebność wojsk USA zmniejszyła się z 12,3 mln w szczytowym okre­sie wojny do 670 tyś. w 1947 r. Tymczasem maju 1945 r. w Armii Czerwonej było 11,4 mln żołnierzy, a w 1947 r. pozostawało ich pod bronią jeszcze ok. 3,5 mln. Agresywna polityka ZSRR skłoniła USA do zaniechania polityki wycofywania się z Europy.

2. Traktaty pokojowe z satelitami Osi

W Poczdamie zdecydowano, że przedstawiciele wielkiej piątki (USA, Wielka Brytania, Francja, ZSRR i Chi­ny) spotkają się w Londynie i tam przedyskutują wa­runki pokoju. Dopiero drugie i trzecie spotkanie ministrów spraw zagranicznych w maju oraz na przełomie czerwca i lipca 1946 r. w Paryżu przyniosły postęp w rozmo­wach o warunkach pokoju z satelitami III Rzeszy. Ostatecz­nie 10 II 1947 r. podpisano traktaty pokojowe z Bułgarią, Rumunią, Węgrami, Finlandią i Włochami:

• Włochy zmuszono do zapłacenia reparacji w wysokości 360 mln $, z czego 100 mln $ na rzecz ZSRR;

• część Istrii zajęła Jugosławia (Triest został wolnym miastem pod kontrolą Rady Bezpieczeństwa ONZ, a w 1954 r. miasto prze­kazano ostatecznie Włochom);

• kolonie włoskie oddano na rok pod okupację wojsk brytyjskich (Libia uzyskała niepodle­głość w 1951 r. Erytrea natomiast stała się autonomiczną prowincją Etiopii, która odzyskała pełną suwe­renność; przedwojenny status Somali włoskiego jako kolonii przywrócono w 1950 r., lecz tylko na 10 lat);

• Finlandii wyznaczono reparacje w wysokości 300 mln $, w całości na rzecz ZSRR;

• na rzecz ZSRR przesunięto granicę na Dalekiej Północy w rejonie Petsamo i w Karelii; ZSRR otrzymał bazę w Porkkala koło Helsinek;

• Rumunia uznała radziecką inkorporację Besarabii i północnej Bukowiny z 1940 r. i musiała zapłacić Moskwie reparacje w wysokości 300 mln $;

• Bułgaria wypłaciła ZSRR reparacje w wysokości 70 mln $;

• Węgry powróciły do granic sprzed 1938 r. i zapłaciły 200 mln $ reparacji Związkowi Radzieckiemu.

ZSRR uzyskał łączne reparacje w wysokości 970 mln $ oraz prawo posiadania garnizonów wojskowych w Rumunii, na Węgrzech i w Polsce, które teoretycznie miały służyć utrzy­mywaniu połączeń transportowych ze strefami okupacyjnymi w Niemczech i Austrii.

3. Sprawa Niemiec

Proces głównych zbrodniarzy hitlerowskich w Norymberdze zakoń­czono 30 IX 1946 r. (11 wyroków śmierci).

ZSRR przeprowadził w swojej strefie okupacyjnej konfiskatę własności monopoli­stycznej i parcelację dużych majątków ziemskich. W strategicznych założeniach ZSRR planowano zjednoczenie Niemiec pod egidą komunizmu. Liczono na pogłębienie się rozbieżności w sto­sunku do Niemiec na Zachodzie (Francja była zainteresowana całkowitym rozbiciem Niemiec, Anglia nie chcia­ła do końca niszczyć tam potencjalnych rynków zbytu, USA - stanowisko pośrednie).

W kwietniu 1946 r. odbyła się konferencja ministrów spraw zagranicznych Wiel­kiej Brytanii, Francji, USA i ZSRR:

• Sekre­tarz stanu USA James Byrns zaproponował plan demilitaryzacji Niemiec, utworzenia z nich federacyjnego państwa o charakterze rolniczym oraz zawarcia pokoju i zakończenia okupacji.

• Mołotow wystąpił za „utrzymaniem jedności Niemiec”, przeciw zamienianiu Niemiec w państwo rolnicze (chodziło o utrzymanie okupacji i stopniowe wzmac­nianie komunizmu w strefie radzieckiej, obejmującej Prusy i Berlin).

4. Narastanie nastrojów zimnowojennych

W końcu 1945 r. Waszyngton zapropo­nował stworzenie międzynarodowego systemu kontroli ener­gii atomowej z udziałem Moskwy. Zdaniem Stalina, była to próba osłabienia pozycji ASRR w ONZ, Europie Środkowo-Wschodniej, toteż odmówił on udziału w tym przedsięwzięciu. Inne sygnały pogłębiania rozdźwięków:

• nie ratyfikowanie przez ZSRR umowy o wprowadzeniu systemu walutowego Bretton Woods (grudzień 1945 r.);

• ZSRR nie wziął udziału w tworzeniu Banku Świa­towego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego;

• Przemówie Stalina przed wyborami do Rady Najwyższej ZSRR 9 II 1946 r. - wynoszące system radziecki nad „rozdarty sprzecznościami świat kapitalistyczny” (prasa radziecka nasilała kampanię antyzachodnią, twierdząc, że imperializm jest dru­gim, obok faszyzmu, wrogiem postępowej ludzkości)- prze­mówienie to wywołało duże wrażenie w Waszyngtonie, gdzie niektórzy politycy odebrali je jako „wypowiedzenie III wojny światowej”.

Sytuację zaostrzało agresywne stanowisko Krem­la wobec Iranu. W styczniu 1946 r. proklamowano w Mahabadzie w zachodnim Iranie Kurdyjską Republikę Ludową, wspieraną przez komunistów. W marcu 1946 r. minął termin, w którym wojska radzieckie miały opuścić perską część Azerbejdżanu. Mimo to Kreml nadal utrzymywał tam swą wojskową obecność i usiłował tworzyć organy władzy ra­dzieckiej, co powodowało protesty rządu Iranu. Ambasador ZSRR przy ONZ, Andriej Gromyko, zagroził bojkotem Rady Bezpieczeństwa w razie podjęcia przez nią tej kwestii. Po przesunięciu terminu wycofania wojsk radzieckich do maja, Kreml ostatecznie wy­prowadził swe wojska z północnego Iranu. W grudniu 1946 r. władze perskie opanowały sytuację w swojej części Azerbejdżanu oraz schwytały i rozstrzelały przywódcę Kurdyjskiej Republiki Ludowej Ghazi Mohammada. Niedobitki bojowników kur­dyjskich pod wodzą Mustafy al-Barzaniego schroniły się na terenie ZSRR.

Napięcia wśród niedawnych sojuszników dotyczyły także broni nuklearnej. W czerwcu 1946 r. obserwatorzy radzieccy uczestniczyli w amerykańskim eksperymencie z bronią ato­mową na atolu Bikini. Jednakże rząd ZSRR sparaliżował plan Amerykanów powołania specjalnej organizacji międzynaro­dowej, kontrolującej badania nuklearne, nazwany planem Barucha od nazwiska amerykańskiego delegata do Komisji Energii Atomowej ONZ Bernarda Barucha. Kreml nie zamie­rzał pozwolić na kontrolę własnych badań w tej dziedzinie. Mołotow stwierdził natomiast, że organizacja kontroli usank­cjonowałaby amerykański monopol atomowy.

5 III 1946 r. w mowie wygłoszonej w Fulton w stanie Missouri Churchill zapowiedział konieczność postawienia tamy tej ekspansji i zaproponował ścisły sojusz USA i Wielkiej Bryta­nii w celu realizacji tej polityki. Kontrolowaną przez ZSRR część Europy określił jako ginącą za „żelazną kurtyną”. W swojej mowie Churchill zakwestionował prawomocność polskiej granicy zachodniej, stwierdzając, iż „rząd polski, znajdujący się pod panowaniem Rosjan, był zachęcany do ogromnych i nieusprawiedliwionych roszczeń wobec Nie­miec” W maju 1946 r. roku Truman — zaniepokojony wpły­wami komunistów we Francji — postawił w stan gotowości wojska amerykańskie stacjonujące w Niemczech. 6 IX 1946 r. w Stuttgarcie amerykański sekretarz stanu Byrnes za­powiedział pomoc amerykańską w odbudowie przemysłu Niemiec. Stwierdził też, że polska granica na Odrze i Nysie Łużyckiej nie ma charakteru ostatecznego.

5. Doktryna Trumana.

We wrześniu 1946 r. komunistyczna Niemiecka Socjali­styczna Partia Jedności wygrała „wybory” w strefie radziec­kiej. W strefie amerykańskiej i brytyjskiej również przeprowadzono wybory, wygrane przez chadecję, socjalde­mokratów i liberałów. W czerwcu 1946 r. przeprowadzono wybory do Landtagów w strefie amerykańskiej, a w paździer­niku — w radzieckiej. l I 1947 r. połączono strefy amerykańską i angielską w Bizonię. Anglosasi zaczęli forsować projekt tworzenia państwa zachodnioniemieckiego.

4 III 1947 r. Anglia i Francja podpisały w Dunkierce traktat o współdziałaniu w momencie odrodzenia się agre­sywnych tendencji w Niemczech (pierwszy po wojnie układ między byłymi aliantami, o którym nie uprzedzono Moskwy). W Londynie, a zwłaszcza w Paryżu, obawiano się też nadmiernego uzależnienia od USA. W październiku 1945 r. premier francuski gen. Charles de Gaulle twierdził, że alternatywą dla uzależnienia od USA lub ZSRR jest dla Euro­py Zachodniej zjednoczenie.

Do zasadniczej próby sił doszło w Grecji, nękanej kryzysem gospodarczym. Partia komunistyczna organizowała strajki i krytykowała obecność angielskich misji gospodarczych i wojskowych. Tę ostatnią sprawę wniósł ZSRR do ONZ. Greckie wybory z marca 1946 r. odbyły się pod nadzorem międzynarodowym, w którym Kreml odmówił udziału. Komuniści greccy zbojko­towali głosowanie. Nowy rząd Konstantinosa Tsaldarisa zorganizował referen­dum na temat restauracji monarchii. Większość głosujących opowiedziała się za powrotem króla Jerzego II. Korzystając z poparcia komunistów jugosławiańskich, bułgarskich i al­bańskich komunistyczna Grecka Armia Narodowowyzwo­leńcza (ELAS) pod dowództwem gen. Markosa (Wafiadisa) przystąpiła do ofensy­wy przeciw rządowi w Atenach. W grudniu 1946 r. wniósł on do ONZ skargę przeciw sąsiadom o interwencję w sprawy wewnętrzne Grecji. Do Aten przybyła specjalna komisja ONZ.

Narastał konflikt wokół problemu tureckiego: 7 VIII 1946 r. Związek Ra­dziecki zażądał od Turcji przesunięcia granicy w rejonie Kars i Ardahan oraz ustanowienia garnizonu radzieckiego, kontrolującego Dardanele. Turcja postawiła w stan gotowo­ści 650 tyś. Żołnierzy. Na początku 1947 r. sytuacja finansowa zmusiła rząd brytyjski do wstrzy­mania pomocy dla Grecji i Turcji.

W styczniu 1947 r. niezbyt konsekwentnego sekretarza sta­nu Byrnesa zastąpił George C. Marshall - rzeczni­k polityki powstrzymywania, lansowanej przez szefa Wydziału Planowania De­partamentu Stanu George'a F. Kennana.

12 III 1947 r. prezydent Truman wygłosił przed po­łączonymi izbami Kongre­su przemówienie, obrazują­ce istniejącą sytuację mię­dzynarodową i zapowie­dział „poparcie wolnych na­rodów, które stawiają opór uzbrojonym mniejszościom lub zewnętrznemu nacisko­wi”. Akcentował przy tym szczególnie problem Grecji i Turcji, zagrożonych przez ZSRR. Kongres USA przyjął 22 VI 1947 r. ustawę o pomocy dla państw zagrożo­nych komunizmem.

6. Plan Marshalla.

Departament Stanu USA przygotował program pomocy gos­podarczej, mający na celu odsunięcie groźby wykorzystania przez komunistów powojennych trudności ekonomicznych występujących w Europie. 5 VI 1947 r. sekretarz stanu Mar­shall przedstawił jego zarys, proponując zwołanie międzynarodowej konferencji w tej sprawie. Organizacji spotkania podjęła się Francja. Na konferencję, która miała się rozpocząć 12 VII, zaproszono większość państw europej­skich, w tym także Bułgarię, Czechosłowację, Węgry, Pol­skę, Rumunię i Jugosławię. W połowie czerwca rządy brytyj­ski i francuski zaprosiły do wstępnych rozmów także rząd ZSRR.

26 VI-2 VII 1947 r. podczas rozmów w Paryżu Mołotow zapoznał się z ideą planu, odrzucając go pod pretekstem „in­gerencji w sprawy wewnętrzne suwerennych państw”. Mimo iż Polska i Czechosłowacja wstępnie zaakceptowały ofertę amerykańską, Kreml wymusił na rządach w Warszawie i Pra­dze, a także Albami, Bułgarii, Jugosławii, Rumunii i Wę­grzech odrzucenie planu Marshalla. Również Finlandia nie zaryzykowała wyłamania się z radzieckiego frontu odmowy.

Konferencja inicjująca program pomocy amerykańskiej w ra­mach planu Marshalla odbyła się, zgodnie z założeniami, w Paryżu. Utworzono Komitet Europejskiej Współpracy Go­spodarczej, który miał się zająć określeniem potrzeb państw uczestniczących w programie. 22 IX Komitet przedstawił Amerykanom zarys programu odbudowy i prośbę o wyasy­gnowanie od 12 do 17 mld $ w ciągu czterech lat, głównie w postaci dostaw żywności i surowców.

2 IV 1948 r., Kongres USA uchwalił kredyty w wysokości 6,8 mld $ na pierwsze 15 miesięcy planu oraz zgodził się na następne transze pomocy. Plan Marshalla realizowano w ra­mach Europejskiego Programu Odbudowy. Ze strony amery­kańskiej nadzorował go specjalny urząd pod kierownictwem Paula G. Hoffmana. 16 państw uczestniczących w programie — Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Ho­landia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania i Włochy — założyło Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Ogółem w ciągu czterech lat realizacji planu Mar­shalla państwa europejskie otrzymały 13,2 mld $ pomocy amerykańskiej, w tym Wielka Brytania — 3,2 mld, Francja — 2,7 mld, Włochy — 1,5 mld, a Niemcy Zachodnie — 1,4 mld.

Kiedy 12 VII 1947 r. rozpoczęła się konferencja paryska, TASS stwierdziła, że jej uczestnicy od­dali się w ręce „imperialistów amerykańskich” i zmierzają ku oczywistej katastrofie. Zimna wojna wkroczyła w nowe, je­szcze ostrzejsze stadium. Podczas londyńskiej konferencji w sprawie Niemiec na przełomie listopada i grudnia 1947 r. Mołotow zaatakował gwałtownie „światowy imperializm”. Konferencja zakończyła się całkowitym fiaskiem.

7. Konsolidacja Zachodu

W październiku 1947 r. głosowano w ONZ w sprawie zagrożenia niepodległości Grecji: 40 państw poparło rezo­lucję wniesioną przez USA, 6 było przeciw, a 11 się wstrzy­mało. Pozbawiona wsparcia radzieckiego partyzantka komu­nistyczna w Grecji zaczęła ulegać siłom demokratycznym, a pod koniec sierpnia 1949 r. została ostatecznie rozbita. W czerwcu 1948 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ zaakceptowała plan międzynarodowej kontroli energii atomowej. ZSRR musiał się uciec do weta, by zablokować tę uchwałę.

W 1945 r. Pius XII powtórzył tezy encykliki swego poprzednika Dmni redemptoris, potępiają­cej totalitaryzm. l VII 1949 r. Święte Officjum wydało dekret zakazujący katolikom dobrowolnej współpracy z ko­munistami.

22 I 1948 r. brytyjski minister spraw zagranicznych Bevin stwierdził potrzebę konsolidacji Europy Zachodniej. Jego program obejmował przyjęcie do anglo-francuskiego traktatu z Dunkierki krajów Beneluxu. Premier belgijski Paul Henri Spaak doprowadził do rozszerzenia proponowanego porozu­mienia o współdziałanie w dziedzinie gospodarczej, społecz­nej i kulturalnej. Chęć zbliżenia się w Europie Zachodniej wzrosła szczególnie po utworzeniu Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominformu) we wrześniu 1947 r. oraz przejęciu przez komunistów władzy w Czechosłowacji w lutym 1948 r. 17 III 1948 r. podpisano w Brukseli traktat o Unii Zachodniej - zobowią­zywał sygnatariuszy — Francję, Wielką Brytanię i kraje Beneluxu:

• do wzajemnej pomocy na wypadek agresji prze­ciw jednemu z nich,

• do rozwoju wszechstronnej współpracy w celu podniesienia poziomu życia oraz pogłębienia świado­mości wspólnego dziedzictwa cywilizacyjnego.

8. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

10 XII 1948 r. Zgro­madzenie Ogólne ONZ przegłosowało Powszechną Deklara­cję Praw Człowieka - 6 państw obozu radzieckiego, w tym ZSRR i Polska, wstrzymało się od głosu wraz z Arabią Sau­dyjską i Związkiem Południowej Afryki.

Deklaracja uznawała:

• „przyrodzoną godność oraz równe i niezbywalne prawa wszystkich członków wspólnoty ludz­kiej” za podstawę „wolności, sprawiedliwości i pokoju świa­ta”;

• wyszczegól­niała różne rodzaje praw i wolności: - prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa (art. 3), prawo każdego człowieka do ochrony życia pry­watnego (art. 12), prawo do swobodnego poruszania się (art. 13) i azylu w przypadku naruszania jego praw (art. 14), prawo do własności (art. 17), wolności myśli, sumienia i wyznania (art. 18), wyrażania opinii (art. 19), zgromadzeń (art. 20) i udziału w rządzeniu (art. 21), prawo do pracy (art. 23), urlopu i wypoczynku (art. 24) oraz do „stopy życiowej zapewniającej zdrowie i do­brobyt jego i jego rodziny” (art. 25), nauki (art. 26) i korzy­stania z dóbr kultury (art. 27).

• zakazywała czynić kogokolwiek niewolnikiem (art. 4), torturować (art. 5) i odbierać mu oso­bowości prawnej (art. 6), pozbawiać obywatelstwa (art. 15),

• wprowadzała zasadę domniemanej niewinności, dopóki nie udowodni winy oraz zasadę że prawo nie może działać wstecz (art. 11). Jednocześnie

9. Blokada Berlina

Przed konferencją londyńską wielkiej czwórki w listopadzie 1947 r. USA, Anglia i Francja uzgodniły w zasadzie przyszłe zjedno­czenie Niemiec Zachodnich, a w marcu 1948 r. ideę tę zaak­ceptowały również państwa Beneluxu. W lutym 1948 r. strefy zachodnie Niemiec objęto planem Marshalla. 20 III 1948 r. marsz. ZSRR Wasilij Sokołowski opuścił Radę Międzysojuszniczą. ZSRR podjął przygotowania do blokady Berlina i zezwolił na utworzenie Rady Ludowej w swojej strefie. Po reformie walutowej w strefach zachodnich, 20 VI 1948 r. ZSRR odciął Berlin od dostaw prądu i od transportu lądowego z Zachodu (w celu wymuszenie przyjęcia radzieckiej propozycji utworzenia ogólnoniemieckiego rządu demokratycznego i wycofania wojsk okupacyjnych w ciągu roku - ofertę tę zgłosiło 8 państw bloku radzieckiego na konferencji w War­szawie 24 VI 1948 r.) 28 VI 1948 r. Zachód uruchomił mosty powietrzne. W sierpniu 1948 r. strefę francuską włączono do unii celnej Bizonii. Powstała Trizonia.

10. Pakt północnoatlantycki

W czerwcu 1948 r. idea paktu wojskowe­go Stanów Zjednoczonych i Unii Zachodnioeuropejskiej uzy­skała poparcie Kongresu. We wrześniu 1948 r. w Fontainebleau utworzono sztab obrony Zachodu. 4 IV 1949 r. w Waszyngtonie powołano do życia Organi­zację Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) z udziałem: USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Belgii, Holandii, Luksemburga, Danii, Norwegii, Islandii, Kanady i Portugalii.

Pakt zobowiązywał strony do udzielenia pomocy wojskowej w przypadku zbrojnej napaści na jedno lub więcej państw-sygnatariuszy (dotyczyć to miało tylko terytoriów europejskich, północnoamerykańskich, Algierii oraz terenów położonych na północ od Zwrotnika Raka - za sprawą USA, kolonialne posiadłości Anglii i Francji zostały z niego wyłączone). NATO było paktem o nie określonym czasie obowiązywania, przy czym każdy z członków mógł się zeń wycofać po 20 latach z rocznym wypowiedzeniem.

Po ratyfikacji paktu przez Senat USA, w październiku 1949 r., Stany Zjednoczone wyasygnowały kolejne 1,3 mld $ pomocy dla państw NATO oraz Grecji, Turcji, Iranu, Korei i Filipin w ramach Programu Wzajemnej Pomocy Obronnej.

11. Powstanie dwóch państw niemieckich

8 IV 1949 r. Anglia i Francja uzgodniły status prawny przy­szłej republiki zachodnioniemieckiej. W połowie maja w strefie radzieckiej utworzono Zgromadzenie Ludowe, które uzurpowało sobie prawo do przemawiania w imieniu całego narodu niemieckiego i uchwaliło konstytucję przyszłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Postępowała sowietyzacja radzieckiej strefy okupacyj­nej - utrzymano obozy koncentracyjne w Buchenwaldzie, Sachsenhausen i innych miejscach.

12 V ZSRR zniósł blokadę Berlina. 23 V w Paryżu ministrowie spraw zagra­nicznych ZSRR USA, Wielkiej Brytanii i Francji obradowali na temat przyszłości Niemiec. ZSRR zaproponował zjednoczenie Niemiec pod kontrolą rządu demokratycz­nego. Konferencja zakończyła się 20 VI uzgodnieniem utrzy­mania podziału Niemiec i Berlina, ułatwień transportowych oraz ogólnych zasad pokoju z Austrią.

W połowie sierpnia 1949 r. w strefach zachodnich prze­prowadzono wybory do Bundestagu, które wygrali chadecy z Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej/Unii Chrześcijańsko-Społecznej (CDU/CSU) i liberałowie z Wolnej Partii Demokratycznej (FDP). 21 IX 1949 r. rząd wyłoniony przez Bun­destag ogłosił utworzenie Republiki Federalnej Niemiec..

ZSRR zdecydował się na utworzenie odrębnego państewka w swojej strefie okupacyjnej. 7 X 1949 r. powstała Nie­miecka Republika Demokratyczna z Wilhelmem Pieckiem jako prezydentem i komunistyczną Niemiecką Socjali­styczną Partią Jedności (SED) jako partią rządzącą. Berlin pozostał podzielony na cztery sektory, choć sektor radziecki stał się, wbrew umowom sojuszniczym, stolicą NRD. W styczniu 1949 r. SED zde­klarowała się za utrzymaniem polsko-niemieckiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

12 Wyścig zbrojeń nuklearnych

Stalin przyspieszył radziecki program atomowy. 20 VIII 1945 r. powstał w Moskwie specjalny komitet do spraw wojskowego wykorzystania energii jądro­wej pod przewodnictwem Ławrientija Berii. Badaniami kie­rował wybitny fizyk Igor Kurczatow. ZSRR rozbudował swoją siatkę szpiegowską:

• Anatolij Jakowlew (wicekonsul ZSRR, szefem wywiadu wojskowego Głównego Zarządu Wy­wiadowczego - GRU - na Amerykę),

• fizyk Klaus Fuchs (sympatyk komunizmu, uczestniczył w programie „Man­hattan”),

• Harry Gold (był łącznikiem).

ZSRR eksplodował swą pierwszą bombę atomową 29 VIII 1949 r.

Fuchs został aresztowany w Londynie w lu­tym 1950 r., a w marcu skazany na 14 lat więzienia. Zeznania Wiktora Krawczenki i innych byłych agen­tów radzieckich uświadomiły kołom rządzącym w USA i w Wielkiej Brytanii rozmiary siatki szpiegowskiej ZSRR.

W Azji ZSRR wzmocnił swe pozycje m.in. dzięki zwycięstwu rewolucji komunistycznej w Chinach w październiku 1949 r. i podpisaniu radziecko-chińskiego układu o przyjaźni i wzajemnej pomocy w lutym 1950 r.

13. Wojna w Korei

Korea po 1945 r. została podzielona:

• na część północną, zajętą przez Armię Czerwoną; w 1948 r. utworzono — komunistyczną Koreań­ską Republiki Ludowo-Demokratycznej z Kim Ir Senem na czele;

• połu­dniową — zajętą przez Amerykanów; utworzono Republikę Korei z prezydentem Li Syng-manem.

W 1948 r. wojska północnokoreańskie dokonywały wypadów na południe od linii demarkacyjnej: w październiku wszczęto rewoltę w Yosu i Sunchon. W styczniu 1950 r. sekre­tarza stanu USA Deana Achesona złożył deklarację o wyłączeniu Tajwanu i Korei ze sfery zachodniej obrony Stanów Zjednoczonych. Zachęciło to Kim Ir Sena do podjęcia próby opanowania całej Korei. W lutym 1950 r. Kim Ir Sen uzyskał poparcie Stalina, który namówił do współpracy Chińczyków, obiecując udział lotnictwa Związku Radzieckiego w wojnie. Ostateczną decyzję o „przystąpieniu do zjednoczenia Korei” podjął Sta­lin 14 V 1950 r.

25 VI 1950 r. armia północnokoreańska przekro­czyła 38 równoleżnik. Wojska północnokoreańskie miały przewagę 2:1 w liczbie żołnierzy, 6:1 w samolotach oraz 7:1 w broni automatycznej i czołgach. 27 VI Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję, żądającą zaprzestania agresji i wycofa­nia wojsk, z zaleceniem dla członków ONZ, by pomogli w jej wykonaniu (Związek Radziecki, bojkotujący posiedzenia Ra­dy od stycznia 1950 r. na znak protestu przeciw obecności przedstawicieli Tajwanu reprezentujących Chiny, nie miał na posiedzeniu swego przedstawiciela, toteż weto radzieckie nie padło). Truman ogłosił wysłanie sił powietrznych i morskich USA na pomoc wojskom południowokoreańskim. Wielka Brytania, Francja, Holandia, Turcja, Kanada, Kolumbia, Związek Południowej Afryki, Australia, Nowa Zelandia, Tajlandia i Filipiny zobo­wiązały się udzielić pomocy rządowi w Seulu.

7 VII Rada Bezpieczeństwa uchwaliła wysłanie do Korei Południowej wojsk ONZ pod dowództwem mianowanym przez USA. Na ich czele stanął gen. MacArthur.

15 IX 1950 r. w rejonie Inchon koło Seulu wylądowały siły ONZ i rozpoczęły zwycięski marsz przez całą Koreę, rozbijając armię Północy i docierając aż do przyczółków nad rzeką Jalu (granica między ChRL a Koreą Północną). Prawie cała Korea była wolna od komunistów.

Mimo iż po stronie północnokoreańskiej wal­czyło ok. 5 tyś. lotników radzieckich, a gros sił ONZ stanowi­ły wojska USA, Moskwa i Waszyngton unikały stwierdzenia, że są w stanie wojny. W razie konfliktu przywódca ChRL Mao był zobowiązany wprowadzić do akcji wojska chińskie. W tej sytuacji oświadczenie Kremla o niewysłaniu swoich sił powietrznych, rzekomo niedostatecznie przygotowanych, po­stawiło kierownictwo chińskie w kłopotliwej sytuacji ewen­tualnego podjęcia walki z wojskami USA. Ostatecznie 8 X Mao Zedong wydał rozkaz siłom ChRL przystąpienia do działań przeciw wojskom ONZ. 19 X ponad 400-ty sieczna armia chińska przekroczyła rzekę Jalu. Kiedy 26 XI 1950 r. nasiliła się ofensywa chińska, MacArthur nalegał na rozszerzenie działań na terytorium ChRL. Sekre­tarz obrony Marshall i szefowie sztabów uznali, że zadaniem wojsk amerykańskich jest misja ONZ w obronie Korei, a nie wojna z komunistycznymi Chinami, atakując zaś terytorium ChRL Stany Zjednoczone mogły wpaść w pułapkę zastawio­ną przez Kreml.

Ostatecznie Truman odwołał MacArthura. Siły ONZ — głównie amerykań­skie — zostały zmuszone do odwrotu. Komunistyczny rząd w Pekinie oficjalnie zaprzeczył, że ChRL bierze udział w wojnie, jednak w praktyce wspierał wojska północnokoreańskie organizując armię „ochotników”, którą stanowiły chiń­skie regularne siły zbrojne. Ofensywa chińska doprowadziła do wyrównania sił biorących udział w wojnie.

Przez cały rok 1951 walki toczyły się wokół Seulu. Próby negocjacji w spra­wie zawieszenia broni, podjęte w połowie 1951 r., załamały się wobec nieustępliwości komunistów. Również i w 1952 r. front nie uległ większym przesunięciom, mimo że siły obu stron rosły.

14. Międzynarodowe skutki wojny koreańskiej

a) Izolacja ZSRR

W listopadzie 1950 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło za rezolucję „Jednocząc się dla pokoju”: za padło 52 głosy; prze­ciw głosował ZSRR i czterej jego satelici z Polską włącznie. W lutym 1951 r. ONZ przyjęło uchwałę potępiającą interwencję chiń­ską w Korei: poparło ją 47 państw, sprzeciwił się jej Związek Radziecki i sześć innych krajów.

b) nasilenie wyścigu zbrojeń

W 1950 r. radzieckie wydatki wojskowe były wyższe niż amerykańskie, a liczebność sił zbrojnych trzy­krotnie większa. W powiększaniu potencjału wojskowego ZSRR dużą rolę odegrał radzieckie szpiegostwo technologiczne, a także przejęcie po II wojnie światowej wysoko rozwiniętej techno­logu i kadr niemieckich. W pewnej mierze zdobycze te wzmocniły też amerykański potencjał wojskowy.

W 1949 r. sekretarz stanu USA Dean Acheson, przedłożył prezydentowi Trumanowi raport NSC-68, zaleca­jący unikanie porozumień z ZSRR, rozbudowę zbrojeń konwencjonal­nych i atomowych oraz systemu sojuszy z udziałem Stanów Zjednoczonych oraz osłabianie radzieckiego totalitaryzmu przez odwoływanie się do samych Rosjan. W 1952 r. wydatki na zbrojenia w USA znacznie przekroczyły rozmiary wydatków ZSRR. Znacznie wzrosła również liczebność armii Stanów Zjedno­czonych. Utrzymywała się nadal prawie 10-krotna przewaga amerykańska w broni atomowej i jej nośnikach. Gospodarka zachodnia reagowała na zbrojenia poprawą koniunktury, pod­czas gdy komunistyczna gospodarka ZSRR i jego satelitów nie była w stanie wytrzymać wzrostu obciążeń bez drastycznego po­gorszenia stopy życiowej ludności.

c) Umocnienie jedności atlantryckiej

W maju 1950 r. odbyła się w Londynie konferencja anglo-francusko-amerykańskiej na temat współpracy gospodarczej, politycznej i wojskowej. Wybuch wojny w Korei spowodował zmianę polityki wobec Niemiec:

• docelowe zjednoczenie Niemiec (jednak kosztem ustąpienia Kremla z NRD),

• możliwość remilitaryzacji RFN w ramach i pod kontrolą NATO

W październiku 1950 r. narodził się plan francuskiego premiera Rene Plevena, przewidujący powoła­nie Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Przez cały 1951 r. trwały rokowania zakończone 27 V 1952 r. podpisaniem w Paryżu układu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Obron­nej.

W październiku 1950 r. w Pradze odbyła się konferencja ministrów spraw zagranicznych bloku wschodniego, na której domagano się od trzech mocarstw zachod­nich zaniechania remilitaryzacji Niemiec. ZSRR wystosował 3 XI 1950 r. notę, w której ZSRR zażądał czwórstronnej konferencji w tej sprawie. W 1951 r. NRD zaproponowała „wolne wybory” w całych Niemczech, traktat pokojowy i zjednoczenie kraju. 10 III 1952 r. Stalin przedłożył projekt traktatu pokojowego z Niem­cami pod warunkiem ich neutralizacji po zjednoczeniu. Spierano się jednak nadal co do miejsca RFN we wspól­nym froncie Zachodu.

8 IX 1951 r. w San Francisco amerykańsko-japońskiego traktatu pokojo­wego i układu wojskowego. W Europie sojusz zachodni wzmocnił się po przystąpieniu, w lutym 1952 r., Grecji i Turcji do NATO. W tym samym roku Wielka Brytania dokonała eksplozji swojej pierwszej bomby atomowej.

d) Aktywizacja polityki zagranicznej USA i wzrost znaczenia tego państwa na arenie międzynarodowej

Pod­czas kampanii prezydenckiej 1952 r. Partia republikańska rzu­ciła hasło zastąpienia polityki powstrzymywania polityką wy­zwalania. W sierpniu 1952 r. John F. Dulles nakreślił plan ofensywnej taktyki kandydata republikańskiego gen. Dwighta Eisenhowera, który przemawiając w Nowym Jorku stwierdził, że pokój nie może być okupiony ujarzmieniem narodów przez Kreml. W listopadzie 1952 r. Eisenhower wygrał wybory, a w styczniu 1953 r. objął urząd prezydencki. Waszyngton włączył się do wojny psychologicznej z komunizmem. Powstał Komitet Wolnej Europy i kierowany przez emigrantów ukraińskich Komitet Wyzwolenia Narodów ZSRR. Rozbudowano rozpoczęte w lipcu 1950 r. programy Głosu Ameryki nadawane w wielu językach, a w 1952 r. otwarto też radiostacje Swoboda i Wolna Europa.

Wykład XX:

Państwa bloku komunistycznego

1. ZSRR po wojnie

W 1945 r. rozpoczęła się nowa fala aresztowań - prześladowania objęły tych obywateli ra­dzieckich, którzy zbyt wiele widzieli na Zachodzie lub mie­szkali na terenach nowo przyłączonych. W marcu 1946 r. Stalin odsunął popu­larnego marsz. Georgija Żukowa i kazał aresztować jego współpracowników. Rządził z pomocą osobistego Sekretaria­tu, którym kierował Aleksander Poskriebyszew (stał ponad organami partii, państwa i jego tajnych służb).

2. Sowietyzacja Europy Wschodniej

Sowietyzacja państw Europy Wschodniej dokonywała się:

• przez inkorporacji (Litwy, Łotwy i Estonii oraz wschodnie terytoria przedwojennej Polski, Czechosłowacji i Rumunii),

• przez eksportu rewolucji (Polska, Czechosłowacja, NRD, Węgry, Rumunia i Bułgaria),

• na drodze rewolucji lokalnej (w Albami i Jugosławii).

Po rozwiązaniu Komintemu w 1943 r. po­szczególne partie komunistyczne uzyskały większą swobodę doboru metod działania w ramach szerszych frontów narodo­wych, walczących przeciw hitlerowskim Niemcom, i ukry­wały swoje ostateczne cele pod hasłami narodowymi, ludo­wymi i demokratycznymi. Centrala ruchu przetrwała w postaci Wydziału Informacji Międzynarodowej KC WKP(b), powołanego w lipcu 1944 r. pod kierownic­twem Dymitrowa i jego aparatu komintemowskiego.

Komuniści zastosowali w poszczególnych krajach taktykę zwaną „taktyką sala­mi”- współudziale komunistów w blokach politycznych skierowanych przeciw poprzednim formom rzą­dów, najczęściej obarczonych współpracą z Niemcami (Wę­gry, Bułgaria, Słowacja, Chorwacja, kraje bałtyckie) lub nie­skutecznością obrony narodowych interesów w obliczu agre­sji Hitlera (Polska, Czechosłowacja, Jugosławia). Komuniści skłaniali pozostałych sojuszników, najczęściej pod przymusem, do rozbijania kolejnych członów frontów, aż na placu boju pozostali sami.

3. Inkorporacja państw bałtyckich

Na początku 1944 r. Armia Czerwona zdobyła region Narwy w Estonii, w poło­wie lipca zajęła Wilno, we wrześniu Tallin, a w październiku Rygę. Spodzie­wając się nowej fali eksterminacji, ok. 60 tyś. Estończyków, 65 tyś. Łotyszów i 80 tyś. Litwinów uciekło na Zachód. Władze radzieckie schwytały i wy­wiozły do łagrów w głąb Rosji ok. 60 tyś. uciekinierów. W latach 1944-1946 wywiezio­no do Rosji ok. 100 tyś. Estończyków, 105 tyś. Łotyszów i 85 tyś. Litwinów. Prawie 180 tyś. Polaków przesie­dlono z Wileńszczyzny do Polski.

Większość aparatu partyjnego, policyjnego i administracyjnego Rosjanie przy­wieźli ze sobą (zmieniło to stosunki etniczne w powołanych na nowo Litewskiej, Łotewskiej i Estońskiej SRR). Szefami lokalnych partii komunistycznych zostali zrusyfikowani krajowcy — Nikolai Karotamm w Esto­nii, Janis Kalnberzins na Łotwie i Antanas Snieckus na Litwie. Drugimi sekretarzami byli wszędzie Rosjanie. Również ministerstwa spraw wewnętrznych, dowództwa jed­nostek Armii Czerwonej i kluczowe pozycje w administracji obsadzili w większości przybysze z ZSRR. Tysiące Litwinów, Łotyszów i Estończyków uciekało do lasów i tworzyło oddziały partyzanckie, podejmu­jąc beznadziejną walkę z Armią Czerwoną i siłami Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB) ZSRR. Opór partyzantów łotewskich i estońskich trwał do 1949 r., litewskich zaś nawet rok-dwa dłużej.

4. Inne terytoria włączone do ZSRR

Podobną politykę zastosowały władze radzieckie na wschodnich terenach przedwojennej Polski, które w 1944 r. włączono ponownie do Białoruskiej i Ukraińskiej SRR, na Rusi Zakarpackiej, którą Kreml przejął od Czechosłowacji i w 1945 r. włączył do Ukraińskiej SRR, oraz w rumuńskiej Besarabii, gdzie odbu­dowano Mołdawską SRR.

Szczególnie silny opór napotkały władze radzieckie wśród Ukraińców. W lipcu 1944 r. Organizacja Ukraiń­skich Nacjonalistów (frakcja banderowska) utworzyła Naj­wyższą Ukraińską Radę Wyzwoleńczą, którą kierował Ro­man Szuchewycz jako Roman Łozowśky. Dwudziestotysięczną Ukraińską Armią Powstańczą (UPA) dowodził Szuchewycz jako gen. Taras Czuprynka. Na wiosnę 1945 r. duża część wiejskich obszarów Ukrainy Zacho­dniej, czyli przedwojennej Galicji Wschodniej, znajdowała się pod kontrolą UPA. W lutym 1946 r. spora część ludno­ści ukraińskiej zbojkotowała wybory do Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR. W 1946 r. zlikwidowano oficjalnie Kościół grekokatolicki na Ukrainie Zachodniej, wszystkich jego biskupów aresztowano, a księży zmuszano do przy­stąpienia do Cerkwi prawosławnej. Metropolita Lwowa Josyf Slipyj, został are­sztowany przez oddziały Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) i spędził 18 lat w łagrach. W la­tach 1945-1950 deportowano z tego obszaru ok. 300 tyś. osób (wśród nich także przestępcy wojenni odpowiedzialni za masakry Żydów i Polaków w czasie wojny). W 1950 r. zginął w walce Szuche­wycz, a wielu innych przywódców UPA ujęto i stracono. Do 1953 r. władze radzieckie praktycznie złamały jej opór.

W listopadzie 1944 r. na obszarach zajętych przez Armię Czerwoną utworzono Radę Narodową Ukrainy Zakar­packiej w Użgorodzie (wbrew gwarancjom Stalina, który obiecał Beneśowi nienaruszalność przedwojennych granic Czechosłowacji) żądająca przyłączenia tego regionu do Ukraińskiej SRR. Na protesty Beneśa Kreml odparł, że nie może się mieszać w wewnętrzne sprawy Czechosłowacji, po czym uznał „wolę ludności” i zgodził się na przyjęcie Ukrai­ny Zakarpackiej do Ukraińskiej SRR.

5. Czechosłowacja

Pod koniec wojny czechosłowacki rząd emigracyjny utrzymywał dobre stosunki z Kremlem. W sierpniu 1944 r. upadło słowackie powstanie przeciw Niemcom. Jego wybuch sprowokowali wy­słannicy Kremla, po czym Armia Czerwona wstrzymała ofensywę, pozostawiając powstańców samym sobie. W marcu 1945 r. prezydent Edvard Benes powrócił do kraju, formując rząd koalicyjny Zdenka Fierlingera. 5 IV 1945 r. ogłosił on w Koszycach program:

• sojusz z ZSRR,

• reformę rolną,

• nacjonalizację przemysłu,

• utrzymanie demokracji parlamentarnej.

16 maja rząd przy­był do Pragi (był rządem koalicyjnym - komuniści, czescy narodowi socjaliści Beneśa, partia katolicko-ludowa i socjaldemokracja). Zdelegalizowano czeską partię agrarną i słowacką partię ludową (jej przywódca i prezydent państwa słowackiego z okresu wojny, ks. Józef Tiso, został skazany na śmierć i stracony w kwietniu 1947 r.) Tysiące Słowaków zostało zesłanych do obozów koncentracyjnych za prawdzi­wą lub rzekomą współpracę z Niemcami. Rudolf Beran - ostatni premier przedwojennej Czechosłowacji, skazany został za pięć tygodni współpracy z władzami hitlerow­skiego Protektoratu Czech i Moraw.

W wyborach z 26 V 1946 r. Komunistyczna Partia Cze­chosłowacji otrzymała 38% mandatów, narodowi socjaliści —18%, partia katolicko-ludowa — 16%, demokraci słowac­cy — 14%, a socjaldemokraci —13%¹⁴. Premierem nowego rządu został komunista Klement Gottwald. Komuniści objęli Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Mieli oni duże wpływy w ruchu zawodowym i w ar­mii (sprzyjał im minister obrony narodowej gen. Ludvik Svoboda.

W 1947 r. władze komunistyczne zwróciły się przeciw Słowackiej Partii Demokratycznej. Aresztowano ok. 2 tyś. Słowaków, w tym wielu przywódców partii. W li­stopadzie 1947 r. na żądanie KPCz prezydent Benes usunął wicepremiera rządu federalnego Jana Ursiniego (SPD).

W połowie lutego 1948 r. większość członków gabinetu koalicyjnego zażądała, by komunistyczny minister spraw we­wnętrznych zaprzestał czystki w aparacie policyjnym. Ponie­waż apel został zignorowany, 20 lutego zbojkotowali oni posiedze­nie rządu. Komuniści organizowali masowe demonstracje, a ich Milicja Robotnicza, dowodzona przez Josefa Pavla, „za­jęła” ulice. Pod naciskiem KPCz i specjalnego wysłannika Kremla, Waleriana Zorina, grożącego interwencją wojsk ra­dzieckich, Benes zastąpił ministrów niekomunistów człon­kami KPCz. W ciągu kilku miesięcy komuni­ści zlikwidowali wszystkie niezależne organizacje społeczne, prasę opozycyjną i dokonali czystki w partii socjaldemokra­tycznej. Jej resztki zostały wcielone do KPCz w maju 1948 r. Nowa konstytucja z 9 V 1948 r. określała ustrój państwa jako demokrację ludową. Benes odmówił podpisania tej konstytu­cji, ustąpił ze względu na zły stan zdrowia i wkrótce zmarł. Majowe wybory parlamentarne były farsą, w której jedyną listę kandydatów wysunęli komuniści.

Przystąpiono do walki z siłami niekomunistycznymi. W więzieniach znalazły się tysiące działaczy niepod­ległościowych: zastępca szefa sztabu gen. Heliodor Pika, zostało skazanych na śmierć i straconych na podstawie fałszywych oskarżeń. W połowie 1949 r. w sa­mych Czechach i Morawach liczba więźniów politycznych sięgała 6,1 tyś. osób, na Słowacji zaś — co najmniej drugie tyle. W październiku tegoż roku aresztowano kolejne kilka­naście tysięcy osób. Szczególnym echem odbił się proces pokazowy z 1950 r., w którym skazano na śmierć posłankę partii chrześcijańsko-socjalistycznej Miladę Horakovą i na­stępnie stracono.

6. Węgry

Armii Czerwonej wkroczyła na Węgry, pod koniec 1944 r. Wojska radzieckie traktowały kraj jak terytorium wroga (deportacje, masakry ludności cywilnej). Z rąk żołnierzy radzieckich zginął biskup Gyor, Vilmos Apor (starał się uchronić grupę kobiet przez zgwałceniem). Do ZSRR wywieziono Istvana Bethlena oraz szwedzkiego działacza charytatywne­go Raoula Wallenberga (uratował od zagłady tysiące Ży­dów węgierskich). Obaj zginęli. W grudniu 1944 r. powstał w Debreczynie koalicyjny rząd tymczasowy z gen. Belą Miklosem na czele. Podpisał on rozejm z aliantami, godząc się na wy­cofanie wojsk węgierskich w granice Węgier trianońskich. Spe­cjalna komisja kontroli pod kierownictwem ZSRR miała nadzo­rować wykonanie rozejmu.

4 XI 1945 r. odbyły się wolne wybory parlamentarne, w których wygrała Partia Drobnych Rolników zdobywając 57%, podczas gdy socjaldemokraci i komuniści uzyskali po 17% głosów. Dowódca radzieckich wojsk okupacyjnych, Klimient Woroszyłow, zażądał utrzymania koalicyjnego charakteru rządu i mianowania komunisty Laszló Rajka ministrem spraw wewnętrznych (Węgierska Partia Komunistyczna z Matyasem Rakosi na czele była słaba i pozbawiona wpływów w kraju). 31 I1 946 r. Węgry proklamowano re­publiką. Komunistyczne siły policyjne, wspierane przez ra­dzieckie NKGB, rozpoczęły czystkę w aparacie rządowym. Wielu niezależnych przywódców aresztowano pod sfingowa­nymi zarzutami współpracy z Niemcami i spiskowania prze­ciw demokracji. Po podpisaniu 10 II 1947 r. traktatu pokojo­wego komuniści aresztowali przywód­cę PDR Belę Kovácsa. W maju 1947 r., gdy premier Fe-renc Nagy (PDR) był na urlopie w Szwajcarii, komuniści zażądali jego rezygnacji w zamian za uwolnienie rodziny. 29 V 1947 r. Nagy ustąpił.

W wyborach z 31 VIII 1947 r., (odbyły się pod presją komunistycznego aparatu przymusu), WPK uzyskała tylko 24% mandatów. Pod naciskiem komunistów prezydent Zoltan Tildy (PDR) wprowadził swą partię do koalicji partii demokratycznych, dysponującej większością 66% manda­tów. Pozostałe partie zostały rozbite, a następnie rozwiązane. Po zakończeniu czystki w partii socjaldemokratycznej, jej re­sztki połączono z WPK w czerwcu 1948 r. Nastąpiły masowe aresztowania polityków niekomunistycznych. Całkowicie kontrolowane przez komunistów wybory z maja 1949 r. dały jednej liście rządowej 96% mandatów w parlamencie, a konstytucja z 20 VIII 1949 r. zakończyła proces sowietyzacji systemu politycznego.

7. Rumunia.

23 VIII 1944 r. król Michał obalił proniemiecką dyktaturę gen. Iona Antonescu, ogłosił zawieszenie broni z ZSRR i wypowiedział wojnę państwom Osi. Mimo to Kreml traktował Rumunię jak kraj pokonany. ZSRR przewodniczył międzysojuszniczej komisji kontroli w Bukareszcie. Rząd gen. Nicolae Radescu opierał się na czterech partiach, które poparły przewrót sierpniowy:

• Narodowej Partii Chłopskiej Juliu Maniu,

• liberałach,

• socjaldemokratach

• Rumuńskiej Partii Komu­nistycznej.

W paź­dzierniku 1944 r. komuniści zawarli sojusz z socjaldemokrata­mi i drobną frakcją chłopską — Frontem Oraczy Petru Grozy. Sojusz ten, zwany Narodowym Frontem Demokratycznym, agitował na rzecz reformy rolnej, ukarania zbrodniarzy wojen­nych i „demokratyzacji” armii. RPK organizowała milicję patriotyczną i demonstra­cje uliczne przeciw rządowi.

Sprowokowany przez te akcje premier Radescu wystąpił ostro przeciwko komunistom. 27 II 1945 r. wojska radzieckie obsadziły kwaterę główną armii rumuńskiej, a specjalny wysłannik Kremla Andriej Wyszynski zmusił króla Michała do mianowania Grozy nowym premierem. 8 listopada Michał wycofał się z życia pu­blicznego i odmówił podpisywania dokumentów państwo­wych. 19 XI 1945 r. odbyły się kontrolowane przez komuni­stów wybory parlamentarne, w których NFD uzyskał 84% mandatów, a jego sojusznik w Siedmiogrodzie — Węgierska Unia Ludowa — kolejne 7%. Partie opozycyjne — liberało­wie i NPCh — odmówiły udziału w pracach parlamentu, oskarżając komunistów o nadużycia wyborcze. Według nie­zależnych obliczeń NPCh miała uzyskać ok. 70% głosów. Po podpisaniu traktatu pokojowego komuniści dokonali czystki w aparacie rządowym. W październiku Mantu i inni przywódcy chłop­scy zostali skazani na długoletnie więzienie, a 30 XII 1947 r. komuniści zmusili króla Michała do abdykacji. W nowych wyborach z marca 1948 r. blok partii zdominowanych przez RPK uzyskał 98% mandatów, a 13 IV 1948 r. parlament uchwalił konstytucję, która wprowadziła ustrój „demokracji ludowej”.

8. Bułgaria

W lecie 1944 r. zarówno proniemiecki rząd buł­garski, jak i opozycja bezskutecznie próbowali wynegocjo­wać warunki przejścia na stronę aliantów. Na przeszkodzie stał opór ZSRR. Gdy Armia Czerwona stanęła nad Dunajem, a Kreml wypowiedział wojnę Bułgarii, 9 IX 1944 r. władzę w Sofii przechwycili spiskowcy popierani przez grupę ofice­rów „Zweno”, Bułgarski Narodowy Związek Chłopski, so­cjaldemokratów i Bułgarską Partię Komunistyczną. Nowy rząd Kimona Georgiewa („Zweno”), oparty na sojuszu czterech partii, zwanym Frontem Ojczyźnianym, zawarł rozejm z ZSRR i wypowiedział wojnę państwom Osi. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, które znalazło się w ręku Antona Jugowa (BPK), zorganizowało milicję i siły bezpieczeństwa. Aresztowano i skazano na śmierć ok. 100 członków poprze­dnich władz. Wyrok podyktował były szef Komintemu Georgi Dymitrow. Do marca 1945 r. stracono ogółem 2,1 tyś. osób, a ok. 3,7 tyś. uwięziono. Do początku lat pięćdziesią­tych liczba ofiar bułgarskiej rewolucji wyniosła znacznie po­nad 20 tyś. osób.

W listopadzie 1945 r. wrócił do Bułgarii Dymitrow, który stanął na czele BPK. W maju 1945 r. komuniści usunęli socjaldemokratów i BNZCh z Frontu. Obie partie zbojkotowały wybory z 18 XI 1945 r. ze względu na masowy terror i fałszerstwa wyborcze. Komuniści twierdzili, że uzy­skali 88% głosów. 8 IX 1946 r. odbyło się referendum (także sfałszowane), które zniosło monarchię. Nieletni car Symeon musiał opuścić kraj. Pod naciskiem Zachodu Kreml i komu­niści bułgarscy zgodzili się na powrót socjaldemokratów i BNZCh do Frontu Ojczyźnianego. W wyborach z 27 X 1946 r. komuniści uzyskali 60% mandatów, a ich sprzymie­rzeńcy — 19%, podczas gdy opozycja socjaldemokratyczna i chłopska — tylko 22%. Wyniki te odzwierciedlały co naj­wyżej siłę kontroli komunistycznej. Po podpisaniu traktatu pokojowego tysiące członków i sympatyków partii opozycyjnych zostało uwięzionych, a przywódcę BNZCh Nikołę Petkowa skazano na śmierć i stracono we wrześniu 1947 r. Nowa konstytucja z 4 XII 1947 r. wprowadziła ustrój „demokracji ludowej”, a w sierpniu 1948 r. resztki partii socjaldemokratycznej zo­stały włączone do BPK.

9. Jugosławia

W październiku 1944 r. Armia Czerwona wkroczyła na północno-wschodnie obszary Jugosławii na mocy porozumienia z wodzem partyzantki komunistycznej Josifem Broz Tito. 20 października wojska radzieckie i jugosłowiańskie wyzwoliły Belgrad. Partyzanci Tity kontrolo­wali już większość terytorium Jugosławii. Na mocy ustaleń jałtańskich w marcu 1945 r. Tito zgodził się na wejście do rządu premie­ra londyńskiego, Ivana Šubašića (został ministrem spraw zagranicznych). 11 XI 1945 r. przeprowadzono wybory parla­mentarne. Komuniści wyeliminowali legalną opozycję (czetników, czyli party­zantów serbskich Draży Mihailovićia oraz ustaszy - chorwackich faszystów). Opozycja zbojkotowała wybory. Komunistyczny Front Narodowy uzyskał 90% głosów. Zgromadzenie Ustawodawcze 29 XI 1945 r. proklamowało Federacyjną Ludową Re­publikę Jugosławii, a 21 I 1946 r. uchwaliło nową konstytu­cję²⁶.

W marcu 1946 r. komuniści schwytali płk. Michailovićia (w lipcu skazany go na śmierć i stracony). Represjom podda­no katolickie duchowieństwo chorwackie i słoweńskie (proces arcybiskupa Zagrzebia, Alojzije Stepinaca, skazanego na dłu­goletnie więzienie). Wie­lu biskupów skazano na wieloletnie więzienie. Terror dotknął dziesiątki tysięcy ludzi, a dzie­siątki tysięcy znalazły się w komunistycznych obozach kon­centracyjnych.

10. Albania

Podczas wojny komunistyczna partyzantka al­bańska utrzymywała ścisły związek z partyzantami Tity. Inne ugrupowania partyzanckie zostały zepchnięte na margines przez partyzantów ko­munistycznych, którzy 14 XI 1944 r. pod wodzą Envera Hoxhy zdobyli Tiranę. Nowy rząd składał się wyłącznie z ko­munistów, a Zgromadzenie Ustawodawcze, wybrane 2 XII 1945 r., było opanowane przez Front Demokratyczny z Ko­munistyczną Partią Albanii na czele. 11 I 1946 r. zniesiono monarchię, a 14 marca tegoż roku nowa konstytucja proklamo­wała powstanie „republiki ludowej”. W połowie 1946 r. Albania znajdowała się pod pełną kontrolą KPA, a Hoxha został sekretarzem generalnym partii, premierem, ministrem spraw za­granicznych, ministrem obrony i wodzem naczelnym armii.

11. NRD

Lokalną administrację i policję organizowano pod nadzorem funkcjonariuszy radzieckiego wywiadu Smiersz, z gen. Sierowem na czele, oraz pod kontrolą komunistów niemieckich. Walter Ulbricht przybyli do Nie­miec z ZSRR pod koniec wojny. W kwietniu 1946 r. powstała nowa partia komunistyczna SED z Wilhelmem Pieckiem i Otto Grotewohiem na czele. Nowe władze, w tym głównie policję, organizowali doświadczeni agenci Komintemu. Ich szeregi zasilali często zweryfikowani funkcjonariusze na­zistowskiej SS i S.A.

7 X 1949 r. po­wstała Niemiecka Republika Demokratyczna z Pieckiem ja­ko prezydentem i komunistyczną SED jako partią rządzącą. Berlin podzielono na cztery sektory. Sektor radziecki stał się, wbrew umowom sojuszniczym, stolicą NRD.

W lipcu 1950 r. sekreta­rzem generalnym SED został Ulbricht. W sierpniu rozpoczęto masową czystkę w partii. W wybo­rach z października 1950 r. lista Frontu Narodowego otrzy­mała 99,7% głosów. Dopiero jednak w marcu 1952 r., po odrzuceniu przez Zachód planu traktatu pokojowego Stalina, Kreml zalecił przyspieszenie konstrukcji socjalistycznego państwa. Specyficzną cechą NRD jako państwa był odtąd fakt pozostawania na jej terenie kilkusettysięcznego garnizonu Armii Radzieckiej. W 1955 r. Volkspolizei liczyła już ok. 100 tyś. funkcjonariuszy. Liczbę ofiar nowego reżimu oce­niano wówczas na 25 tyś. osób.

12. Kominform

Od grudnia 1945 r. Wydział Informacji Międzynarodowej KC WKP(b) (po powrocie Georgi Dymitrowa do Bułgarii kierował nim Michaił Susłow) „zacieśniał więzy” z partiami komunistycz­nymi. 22 IX 1947 r. w Wil­czej Górze koło Szklarskiej Poręby odbyła konferencja przedsta­wicieli partii komunistycznych radzieckiej, polskiej, czechosłowackiej, węgierskiej, rumuńskiej, jugosłowiańskiej, bułgarskiej, francuskiej, włoskiej. Andriej Żdanow nakre­ślił zadania światowego ruchu komunistycznego. Stwierdził konieczność konsolidacji partii komunistycznych..

27 IX 1947 r. utworzono Biura Informacyjnego dziewięciu par­tii komunistycznych (Kominform). Jego celem było koordynacja walki z imperializmem, wymiana doświadczeń oraz udzielanie so­bie pomocy. W rezolucji krytyce poddano socjal­demokracje zachodnie, które oskarżano o „zdradziecką politykę ukrywania grabieżczej istoty imperializmu”, „po-plecznictwo” i „rozkładanie świadomości klasy robotni­czej”.

W 1948 r. liczba partii komunistycznych przekroczyła 70, a członków — 20 mln osób: największa WKP(b) - 6 mln, chiń­ska - 3 mln, włoska 2,2 mln, francuska - 1,3 mln.

Bezpośrednie zaangażowanie ZSRR w wewnętrzne sprawy poszczególnych satelitów spra­wiły, że rola Kominformu zanikła. 27 XI 1949 r. odbyła się ostatnia jego sesja. Kominform odtąd istniał odtąd tylko formalnie. Stalin obawiał się konkurencji komunistów chińskich. Nawet na XIX Zjeździe KPZR w 1952 r. szefowie poszczególnych partii

13. Fiasko federacji bałkańskiej i problem jugosłowiański

Przywódcy komunistyczni odmiennie widzieli sposobu funkcjonowania systemu komunistyczneggo w świecie:

• Stalin chciał struktury koncentrycznej z ośrodkiem w Moskwie,

• Dymitrow oraz Tito planowali federację bałkańską z udziałem ich krajów i Albanii, któ­rą Kreml godził się wcielić do Jugosławii.

W 1949 r. Dymitrow zmarł w ZSRR. Podej­rzewano, że śmierć ta miała związek z jego nadmierną samo­dzielnością. Stalin z niepokojem obserwo­wał samodzielność Tity, który zmierzał do włączenia Albanii w obręb swej federacji. Na początku 1948 r. stosunki jugosłowiańsko-radzieckie były napięte. ZSRR wyco­fał swoich doradców wojskowych. Doszło do ostrej wymiany listów między Belgradem a Moskwą. Na posiedzeniu KC partii jugosłowiańskiej w kwietniu dwaj jego członkowie zo­stali napiętnowani jako agenci Kremla (szef sztabu gen. Arso Jovanići, który opowiedział się po stronie ZSRR, został aresztowany i zabity podczas rzekomej ucieczki). Tito odmówił udziału w spotkaniu Kominformu na Ukrainie w maju 1948 r. Narada Kominformu pod koniec czerwca 1948 r. w Bukareszcie napiętnowała kierownictwo partii jugosłowiań­skiej z Titą na czele za błędy i odstępstwa od marksizmu-le-ninizmu, nacjonalizm i inne przewinienia. Na V Zjeździe partii jugosło­wiańskiej w lipcu 1948 r. Tito uzyskał poparcie. Rezolucja Kominformu z listopada 1949 r., zatytułowana Partia komunistyczna Jugosławii w rękach morderców i szpiegów, oskarżała partyzantów Tity o współpracę z Gestapo w czasie wojny.

Pod koniec lat czterdziestych państwa bloku ra­dzieckiego zerwały kontakty z Belgradem. Służby radzieckie wysyłały zamachowców w celu zamordowania Tity. Tito przeprowadził czystkę wszystkich prosta-linowskich sił w swojej partii. Ok. 50 tyś. osób znalazło się w obozach koncentracyjne, m.in. na wyspie Beli Otok. 27 VI 1950 r. wprowadzono ustawę o radach robotni­czych, które przejęły zarząd przedsiębiorstw produkcyjnych. W 1952 r. zaniechano kolektywizacji rolnictwa i zezwolono na samorozwiązanie się istniejących spółdzielni. VI Zjazd partii zmienił jej nazwę na Związek Komunistów Jugosławii. Wraz ze wzrostem szeregów partyjnych zelżał terror. W styczniu 1953 r. uchwalono nową konstytucję, która wprowadzała jugosłowiański model komunizmu samorządowego.:

• Wyższa izba parlamentu - Radą Producentów;

• Władze lokalne uzyskały większe uprawnienia administracyjne.

14. Rewolucja w Chinach

w 1937 r. Kuomintang z Chiang Kai-shekiem na czele zawarł sojusz z Komunistyczną Partią Chin Mao Zedonga (agresja Japonii). Po klęsce Japonii Chiang zażądał Chińskiej Armii Czerwonej jednolitemu dowództwu Kuo­mintangu. Komuniści odmówili. Wojska Kuomintangu obsa­dziły większe miasta w północnych i wschodnich Chinach oraz Mandżurii. W listopadzie 1947 r. odbyły się wybory, wygrane przez Kuomintang. W marcu 1948 r. Chiang został wybrany na prezydenta Chin. Tymczasem armia cesarstwa Mandżukuo prze­szła na stronę komunistów (kuomintangowcy traktowali ją jako japońskich kolaborantów).

W listopadzie 1948 r. komuniści zajęli Mukden (ostatni punkt oporu Kuomintagu w Mandżurii). Pod koniec stycznia 1949 r. Mao wkorczył do Pekinu.

Stosunki między Mao a Stalinem wbrew deklaracjom nie były najlepsze ( Stalin w Jałcie obiecał Rooseveltowi wycofanie poparcia dla KPCh w zamian za uznanie „niepodległości” Mongolii). Po zdobyciu przez komunistów Nankinu w lutym 1949 r., ambasador ZSRR przeniósł się wraz z rządem Kuomintangu do Kantonu (Guangzhou). Mimo to komuniści chińscy liczyli na pomoc radziecką.

30 VI 1949 r. Mao wygłosił mowę, w której podkreślił, że nowe Chiny „muszą sprzymierzyć się ze Związkiem Ra­dzieckim”. Kierownictwo KPCh wy­słało do Moskwy Liu Shaoqi. Stalin tymczasem zmienił taktykę i obiecał pomoc. Latem i jesienią 1949 r. nasiliły się robocze kontakty dowód­ców różnych szczebli Armii Radzieckiej i Chińskiej Armii Czerwonej. Interwencja amerykańska po stronie Kuomintangu nie nastąpiła.

l X 1949 r. Mao proklamował utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. USA wzięły w opiekę pokonanego Chianga i wsparły militamie zajęty przezeń Tajwan. Władze Kuomintangu utrzymywały nadal, że są jedyną legalną władzą w całych Chinach.

W październiku 1949 r. ChRL nawiązała stosunki ze wszystkimi państwami satelickimi ZSRR. W dniach 6 XII 1949-17 II 1950 odbyła się wizyta Mao w Moskwie:

• przygotowano porozumienie polityczne i wojskowe,

• uzgodnio­no przebieg granicy: Chińczycy zrzekli się Mongolii, a ZSRR — pretensji do Xinjiangu.

14 IV 1950 r. Chiny komunistyczne zawarły ostatecznie układ o przyjaźni i pomocy wzajemnej z ZSRR.

Latem 1950 r. Armia Ludowo-Wyzwoleńcza rozpoczęła działania w Tybecie. Akcję tę nasilono równolegle z działaniami chińskimi w Ko­rei. 23 V 1951 r. dalajlama został zmuszony do zaakceptowania 17-punktowej Ugody, zakładającej stacjonowanie AL-W w Tybecie w zamian za nominalną autonomię religijną i narodową.

W lutym 1952 r. zorganizowano Patriotyczną Kampanię Denuncjacji, w której pracownicy masowo oskarżali pracodawców o nadużycia. Funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, kierowanego przez Luo Ruiqinga, dokonali setek tysięcy egzekucji publicznych (ogólna liczbę ofiar tego okresu - ok. 3 mln osób). Aresztowano wszystkich biskupów katolickich.

15. ZSRR pod koniec lat czterdziestych i początku lat pięćdziesiątych

Coraz większą rolę odgrywał trzon policyjny systemu, kierowany przez Ławrientija Berię. W 1950 r. liczba więźniów w obozach sięgnęła ok. 15 mln osób. W czerwcu 1950 r. przywrócono karę śmierci. Utrzymano status „narodów zesłanych” z lat wojny: Niemców oraz deportowanych w całości w 1946 r. Tatarów krymskich, Czeczeńców i Inguszów.

W latach 1948-1950 przeprowadzono kolejną czystkę w apara­cie WKP(b). Aresztowano m.in. członka Biura Politycznego KC Mikołaja Wozniesienskiego i sekretarza KC Aleksieja Kuzniecowa (po pokzaowym procesie „leningradzkim” zostali straceni), I sekretarza leningradzkiego komitetu partii Piotra Popkowa i przewodniczącego Rady Ministrów RSFRR Michaiła Rodionowa. Żdanow zrealizował czystkę wśród działaczy kultury i twórców (głównie pochodzenia żydowskiego). W sfingowanym przez NKGB wypadku samochodowym zginął dyrektor Teatru Żydow­skiego w Mińsku, Salomon Michoels (po śmierci ogłoszono, że był szpiegiem anglo-amerykańskim). W 1949 r. zmontowano „proamerykański spisek Żydów”, w ramach którego areszto­wano i rozstrzelano 74-letniego Salomona Łozowskiego, wi­ceministra spraw zagranicznych. W 1948 r. aresztowano 26 piasarzy żydowskich, którzy zostali rozstrzelani w 1952 r. 3 I 1953 r. ogłoszono, iż dziewięciu żydowskich profesorów medycyny pełniących na Kremlu funkcje le­karzy zostało zdemaskowanych jako „agenci imperializmu” próbujący zgładzić przywódców partii i państwa. Proces le­karzy zapowiadał nowe czystki.

W październiku 1952 r. odbył się XIX Zjazd partii. (partia radziecka przyjęła nazwę przybrała nazwę Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego). Głównym mówcą był Georgij Malenkow. Zjazd potwierdzał potrzebę czujno­ści wobec wrogów klasowych, co zapowiadało kolejne czystki. Po zjeź­dzie, na plenum KC, Stalin zaatakował Wiaczesława Mołotowa, Anastasa Mikojana i Klimienta Woroszyłowa.

16. Walka z religią i Kościołem

W 1948 r. w Rumunii zlikwidowano unię grekokatolików z Watykanem i are­sztowały prawie całą hierarchię Kościoła unickiego z arcybiskupem Aaronem Martenem na czele. We wrze­śniu 1951 r. skazano na 18 lat więzienia 81-letniego biskupa Timisoary Augustin Pacha. Arcybiskupa Pragi i prymasa Czechosłowacji, Josefa Berana internowano w 1949 r. bez sądu. Procesy biskupa Spiszu, 81-letniego Jana Vojtašaka, i grekokatolickiego biskupa Preszowa Pawło Gojdycza zakończyły się wyrokami więzienia. Biskupa Litomierzyc Stepana Trochtę skazano na 25 lat, a biskupów Brna i Czeskich Budziejowic na 20 lat więzienia. W lutym 1949 r. skazano na dożywotnie więzienie prymasa Węgier Józsefa Mindszentyego. W krajach bloku likwidowano zakony, ograniczano działalność seminariów duchownych.

We­dług źródeł watykańskich, w 1949 r. w więzieniach znajdo­wało się ok. 600 księży rumuńskich, 500 polskich, 450 wę­gierskich i 200 czeskich oraz słowackich, a także 200 jugo­słowiańskich. Później liczby te wzrosły.

17. Kolektywizacja

W Estonii, na Łotwie i Litwie sporządzano listy wszystkich chłopów gospodarujących indywidualnie. W Moskwie akcją kierowali szefowie MWD i GUŁagu — Siergiej Krugłow i Wiktor Abakumow. Deportacje związa­ne z kolektywizacją rozpoczęły się w marcu 1949 r. - wy­wieziono z Estonii ponad 60 tyś. osób, z Łotwy — ok. 50 tyś., a z Litwy — 80 tyś. osób. Na miejsce wysiedlonych napływali Rosjanie.

W innych krajach bloku kolektywizacja przebiegała wolniej. W Bułgarii w 1951 r. do­szło do starć między wieśniakami a milicją. Po stłumieniu buntu w obozach pracy znala­zły się tysiące chłopów. Podobne starcia miały miejsce w Rumunii (na początku lat pięćdziesiątych w obozach pracy znalazło się tam ok. 250 tyś. chłopów).

Do 1955 r. spółdzielnie produkcyjne objęły 18% powierzchni ogólnej w Albanii, 74% w Bułgarii, 36% w Cze­chosłowacji, 16% na Węgrzech, 9% w Polsce i 8% w Rumu­nii, natomiast gospodarstwa państwowe — kolejne 4% w Al­banii, 5% w Bułgarii, 9% w Czechosłowacji, 25% na Wę­grzech, 14% w Polsce i 14% w Rumunii⁵⁴.

18. Czystki w partiach satelickich

Szczególną rolę odegrał Noel Fieid - amerykański filantrop i sympatyk komunizmu, aresztowany z polecenia MWD i wykorzystywany jako szpiegowski kon­takt USA w wielu procesach pokazowych. W czerwcu 1949 r. usunięto z partii, a w grudniu skazano na śmierć i stra­cono przywódcę komunistycznego Bułgarii, Trajczo Kostowa. W Albanii zli­kwidowano oskarżanego o „titoizm” Koci Xoxe („numer 2” w partii). Na Węgrzech skazano i stracono we wrześniu 1949 r. szefa „bezpieki” Laszló Rajka (który pod wpływem tortur przyznał się do służby w wy­wiadzie angielskim i jugosłowiańskim). W Czechosłowacji ska­zano na śmierć ministra spraw zagranicznych Vladimira Clementisa, a długoletnie wyroki odsiadywały dziesiątki czoło­wych działaczy komunistycznych.

Wykład XXI:

Państwa bliku Zachodniego

po II wojnie światowej

1. Integracja Europy Zachodniej - powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali.

Partie komunistyczne Europy Zachodniej w zimnowojennym konflikcie jawnie deklarowały swoje poparcie ZSRR. W lutym 1949 r. sekretarz generalny partii komunistycznej Francji, Maurice Thorez, powiedział, iż w przypadku wkroczenia Armii Radzieckiej do Francji komuniści francu­scy nie poparliby własnego rządu i państwa. Oświadczenia o poparciu ZSRR w ewentualnym konflikcie z ich krajami złożyli też szef partii włoskiej Palmiro Togliatti i przywódcy komunistycznych partii Wielkiej Brytanii, Nor­wegii, Danii, Austrii, Japonii, USA, Kanady, Meksyku, Ar­gentyny i Kuby.

Tymczasem w wyborach parlamentarnych partie komunistycz­ne stopniowo traciły wpływy zdobyte pod koniec wojny (wpływ na to miały odbudowa zniszczeń wojennych i dobra koniunktura gospo­darcza pod koniec lat czterdziestych i na początku lat pięć­dziesiątych). Komuniści wszędzie z wyjątkiem Islandii znaleźli się w opozycji. Dzięki publikacjom informacji i dokumentów o ludobójczych praktykach systemu stalinowskiego opinia publiczna dowiedziała się co dzieje się za żelazna kurtyną.

W kontekście zagrożenia sowieckiego rozwijała się idea integracji Europy:

• W lipcu 1944 r. w Ge­newie przedstawiciele emigracyjnych władz Francji, Włoch, Danii, Norwegii, Polski, Czechosłowacji i Jugosławii podpisali deklara­cję europejskich ruchów oporu.

• W marcu 1945 r. w Paryżu z inicjatywy m.in, Alberta Camusa i George'a Orwella odbył się pierwszy kongres federalistów europejskich.

• We wrześniu 1946 r. Churchill wspomniał o perspektywie stworzenia „czegoś w rodzaju Stanów Zjedno­czonych Europy”.

• W 1947 r. w Montreux założono Europejską Unię Federalistów.

• W maju 1948 r. powstała Organizacja Europejskiej Współ­pracy Gospodarczej z udziałem 16 państw korzystających z po­mocy amerykańskiej (w ramach plany Marhalalla).

• W styczniu 1948 r. powstała unia celna Belgii, Holandii i Luksemburga.

• W marcu 1948 r. państwa Beneluxu przy­stąpiły w Brukseli do wojskowego traktatu anglo-francuskiego, podpisanego jeszcze w Dunkierce w marcu 1947 r., two­rząc Unię Zachodnią.

• W maju 1948 r. odbył się kongres Ruchu Europejskiego w Hadze, na którym omawiano projekt powołania Rady Europy.

• W nowych konstytucjach Francji, Włoch i innych państw zawarto formuły dopuszczające ograniczenie suwerenności niezbędnej dla obrony wolności Europy.

W sierpniu 1949 r., po po­wstaniu NATO, kraje członkowskie tego paktu, z wyjątkiem Portugalii, a także Szwecja, Irlandia, a później również Gre­cja i Turcja utworzyły Radę Europy z siedzibą w Strasburgu. Rada miała stanowić forum politycznych i gospodarczych konsultacji międzyrządowych w ramach Komitetu Ministrów oraz międzyparlamentarnych w ramach Zgromadzenia Kon­sultacyjnego. Rada powołała także Komisję Praw Człowieka. W Radzie Europy starły się dwa stanowiska:

• Wielka Brytania i państwa skandynawskie opowiadały się za ograniczeniem jej funkcji do konsultacji międzyrządowych,

• Francja i Belgia zaś — za rozszerzeniem współpracy.

W latach 1948 - 1950 inicjatywę na rzecz integracji zachodnioeuropejskiej przejęła Francja. Sytuacja pomiędzy Francją a Niemcami była zaogniona. Toczył się spór o status Saary. Francja potrzebowała gwarancji, że odbudowane państwo niemieckie będzie państwem pokojowym. Francuscy politycy chcieli osiągnąć to poprzez ścisłe powiązanie przemysłów węglowo-stalowych Francji, Niemiec, a także innych państw Europy. Miało to wyeliminować zagrożenie wojną. Poza tym Francja przystąpiła do odbudowy swojego potencjału militarnego i swojej pozycji wielkomocarstwowej, czemu służyć miało zwiększenie produkcji sektora węglowo-stalowego. W takiej atmosferze francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman (pochodził z Lotaryngii a podczas I woj­ny światowej służył w armii niemieckiej), w dniu 9 V 1950 roku wystąpił z oświadczeniem, w którym proponował połączenie przemysłów węgla i stali Francji i Niemiec (a także innych państw) oraz podporządkowanie ich organowi ponadnarodowemu.

Głównym autorem planu był szef francuskiej komisji planowania Jean Monnet. Plan Schumana podchwycili kanclerz RFN Adenauer oraz premier Włoch De Gasperi. W kwietniu 1951 r. w Pary­żu delegaci Francji, RFN, Włoch, Belgii, Holandii i Luksem­burga podpisali porozumienie o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Wszystkie parlamenty krajów-sygnatariuszy ukła­du ratyfikowały go do czerwca 1952 r. Jedynie Wielka Bryta­nia sprzeciwiała się udziałowi w organizacji ograniczającej jej suwerenność.

2. Wielka Brytania

W wyborach parlamentarnych 5 VII 1945 r. zwyciężyła Labour Party - uzyskała 393 miejsca w parla­mencie (63,3%), podczas gdy konserwatyści — zaledwie 215 (34,6%), liberałowie — 11 (1,8%), a komuniści — 2 (0,3%) miejsca. Powołano nowy rząd pod kierownictwem Clementa Atlee. Zagrożeniem dla bezpieczeństwa Wiel­kiej Brytanii okazała się współ­praca kilku wysoko postawionych pracowników wywiadu brytyjskiego z tajnymi służbami ZSRR. Wyrośli oni z libertyńskich i lewicujących kręgów Towarzystwa Apostołów oraz grupy Bloomsbury. Do agentów tych należeli Anthony Blunt, Guy Burgess, Donald Maclean i zwłaszcza Harold „Kim” Philby, którego działalność okazała się szczególnie niebezpieczna.

Labour Party przystąpiła do nacjonalizacji ważnych gałęzi przemysłu i instytucji finansowych: Bank Anglii (w marcu 1946 r.), brytyjskie radio — Brytyj­ską Korporację Radiofoniczną (BBC), większość kopalń węgla (w lipcu 1946 r.), kolei (w 1947 r.), gazowni (w 1948 r.).

W wyborach parlamentarnych w lutym 1950 r. laburzyści uzyskali przewagę za­ledwie 6 mandatów. W 1951 r. zmarł Ernest Bevin, a kilku innych ministrów ustąpiło z rządu na tle sporu o koszty lecznictwa w ramach Państwowej Służby Zdrowia.

Nowe wybory odbyły się 25 X 1951 r. Zwycięstwo odnie­śli konserwatyści, którzy zdobyli 321 (51,7%) mandatów, podczas gdy Labour Party uzyskała 295 (47,5%) manda­tów. Na czele rządu stanął 76-letni Churchill. Po śmierci Jerzego VI, w 1952 r., na tron brytyjski wstąpiła jego córka Elżbieta II. Konserwatyści wrócili do władzy w odmie­nionym kraju (plan Marshalla umocnił dobrą koniunkturę).

3. Irlandia

W kwietniu 1949 r. Irlandia ogłosiła się republi­ką, występując z Brytyjskiej Wspólnoty Naro­dów.

Po wojnie na czele rządu stał Eamon de Valera. W wyborach w 1952 r. zwyciężyła partia de Valery Fianna Fail (Wojowni­cy Irlandii), zdobywając 53% mandatów, przed partią Fine Gael (27%) i laburzystami (8%). Ogromną rolę w życiu Irlan­dii odgrywał Kościół katolicki (prawodawstow państwowe nie uznawało rozwodów).

4. Państwa skandynawskie

W Polityce gospodarczej wprowadzono zasa­dy państwa opiekuńczego („trzecia droga” między typowym kapitalizmem liberalnym a socjalizmem państwowym):

• Wysokie podat­ki,

• szerokiej redystrybucji dochodu

• gwarancja minimum stopy życiowej.

Rządy z reguły znalazły się w rekach koalicji lewicowych.

a) Szwecja

Rząd Per Albina Hanssona oparł się w lipcu 1945 r. na partii socjaldemokra­tycznej, a jego następca, Tage Erlander, w następnym roku zaprosił do współpracy agrarystów. Wybory z 1948 r. umoc­niły rządy tej koalicji. W 1947 r. przeprowadzono reformę agrarną, a w 1948 r. rozszerzono zakres ustawodawstwa spo­łecznego. Po śmierci króla Gustawa V, w 1950 r., tron szwedzki objął jego syn Gustaw VI Adolf. Stopa życiowa Szwedów należała na początku lat pięć­dziesiątych do najwyższych w Europie.

b) Norwegia

14 V 1945 r. powrócił z Wielkiej Brytanii do Oslo norwe­ski rząd emigracyjny, a 7 VI król Haakon VII. Rozliczono niektórych ko­laborantów związanych Vidkunem Quislingiem. W 1949 r. Norwegia przystąpiła do NATO. W wyborach z te­goż roku sukces odniosła Norweska Partia Pracy (46% mandatów) kosztem konserwatystów (16%) i komunistów (6%).

c) Dania

Ukarano niektórych kolaborantów (stracono 46 osób). W wyborach z października 1945 r. socjaldemokracja utraciła nieco głosów na rzecz komunistów (12,5% głosów). Wybory z października 1947 r. przyniosły wzrost repre­zentacji socjaldemokratów (39,6% mandatów), narodowopo-pulistycznej partii Venstre (34%) oraz konserwatystów (11,8%), głównie kosztem komunistów (6,3%). Premierem został Hans Hedtoft. Po śmierci króla Christiana X w kwiet­niu 1947 r., tron objął jego syn Fryderyk IX. W 1949 r. Dania przystąpiła do NATO. Wyspy Owcze uzyskały autono­mię administracyjną w 1948 r., a Grenlandia w 1953 r. W wyborach z września 1950 r. partia Venstre oddała nieco mandatów konserwatystom. Mimo że socjaldemokracja po­została najsilniejszą partią, władzę przejęła koalicja Venstre i konserwatystów pod przewodnictwem premiera Erika Eriksena.

d) Islandia

W 1944 r. Islandia wystąpiła z unii personalnej z Danią, stając się niezależną republiką. W 1946 r. przystąpiła do ONZ, w 1949 r. jako członek-założyciel we­szło do NATO, a w 1953 r. do Rady Nordyckiej. Największe wpływy polityczne posiadała umiarkowana Partia Niepodle­głości i socjaldemokraci.

e) Finlandia

W lipcu 1944 r. Związek Radziecki postawił rządowi fińskiemu ultimatum, żądając bezwarunkowej kapitulacji, poddania się okupacji radzieckiej i całkowitego rozbrojenia. W sierpniu 1944 r. prezydenta Risto Ryti zastą­pił marszałek Karl Gustav Mannerheim, który we wrześniu 1944 r. podpisał zawieszenie broni z ZSRR i zobowiązał się rozbroić 200-tysięczną armię niemiecką, walczącą na froncie północnym. Gdy nie powiodła się próba rozbrojenia, armia fińska uderzyła na Niemców i po ciężkich walkach wyparła ich z kraju. W 1945 r. odbyły się wybory do parlamentu, który powołał rząd Juho Paasikivi opierty się na agrarystach, liberałach, socjaldemokratach i ko­munistach. W 1946 r. Juho Paasikivi został prezydentem kraju.

Pod koniec lutego 1948 r. rząd fiński otrzymał notę radziecką, żądającą podpisania układu o wzajemnej pomocy na warun­kach Kremla. W połowie marca komuniści zorganizowali w Helsinkach zamieszki uliczne. Działania te załamały się, kiedy minister spraw wewnętrznych Yrio Leino poin­formował wodza naczelnego armii, gen. Aarne Sihvo, o pla­nach przewrotu. Sihvo rozbroił komunistyczne bojówki i ob­sadził wojskiem strategiczne punkty w kraju. Jednocześnie 6 IV 1948 r. rząd zawarł układ o przyjaźni, współpracy i wza­jemnej pomocy z ZSRR. Leino ustąpił z gabinetu i partii. Niektórzy działacze komunistyczni próbowali jeszcze organizowąd strajki i zajścia, ale bez rezultatu, a dezorientacja w KPF dodatkowo spowodowała odpływ członków. W wy­borach z lipca 1948 r. partia straciła 20% głosów. Finlandia utrzymy­wała specjalne stosunki z ZSRR, ale pozostała państwem suwerennym.

5. Francja

Władzę objął Rząd Tym­czasowy gen. Charles'a de Gaulle'a (koalicja chadecji, socjalistów, radykałów i komunistów). Rozliczenia z kolaborantami miały ogranioczony zasięg:

• proces marsz. Philippe'a Petaina i skazanie na go śmierć w 1945 r.; karę tę zamieniono wkrótce na dożywotnie więzienie.

• przejściowo aresztowano szefa policji Vichy Paula Touviera (odpowiedzialny za śmierć wielu Żydów francuskich), znikł w nie wyjaśnionych okolicznościach.

Zgromadzenie Ustawodaw­cze wybrane w październiku 1945 r. (po raz pierwszy głosowały kobiety) było zdominowane przez komunistów (27,4% mandatów) i socjalistów (25%). Chadeckie ugrupowanie Republikański Ruch Ludowy (MRP) uzyska­ło 26% mandatów, a stronnictwa prawicowe — 11,3%¹⁹..

W styczniu 1946 r. gen. de Gaulle ustąpił ze stanowiska premiera rządu tymczasowego. Socjaliści i komuniści doprowadzili do na­cjonalizacji górnictwa węglowego w marcu oraz elektrowni, gazowni i większości banków w kwietniu 1946 r. 13 X 1946 r. ogólnonarodowe referendum zatwierdziło kon­stytucję IV Republiki w kształcie proponowanym przez ko­munistów i socjalistów (ograniczała uprawnienia prezydenta).

W wyborach z listopada 1946 r. komuniści zdobyli 31,3% mandatów, odbierając wiele głosów socjalistom (l8%), MRP zaś otrzymała 28,6% mandatów. Kandydatem komunistów i socjalistów na premiera był Thorez. MRP odmówił mu poparcia. Premierem został Blum, a następnie Paul Ramadier. Wicepremierem w jego rządzie został Thorez, który nie ukrywał swej lojalności wobec ZSRR. Na prezydenta wybra­no socjalistę Vincenta Auriola.

7 IV 1947 r. de Gaulle ogłosił w Strasburgu powstanie Zgromadzenia Ludu Francuskiego (RPF) — ruchu przeciwników partyjnego rozdrobnienia dzia­łających na rzecz silnej Francji.

W maju 1947 r., na mocy dekretu prezydenta, Ramadier usu­nął komunistów z rządu (obawa ścisłych związków KPF z Kremlem). Komuniści zainicjowali serię straj­ków, które doprowadziły do rozła­mu we francuskim ruchu zawodowym na centralę komuni­styczną — Powszechną Konfederację Pracy (CGT), i umiar­kowanie socjalistyczną CGT Siła Robotnicza (FO).

W wyborach parlamentarnych z czerwca 1951 r. komuniści uzyskali 17% mandatów, socjaliści — 17,6%, MRP — 14,2%, radykałowie — 15,5%, klasyczna prawica — 15,8%, a gaulliści — 19,9%²⁵. Zarówno gaullistowski RPF, jak i komuniści stali w opozycji do parlamentaryzmu IV Repu­bliki i jej polityki europejskiej.

6. Kraje Beneluxu

a) Holandia

W maju 1945 r. na tron holenderski powróciła królowa Wilhelmina. W Holan­dii aresztowano ok. 100 tyś. kolaborantów, a przywódców lokalnej partii nazistowskiej skazano na śmierć i rozstrzelano. Podstawą rządu była najczęściej Partia Pracy z Willem Drees na czele (był czterokrotnie premierem). W wyborach 1946 r. komuniści zdobyli 10% głosów i nie odgrywali większej roli. Utrata Indii Holenderskich spowodowała pod koniec lat czter­dziestych duże trudności gospodarcze.

b) Belgia

Zaostrzyła się rywali­zacja między Flamandami a Walonami w związku ze sporem o powrót króla Leopolda III. Walonowie oskar­żali go o współdziałanie z Niemcami. Wśród kolaborantów are­sztowanych po wojnie przeważali Flamandowie. 12 III 1950 r. odbyło się referendum - za powrotem króla głosowało 57,5% uprawnio­nych. Protesty skłoniły jednak Leopolda do abdykacji na rzecz syna Baudouina. Belgia w latach 1945-1953 rządzona była przez ponad dziesięć rządów koalicyjnych z udziałem chadecji i so­cjalistów, a do 1947 r. także komunistów.

7. Włochy

W lecie 1945 r. władzę objął koalicyjny rząd sześciu partii antyfaszystowskich: chadecji, socjalistów, ko­munistów, liberałów, republikanów i Partii Czynu. Król Wiktor Emanuel abdykował na rzecz syna Umberto II.

2 VI 1946 r. odbyły się wybory parlamentarne połączone z referendum na temat monarchii. 54% głosujących opowie­działo się za wprowadzeniem republiki. Przewagę zdobyła chrześcijańska demokracja pre­miera Alcide De Gasperi (37,2% mandatów). Włoska Partia Socjalistyczna uzyskała 20,7% mandatów, ko­muniści — 18,7%, liberałowie — 7,3%, a republikanie -4,1%. Resztę mandatów zdobyli monarchiści, neofaszyści i lewicowa Partia Czynu.

W styczniu 1947 r. nastąpił rozłam wśród socjalistów:

• Włoska Partia Socjaldemokratyczna z Giuseppe Saragatem na czele

• Włoska Partia Socjalistyczna pod przewodnictwem Pietro Nenniego - współpracowała z komunistami.

Rząd De Gasperiego oparł się na szerokiej koalicji chadecji, socjalistów i komunistów, jed­nak pod wpływem nasilającej się zimnej wojny, w maju 1947 r. komuniści zostali usunięci z gabinetu.

Na początku 1948 r. Zgromadzenie Konstytucyjne uchwa­liło nową konstytucję. Wybory z 18 IV 1948 r. przyniosły zwycięstwo chadecji (48,5% głosowi 53,1% man­datów) i dotkliwą porażkę frontu ludowo-demokratycznego komunistów i socjalistów (35% głosów i 31,9% manda­tów). Nowy rząd De Gasperiego oparł się na silnej większo­ści chadecji i socjaldemokratów.

W 1949 r. Włochy Włochy przystąpiły do NATO.

8. Niemcy Zachodnie

Po wojnie podział kraju na strefy okupacyjne:

• Amerykańska - Bawaria, Hesja i część Badenii-Wirtembergii;

• Radziecka - Meklemburgia, Brandenburgia, Saksonia i Tu­ryngia

• Francuska - Nadrenia-Palatynat i południowa część Badenii-Wirtembergii

• brytyjska - Szlezwig-Holsztyn, Dolna Saksonia i Nadrenia-Westfalia;

Niektórym nazistom udało się zbiec i ukryć się w Ameryce Południowej, gdzie utworzyli Organizację Byłych Członków SS (ODESSA). W 1946 r. prawie połowa Niemców z zachodnich stref okupacyjnych uważała, że nazizm był ideą dobrą, lecz źle realizowaną. Jeszcze w 1949 r. tyl­ko 39% Niemców z trzech stref zachodnich uznawało wy­łączną winę III Rzeszy za rozpętanie wojny, a większość nie czuła się odpowiedzialna za dojście Hitlera do władzy.

Amerykanie nalegali na karanie przestępców wo­jennych przez zastosowanie procedury sądowej i przy założe­niu, że winę trzeba udowodnić. Przeciwstawiali się zasadzie zbiorowej odpowiedzialności.

W zachodnich strefach okupacyjnych dominowały dwie tradycje antyhitlerowskie:

• socjaldemokratyczna - przywódca SPD Kurt Schumacher - zwolennik socjalizmu państwowego i zjednoczenia Niemiec za cenę neutralizacji;

• i chadecka - CDU Konrada Adenauera, przed wojną działacz katolickiego centrum, a po wojnie burmistrz Kolo­nii; akcentował konieczność współpracy europej­skiej.

23 V 1949 r. uchawalono konstytucję przyszłej Republiki Federalnej Niemiec. Charakteryzowała się równowagą uprawnień organów usta­wodawczych i wykonawczych oraz władz federalnych i kra­jowych. Republikę podzielono na kraje (Landy) o dużym za­kresie autonomii politycznej.

Wybory parlamentarne w sierpniu 1949 r.: zwycięstwo chrześcijańskiej demokracji (CDU//CSU) - uzyskała 139 (34,6%) mandatów w Bundestagu, socjaldemokraci zdobyli 131 (32,6%), liberałowie (FDP) — 52 (12,9%), a komuniści — 15 (3,7%) mandatów. CDU/CSU utworzyła z liberała­mi rząd koalicyjny z Adenauerem na czele. Prezydentem utworzonej we wrześniu 1949 r. Republiki Federalnej Niemiec został liberał Theodor Heuss.

RFN rozpoczęła nowy okres w historii Niemiec. Rząd chadecko-liberalny podjął re­alizację modelu społecznej gospodarki rynkowej, opracowa­ny przez Waltera Euckena i Alfreda Mueller-Armacka, a wcielany w życie przez ministra do spraw gospodarki, Lu­dwiga Erharda. Myślą przewodnią tego programu była zasada

Pod koniec 1949 r. w RFN przekroczono przedwojenny poziom produkcji przemysłowej, a w latach 1949-1952 wzrosła ona o 46%. W styczniu 1952 r. Bundestag ratyfi­kował udział RFN w Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali, a w maju 1952 r. ministrowie spraw zagranicznych Anglii, Francji i USA uznali, że stanie się ona w pełni suwerennym państwem w chwili utworzenia armii europejskiej.

9. Państwa alpejskie

a) Austria

Umowa międzysojusznicza z 9 VII 1945 r. podzieliła kraj na cztery strefy okupacyjne:

• strefa brytyjska - Styria, Karyntia i południowy Tyrol

• Amerykańska - północna Austria,

• Francuska - Voralberg,

• radziecka - Burgenland zaś i rejon Wiednia.

Wiedeń podzielono na pięć sektorów, z których jeden był zarządzany wspólnie. Utworzono rząd tymczaso­wy Karlem Rennerem (solademokracja). Władzę zwierzchnią sprawowała Mię­dzysojusznicza Komisja Kontroli. Wybory parlamentarne z listopada 1945 r.: zwycięstwo chadeckiej Austriac­kiej Partii Ludowej (OeVP), socjalistów i komunistów. Powstał rząd koalicyjny Leopolda Figla.

W 1947 r. komuniści opuści­li rząd na znak protestu przeciw jego deflacyjnej polityce finansowej. Prawdziwym powodem było fiasko próby komu­nistycznego puczu w maju 1947 r. Demonstracje zorganizo­wane przez komunistów przeciw fatalnemu zaopatrzeniu Wiednia załamały się z braku masowego poparcia. W wyborach 1950 r. komuniści stracili pra­wie połowę dotychczasowych głosów oraz wpływy w radach lokalnych.

b) Szwajcaria

Przestrzegała ściśle swojej neutralno­ści nie wchodząc nawet do ONZ. Mimo to Genewa była siedzibą wielu placówek tej organizacji, a Szwajcaria utrzymy­wała stosunki dyplomatyczne z rekordową liczbą krajów: w 1950 r. uznała rząd komunistycznych Chin. Struktura Konfederacji Szwajcarskiej (kantony stanowiły niemal suwerenne państwa) została utrzy­mana. Kobiety nie miały praw wyborczych. W wyborach z 1947 r. zwyciężyli radykałowie, socjaliści, konserwa­tyści chrześcijańscy i Partia Chłopsko-Rzemieślnicza.

10. Hiszpania

Rząd gen. Francisco Franco po zakończeniu wojny znajdował się w izolacji. Sy­stem hiszpański ewoluował od dyktatury wojskowej okresu do państwa solidary-stycznego opartego na ideologii konserwatywnej i nacjonali­stycznej. W lipcu 1947 r. Franco podpisał Kartę Praw Hiszpa­nów, gwarantującą przestrzeganie praw obywatelskich pod warunkiem respektowania zasad ustroju. Franco myślał o przywróceniu monarchii i uzyskał poparcie społeczeństwa dla tej idei w referendum ogólnonarodowym z 1947 r. Nara­stanie zimnej wojny doprowadziło do rewizji antyhiszpańskiego nastawienia w USA i Europie Zachodniej. W 1953 r. rząd Hiszpanii zgodził się na utworzenie baz amerykańskich na swym terytorium.

11. Portugalia

Po wojnie Portugalia była izolowana w polityce europejskiej. Dopiero w 1951 r. rząd portugalski podpisał ze Stanami Zjednoczonymi umowę o założeniu amerykańskich baz woj­skowych na swoim terytorium. Portugalia była pań­stwem korporacjonistycznym, rządzonym przez Unię Naro­dową António Oliveira de Salazara w duchu solidaryzmu ka­tolickiego. Przeciwnicy systemu, głów­nie komuniści, byli więzieni w obozach pracy. W wyborach prezydenckich z 1949 r. opozycja Ruchu Jedności Demokra­tycznej nie zdołała zagrozić kandydatowi Unii — António Oscarowi Carmonie. Portugalia utrzy­mywania posiadłości kolonialnych w Afryce i Azji. Mimo to gospodarka rozwijała się wolniej niż w in­nych państwach europejskich.

12. Stany Zjednoczone

Pre­zydent Truman (Partia Demokratyczna) we wrześniu 1945 r. ogłosił program polity­ki ekonomicznej „Fair Deal”:

• obrona prawa do pracy,

• stabilna ceny

• aktywizację polityki w za­kresie ubezpieczeń społecznych, szkolnictwa i spraw mie­szkaniowych.

Był to w rzeczywistości program interwencjo­nizmu państwowego przedłużony na czas pokoju. W wyborach do Kongresu w 1946 r. prze­wagę zdobyli republikanie. Pozycja samego Trumana w Partii De­mokratycznej uległa zachwianiu, ponieważ zaangażował się on w sprawę rozszerzenia prawa głosu ludności murzyńskiej w stanach południowych. Opozycji we­wnątrzpartyjnej ujawniła się w dwóch skrzydłach:

• skupione wokół gubernatora Karoliny Południowej Stroma Thurmonda

• skupiona wokół byłego wiceprezydenta Henrego A. Wallaca (wierzył w realizację ideałów socjalistycznych w ZSRR i wydał książkę gloryfikującą ra­dzieckie metody reedukacji pracą w obozach nad Kołymą) - założył Partię Postępową,

Republikanie lansowali natomiast swojego kandydata - Thomasa E. Deweya. W kampanii wyborczej Truman zaatakował antyzwiązkowy program Deweya i zdecydowani ewygrał wybory w listopadzie 1948 r.

Marcowe przmówienie Churchila w 1446 r, w Fulton wywołało fale krtytyki środoisk liberalnych. W tej atmosferze łatwiej było ZSRR rozwinąć siec agenturalną. O agenturalność oskarżeni byli:

• zastępca sekretarza stanu Harry D. White,

• doradca Departamentu Stanu Alger Hiss,

• zastępca biura informacji z czasów wojny - Owen Lattimorei klkudziesięciu innych wyższych urzędników administracji waszyngtońskiej.

Sowieci mieli swoich agentów w ośrodkach badawczych prowadzących dościwdczenia z bronia atomową. W 1947 r. Truman zezwolił na poddanie specjalnej komisji 6 mln. Osób współpracyjących z administracja federalną, a 14 tys. poddano szczególowemu śledztwu. Aresztowano przywódców KP USA, którym udowodniono współpracę z wywiadem ZSRR. W końcu 1947 r. USA nałożyło embargo na eksport towarów strategicznych do państw obozu sowieckiego. W 1949 r. kierowana przez Edgara J. Hoovera FBI wpadło na ślad Emila Klausa Juliusa Fuchsa, który tymczasem wyjechał do Anglii, a także Golda, Davida Greengassa, Rosenbergów i Hissa (skazano go w proceseie poszlakowym w 1950 r.). Utworzono specjalna komisję do badań nad diziałalnością szpiegowską (senator Joseph McCarthy). Ostatecznie Rosenbergowie zostali straceni w czerwcu 1953 r.

Rządy demokratów w USA skończyły się w 1952 r. (spa­dek popularności Trumana na początku lat pięćdziesiątych związany z kosztami poniesionymi w wojnie w Korei oraz skandalami łapówkarskimi w Waszyngtonie). Republikanie wykorzystali popularność gen. Dwighta Eisenhowera, (zapo­wiadał zakończenie wojny w Korei, oczyszczenie atmosfery w administracji, opowiadał się za bardziej stanowczą walką z komunizmem i lansował hasło wyzwole­nia narodów opanowanych przez Kreml). Po ponad 20 latach prezydentem Stanów Zjednoczo­nych został republikanin.

13. Kanada

Od uchwalenia w 1931 r. Statutu Westminsterskiego stała się ona niepodle­głym dominium w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1949 r. do Ka­nady przyłączono Nową Fundlandię — dotąd odrębne domi­nium brytyjskie. Po wojnie krajem rządziła partia liberalna. Premierami w latach 1945-1948 byli: William Lyon Mackenzie King, a następnie Louis St. Laurent. W prowincji Quebec ok. 80% ludności stanowili potomkowie osadników francuskich. Kanada rozluźniała więzi poli­tyczne z Wielką Brytanią i zbliżała się do USA, biorąc udział w NATO oraz międzynarodowych siłach ONZ w Korei.

14. Australia

Od 1931 r. suwerenne państwo współtworzące ONZ w 1945 r. Władza ustawo­dawcza w Australii należała do dwuizbowego parlamentu, na­tomiast wykonawcza — do rządu i gubernatora reprezentują­cego króla brytyjskiego. Główną rolę polityczną odgrywała Partia Pracy oraz liberałowie i partia ludowa. Na czele stabil­nego rządu koalicyjnego stał Robert G. Menzies.

15. Nowa Zelandia

Od 1931 r. niepodległy człon­ek BWN, należała do ONZ od jej założenia. W 1945 r. ok. 6% spośród 1,7 mln mieszkańców Nowej Ze­landii stanowili autochtoniczni Maorysi, resztę zaś — biali imigranci nazywani przez tych pierwszych Pakeha. Od za­kończenia zbrojnych konfliktów z ludnością maoryjską w po­łowie XIX w. następowała stopniowa poprawa stosunków etnicznych w kraju. System polityczny Nowej Zelandii był podobny do australijskiego, mimo że w 1950 r. zniesiono wyższą izbę parlamentu. W 1949 r. rządząca dotąd nowoze­landzka Partia Pracy przegrała wybory na rzecz Partii Naro­dowej.

16. Związek Południowej Afryki

Dominium brytyjskie od 1909 r., wszedł w skład ONZ z chwilą jej powstania. W 1953 r. spośród ok. 13 mln mieszkańców kraju nieco po­nad 20% stanowili biali — Anglosasi (9%) i wywodzący się od osadników holenderskich Burowie (12%), ok. 75% różne plemiona murzyńskie, głównie Zulusi i Khosa, a pozostałe 4% — Hindusi. W 1948 r. władzę w Związku objęła Partia Narodowa, która stopniowo wprowadziła odrębne prawa dla trzech głównych ras kraju: białej, czarnej i Hindusów. Pro­gram ten zyskał wkrótce rozgłos jako apartheid. Kolorowi mieszkańcy ZPA mieli np. prawo wybierania tylko 4 przed­stawicieli do dwuizbowego parlamentu, i to wyłącznie spo­śród białych kandydatów.

W 1947 r. ZPA zaanektował tery­torium Afryki Południowo-Zachodniej, dawnej kolonii nie­mieckiej przyznanej Związkowi w 1920 r. jako mandat Ligi Narodów. ONZ nie uznała tej aneksji i traktowała obszar Afryki Południowo-Zachodniej jako swoje terytorium po­wiernicze.

Pod względem liczby ludności pozaeuropejskie „białe” demokracje nie należały do potęg, jednak posiadały duży potencjał gospodarczy i właściwie nie były zniszczone w czasie II wojny światowej. Dlatego też stanowiły nadal atrakcyjny teren dla emigracji, głównie z Wielkiej Brytanii i innych krajów europejskich.

Wykład XXII:

Kraje Trzeciego Świata

Termin „Trzeci Świat” (wprowadzony przez francuskiego demografa Alfreda Sauvy) obejmował kraje kolonialne oraz formalnie niezależne państwa Ameryki Łacińskiej, po­zostające w orbicie ekonomicznych wpływów Stanów Zjed­noczonych. We wszystkich tych krajach toczyły się, z mniej­sza lub większą siłą, procesy emancypacyjne. Odzyskanie niezależności często mogło wiązać się z niebezpieczeństwem rewolucji społecznej bądź dyktatury komunistycznej. W niektórych z nich próbowano tego uniknąć przez utrzymy­wanie dyktatur prawicowych, co jednak często otwierało dro­gę do nadużyć władzy i korupcji, a w przypadku niepowo­dzeń gospodarczych — do rewolucji.

I. Znaczenie kolonii w II wojnie światowej

W armiach metropolii walczyły miliony żołnierzy z kolonii i terytoriów zależnych. W ar­mii brytyjskiej służyło ok. 2 mln Hindusów, a w armii francu­skiej — m.in. Algierczycy oraz murzyni z kolonii afrykań­skich. Również wkład gospodarczy terytoriów zależnych w zwycięstwo aliantów był ogromny. Eksport z Brytyjskiej Afryki Wschodniej wzrósł w latach wojny dwukrotnie, a kolonie francuskie były ostoją dla Wolnej Francji. Podobnie było z koloniami belgijskimi — Kongiem i Ruandą-Urundi.

Głównym rywalem Zachodu w Trzecim Świecie, a wła­ściwie w Azji była w czasie II wojny światowej Japonia. Japoń­czycy głosili hasła emancypacji ludów kolonialnych i znajdywali współpracowników wśród lokal­nych elit niepodległościowych. W Holenderskich Indiach Wschodnich taką rolę odgrywał np. Ahmed Sukarno. Jeden z przywódców indyjskiej Partii Kongresowej, Subhas Chan­dra Bose stanął w 1943 r. na czele projapońskiego rządu tymczasowego Wolnych Indii z siedzibą w Singapurze. W li­stopadzie l943 r. odbyła się w Tokio konferencja wschodnio-azjatycka, na której Japończycy przedstawili program auto­nomii byłych kolonii zachodnioeuropejskich w ramach Wiel­kiego Obszaru Gospodarczego Dobrobytu Wschodniej Azji.

Część krajów kolonialnych tego regionu nie poparła Japończyków, a nawet stanęła do walki z nimi, doświadcze­nie zaś zdobyte w tej walce np. w Birmie, na Filipinach, w Holenderskich Indiach Wschodnich, Indochinach czy na Ma­lajach mogło być po wojnie użyte przeciw rządom kolonial­nym. Ponieważ klęska Japonii nastąpiła szyb­ciej, niż armie alianckie mogły przywrócić rządy kolonialne, w wielu przypadkach administracja japońska pozostała przez jakiś czas, co świadczyło o cynizmie państw zachodnich, któ­re z jednej strony, głosiły wolnościowe hasła Karty Atlantyc­kiej, z drugiej zaś, dbały o ciągłość kontroli nad koloniami.

II. Kolonie brytyjskie, francuskie, holenderskie i in.

Mając do czynienia z rosnącą presją krajów zależnych, państwa zachodnie realizowały politykę, którą można najogól­niej określić jako „kolonializm tam, gdzie to możliwe, a nie­podległość tam, gdzie to konieczne”.

W 1945 r. Imperium Brytyjskie obejmowało trzy obszary azjatyckie: Azję Południowo-Wschodnią, subkontynent in­dyjski z Cejlonem oraz Bliski Wschód, a także liczne kolonie afrykańskie — Gambię, Sierra Leone, Nigerię, Złote Wy­brzeże, kondominium w Sudanie, Somali Brytyjskie, Kenię, Ugandę, Tanganikę, Rodezję, Niasę i Beczuanę, Bahamy i Bermudy, wyspy na Morzu Karaibskim — Jamajkę, Barba­dos i Trynidad oraz Gujanę i Honduras Brytyjski. Na Pacyfi­ku do Wielkiej Brytanii należały m.in. wyspy Fidżi, Tonga i Salomona.

Francja posiadała kolonie w Afryce: Madaga­skar, Francuską Afrykę Równikową — Czad, Ubangi-Szari, Gabon i Kongo, Francuską Afrykę Zachodnią — Senegal, Mauretanię, Gwineę, Wybrzeże Kości Słoniowej, Górną Woltę, Dahomej i Niger, a także Somali Francuskie, Maroko, Tunis i Algierię. Ponadto do Francji należały Indochiny (Kambodża, Laos i Wietnam), Gujana Francuska, wyspy Martynika i Gwadelupa na Morzu Karaibskim oraz Nowa Kaledonia i Wyspy Towarzystwa wraz z Tahiti na Pacyfiku.

Kolonie Holandii obejmowały Surinam i Anty­le Holenderskie, a także Holenderskie Indie Wschodnie. Bel­gia posiadała kolonię Kongo oraz terytorium powiernicze Ruandę-Urundi w Afryce. Portugalia utrzymała kolonie afry­kańskie Angolę i Mozambik, Wyspy Zielonego Przylądka i Gwineę Portugalską, kolonie portowe Goa, Diu i Daman w Indiach oraz Timor Wschodni. Hiszpania posiadała kolonię Rio de Oro oraz Maroko Hiszpańskie na zachodnim wybrze­żu Afryki. USA administrowały Filipinami oraz wieloma drobnymi archipelagami na Pacyfiku.

III. Niepodległość Indii i Pakistanu

Ludność subkontynentu indyjskiego, licząca w 1945 r. prawie 420 mln, mówiła ok. 200 językami, z których najszerszy zasięg miały indoeuropejskie języki hindi (30%). Z wyznawanych religii dominował hinduizm i islam, a w Nepalu i na Cejlonie przeważał buddyzm.Na subkontynencie indyjskim narastał konflikt między Ligą Muzułmańską pod przewodnictwem Mohammada Ali Jinnah a hinduistycznym Kongresem Narodowym, którego twórcą był Mohandas Karamchand (Mahatma) Gandhi, autor taktyki biernego oporu przeciw Anglikom. W wyborach do Zgroma­dzenia Centralnego, które odbyły się pod koniec 1945 r., Kon­gres uzyskał ok. 60% mandatów, Liga zaś — 30%. Wystąpił wyraźny podział wpływów tych partii w poszczególnych re­gionach kraju. Muzułmanie dominowali w Bengalu i Sindhu, Kongres zaś — w pozostałych rejonach. Liga domagała się podziału kraju, natomiast Kongres przeciwstawiał się temu. Wicekról Indii, lord Mountbatten, proponował kompromis pole­gający na pozostawieniu prowincjom wolnej ręki co do przyłączenia się do Unii Indyjskiej.

Armia indyjska, rozbudowana w czasie wojny przez Anglików, odgrywała coraz bardziej samodziel­ną rolę. Podczas procesu oficerów Indyjskiej Armii Narodowej, kolaborujących z Japończyka­mi, okazało się, że przez znaczną część społeczeństwa są oni traktowani jako bojownicy o wolność (wyrok skazujący został zawieszony). W lecie 1946 r. w Kalkucie doszło do masakry hinduistów przez muzułmanów. W Biharze natomist hinduiści mordowali muzułmanów. Anglicy myśleli już tylko o tym, by wycofać się z Indii, uzyskując jak najlepsze warunki. W czerwcu 1947 r. Mountbatten przedstawił plan podziału kraju na dwa państwa o statusie dominialnym — hinduistycznych Indii oraz muzułmańskiego Pakistanu (składającego się z części Zachodniej nad Indusem i Wschodniej w Bengalu, przy czym obie części oddzielała odległość około tysiąca kilometrów). 18 VII 1947 r. parlament brytyjski uchwalił Akt Niepodległości Indii. 15 VIII oba państwa rozpoczęły niepod­legły byt. W chwili podziału doszło do migracji prawie 10 mln hinduistów i muzułmanów oraz do krwawych walk między obydwiema społecznościami, w których zginęło około miliona osób. W styczniu 1948 r. zamordowany został przez ekstremistę hinduistycznego Gandhi

Przedmiotem konfliktu był też Kaszmir. W jego południowej części, Dżammu, przeważali hinduiści, większość ludności regionu jednak wyznawała islam. We wrześniu 1947 r. muzułmanie podjęli pró­bę przyłączenia Kaszmiru do Pakistanu. Maharadża Charan Singh, hinduista, poprosił o pomoc Indie. Rząd w Delhi zażą­dał odeń formalnego aktu przyłączenia do Indii, co nastąpiło 26 X 1947 r. Oddziały indyjskie wyparły muzułmanów. Władze pakistańskie utworzyły Armię Wolnego Kaszmiru (Azad Kaszmir) oraz wniosły do ONZ skargę przeciw Indiom. W styczniu 1949 r. mediacja ONZ doprowadziła do podziału Kaszmiru wzdłuż linii frontu (ok. 10 mln hinduistów znala­zło się w Pakistanie, a 40 mln muzułmanów — w Indiach).

Zgodnie z konstytucją z 1950 r. Republika Indyjska obejmo­wała 27 państw związkowych z lokalnymi rządami i parla­mentami oraz 6 terytoriów i protektorat Sikkim. Od 1947 r. premierem rządu centralnego w Delhi był przywódca Kon­gresu Jawaharlal Nehru, a od 1950 r. urząd pierwszego prezy­denta sprawował Rajendra Prasad. Wybory z 1951 r. przynio­sły zdecydowane zwycięstwo Kongresowi (75% głosów).

IV. Emancypacja innych kolonii brytyjskich

1. Birma

Po wyzwoleniu spod okupacji japońskiej Anglicy przekazali władzę Antyfaszystowskiej Lidze Wolności Ludu, kierowaną przez Aung San. W kraju wybuchła wojna domowa: przeciwko Lidze wystąpiły ugrupowania komunistyczne: Białe (staliniści) i Czerwone (trockiści)Flagi, a także mniejszość Karenów. 4 I 1948 r. Birma uzyskała niepodkległość., U Nu (następca zamordowanego w wal­kach Aung Sana) w 1950 r., z pomocą armii, opanował sytuację, przyznając Karenom autonomię. Komuniści wyco­fali się w niedostępne rejony górskie.

2. Cejlon

Uzyskał 4 II 1948 r. niepodległość, przy czym Wielka Brytania zachowała bazę morską w Trincomalee oraz duży wpływ na gospodarkę tego kraju.

3. Nepal

W 1947 r. uzyskał pełną niezależność Nepal. Kraj ten rządzony był przez potężny ród Rana. W lutym 1951 r. rewolta ludowa kierowana przez Nepalski Kongres Narodowy z po­parciem komunistów doprowadziła do ograniczenia władzy Ranów. Na tron wrócił król Tribhuvan, który stopniowo opa­nował anarchię, delegalizując partię komunistyczną.

4. Malaje

Były największym producen­tem kauczuku i cyny na świecie, a także ważną bazą w drodze do Australii i Hongkongu. W kwietniu 1946 r. z kolonii wyłączono Singapur, a w 1948 r. z pozostałej części półwyspu utworzono Federację Malajską, co miało wzmoc­nić supremację muzułmańskich sułtanów malajskich nad lud­nością chińską. Zanim obiecana autonomia Federacji weszła w życie, za broń chwycili zwolennicy Zjednoczonego Frontu Ludowego kierowani przez komunistów, głównie Chińczy­ków, zorganizowanych jeszcze podczas wojny. Armia brytyj­ska został wciągnięta w wojnę, w której zginęło ok. 7 tyś. partyzantów, a ok. 500 tyś. chłopów chińskich przesiedlono do „nowych wsi” za drutami kolczastymi, by nie mogli wspierać terrorystów komunistycznych dowodzonych przez Chin Penga. Brytyjskie rządy kolonialne w Sarawaku, Brunei oraz Borneo Północnym opierały się na nieco rozszerzo­nej autonomii lokalnych władców.

V. Indonezja

Holenderskie Indie Zachodnie proklamowały niepodległość jako Indonezja 17 VIII 1945 r. (ustąpiła okupacja japońska, a nie powrócili jeszcze admi­nistratorzy holenderscy). Na czele rządu indonezyjskiego stanął Ahmed Sukarno. Armia indonezyjska, licząca 100 tyś. żołnierzy, była uzbrojona w broń japońską i przetrzymywała jeńców i cywilów holenderskich w obozach internowania. Holandia nie dysponowała siłą, która mogłaby przywrócić rządy kolonial­ne w dawnej postaci. Holendrom z pomocą przyszli Brytyjczycy, zastępując okupa­cję japońską w głównych miastach Indonezji. Holendrzy za­częli wracać w 1946 r. W listopadzie tegoż roku Brytyjczycy ostatecznie ustąpili. Próby przywrócenia holenderskiej admi­nistracji kolonialnej siłą zawiodły. Sukarno kontrolował większość Jawy i Sumatry. Holendrzy zgodzili się na ustęp­stwa, podpisując pod koniec 1946 r. układ w Linggadjati o Unii Holendersko-Indonezyjskiej pod berłem królowej Wil-helminy.

We wrześniu 1948 r. komuniści spróbo­wali dokonać przewrotu (Komunistycznej Partii Indonezji posiadała wpływy w związ­kach zawodowych, dyspo­nowała także rozbudo­wanym podziemiem terro­rystycznym), Sukamo opanował sytuację, zdobywając ich ośrodek w Madiun. Wielu działaczy komunistycz­nych, w tym ich przywódca Tan Malaka, zostało schwy­tanych i rozstrzelanych. Rewolta osłabiła rząd Sukamo. Holendrzy próbowali ponownie przywrócić siłą swą kontrolę na Jawie i Sumatrze. W walkach w latach 1945-1949 zginęło prawie 6 mln spośród ok. 75 mln mie­szkańców kraju. Pod naciskiem ONZ Holendrzy musieli zaakceptować powstanie Republiki Stanów Zjednoczonych Indonezji. 27 XII 1949 r. stały się one niepod­ległym państwem, choć formalnie unia z Holandią została przejściowo utrzymana. 15 IX 1950 r. państwa wchodzące w skład RSZI proklamowały scentralizowaną Republikę In­donezji, której prezydentem został Sukamo.

VI. Francuska polityka kolonialna

1. Algeria

Gen. de Gaulle jeszcze w styczniu 1944 r. w przemówieniu wygłoszonym w Brazza-ville zapowiadał zmianę polityki Francji wobec kolonii. Przewidywał utworzenie Unii Francuskiej, w której autonomiczne państwa zachować miały luźny zwią­zek z Francją. W 1946 r. powstała Unia. Fran­cja utrzymała jednak przewagę w jej Zgromadzeniu. W Algerii, Tunisie i Maroku doszło do napięć. W 1945 r. Francuzi brutalnie stłumili ruchy niepodległościowe w miastach Guelma i Sètif w Algierii. W 1947 r. antykolonialna rebelia wybuchła na Madagaskarze stłumiona po pięciu latach walk.

2. Wojna w Indochinach

W październiku 1945 r. ich wojska pfrancuskie powróciły do Indochin. Kraj ten już dwukrotnie ogłaszał niepodległość: w marcu 1945 r. (powstał rząd projapoński cesarza Bao Dai) oraz 2 IX 1945 r. (komunista Ho Chi Minh ogłosił w Hanoi utworzenie Demokratycznej Republiki Wietnamu).

Na północy Chińczycy pomogli komunistycznym siłom Viet Minh rozbroić oddziały francuskie i przeprowadzić wybory Zgromadzenia Narodowego. Mimo to na południu Wietnamu Francuzi utrzymali się (utworzyli Kochinchiny — postkonalne państewko ze stolicą w Sajgonie), zawierając w marcu 1946 r. rozejm z Hanoi: DRW miała wejść w skład Unii Francuskiej jako niepodległe państwo. Ho zgodził się nawet na wejście wojsk francuskich do Hanoi. Nie uznał jednak odrębności Kochinchin.

W listopadzie 1946 r. wybuchł konflikt: Francuzi ostrzelali port w Hajfongu zabijając 6 tyś. Wietnamczyków, władze północnowietnamskie usunęły z Hanoi i wymordowały 200 Francuzów. Francuzi wyparli wojska Viet Minh nad granicę chińska oraz przywrócili na tron zjednoczonego Wietnamu cesarza Bao Dai. 30 XII 1949 r. Francja uznała niepodległość zjednoczonego Wietnamu pod rządami antykomunistycznymi. Rząd Ho Chi Minha ogłosił się jedyną legalną władzą kraju. USA, Wielka Brytania i państwa zachodnie poparły Bao Daia, blok radziecki wsparł komunistów, udzielając za pośrednictwem Pekinu pomocy wojskowej. Viet Minh stopniowo odzyskiwał utracone obszary.

3. Kambodża i Laos

Władze kambodżańskie. ustanowione przez Japończyków zostały usunięte we wrześniu 1945 r. W styczniu 1946 r. Kambodża uzyskała status autonomiczny. W kraju trwała jed­nak wojna domowa, w której lewicowa i nacjonalistyczna party­zantka Issarak przeprowadzała okrutne akcje wymierzone przeciw Francuzom i ich lokalnych sojusznikom. Francuzi zaangażowani w Wietnamie zdecydo­wali się 8 XI 1949 r. przyznać temu krajowi niepodległość w ramach Unii Francuskiej. Na czele lokalnego rządu stanął umiarko­wanie prozachodni książę Norodom Sikhanouk.

W Laosie wła­dzę objął w 1945 r., z poparciem chińskiego Kuomintangu, ksią­żę Pethsarat, usunięty przez Francuzów na wiosnę 1946 r. Zwo­lennicy księcia weszli w kontakt z Viet Minhem oraz utworzyli partyzantkę komunistyczną Pathet Lao (Kraj Laotańczyków). 19 VII 1949 r. Francja uznała niepodległość Laosu

VII. Polityka USA

1. Filipiny

Antyjapońska Ludowa Armia Wyzwoleńcza (Hukbalahap - przewa­gę zdobyli w niej komuniści) nie złożył broni mimo zakończenia wojny, ale po powrocie Ameryka­nów na Filipiny kontynuował działania, dążąc do pełnej nie­podległości kraju. W 1945 r., kontrolował większą część wyspy Luzon. Waszyngton przyznał Filipinom niepodległość 4 VII 1946 r., ustanawiając przyjazny dla siebie rząd prezydenta Manuela Roxasa. Na potrzeby odbudowy kraju przekazano 500 mln dolarów. W marcu 1947 r. zawarto umowę o 99-letniej dzierżawie amerykańskich baz wojskowych na Filipinach. Kapitał amerykański uzyskał przywileje w gospodarce kraju. W 1950 r. rząd Filipin (w porozumieniu z ame­rykańską Centralną Agencją Wywiadowczą) przystąpił do opanowania partyzantki Hukbalahap. Partyzan­tom zapowiadano możliwość osiedlenia się na ziemi uzyska­nej z parcelacji, a w przypadku odmowy — bezwzględną roz­prawę. W sierpniu 1951 r. skazano na śmierć 6 przywódców Komunistycznej Partii Filipin, oskarżonych o akty terroru, skrytobójstwa i grabież.

2. Inne terytoria zależne

W kwietniu 1947 r. USA otrzymały mandat ONZ na administrację dawnych japońskich wysp na Pacyfiku. Te­rytorium Powiernicze Pacyfiku obejmowało wyspy Bonin, Okinawę, Mariany, Karoliny i Wyspy Marshalla.

VIII. Japonia

W zamian za przystąpienie do wojny Związku Radzieckiego Roosevelt przyznał Rosjanom:

• koncesje w Mandżurii i prawa zwycięzcy na Dalekim Wschodzie;

• obiecał poprzeć komunistów w walce z Czang Kai-szekiem w Chinach.

Kiedy kolejne próby zmuszenia Japonii do kapitulacji nie doszły do skutku (w Mandżurii tkwiła m.in. niepokonana milionowa Armia Kwantuńska), prezydent USA Truman zdecydował się na użycie bomby atomowej. 6 VIII 1945 roku zrzucono bombę atomową na Hiroszimę a trzy dni później na Nagasaki. Po tym fakcie Japonia zdecydowała się na kapitulację. Podpisano ją 2 IX 1945 roku na pokładzie amerykańskiego pancernika „Missouri”, zakotwiczonego w Zatoce Tokijskiej. Władzę na okupowanym terytorium państwa objął Naczelny Dowódca Wojsk Sprzymierzonych gen. Douglas MacArthur. Miało to uniemożliwić odrodzenie się japońskiego militaryzmu i powołanie nowego, pokojowego rządu, respektującego postanowienia Karty Narodów Zjednoczonych. Pod okupację radziecką dostały się Wyspy Kurylskie, Mandżuria i północna część Korei do granicy strefy okupacji amerykańskiej (wzdłuż 38 równoleżnika).

W Japonii ograniczona została władza cesarza. Postanowienia kapitulacyjne miały być realizowane przez cywilny rząd japoński i podległą mu administrację. W październiku 1945 roku wydano w kraju tzw. Kartę Praw nakazującą rządowi japońskiemu:

• przywrócenie praw i swobód obywatelskich,

• rozwiązanie policji,

• zniesienie cenzury,

• laicyzację państwa.

Rok później usunięto ze służby publicznej przestępców wojennych, zawodowych wojskowych oraz wszystkich którzy „wspierali militaryzm i agresję”.

W Tokio utworzono na wzór europejski Międzynarodowy Trybunał Wojskowy do sądzenia zbrodni wojennych (w jego skład weszli członkowie jedenastu państw sprzymierzonych w wojnie na Dalekim Wschodzie). Proces głównych zbrodniarzy wojennych rozpoczął się 19 I l946 roku i trwał trzydzieści miesięcy. Na ławie oskarżonych zasiedli: premier Hideki Togo, minister spraw zagranicznych - Sigenori Togo oraz najwyżsi dowódcy wojskowi. Zapadło siedem wyroków śmierci i szesnaście dożywotniego więzienia. Wyrokami sądów specjalnych w Japonii objęto ponad sto tysięcy ludzi. Sądzono przede wszystkim za znęcanie się nad jeńcami wojennymi.

Stosunek państw sprzymierzonych do Japonii zmienił się po zwycięstwie komunistów Mao Zedonga (Mao Ce-tunga) w Chinach i powstaniu Chińskiej Republiki Ludowej (1 X 1949 r.). Wstrzymano Japonii dalsze spłaty odszkodowań wojennych i zalecono reformy strukturalne gospodarki. Japonia uzyskała na te cele pomoc amerykańską w wysokości 2,5 miliarda dolarów.

Ostatnim rozdziałem okupacji Japonii było podpisanie z nią traktatu pokojowego (opracowany przez USA i przedstawiony sojusznikom na konferencji w San Francisco). We wrześniu 1951 roku podpisało go czterdzieści osiem państw (nie podpisali go przedstawiciele: ZSRR, Polski i Czechosłowacji oraz niektóre państwa Azji i Afryki, ponieważ Amerykanie nie chcieli się zgodzić na proponowane poprawki):

• Japonia stała krajem prawie całkowicie niepodległym;

• miała prawo do ograniczonych sil zbrojnych;

• nałożono na nią konieczność przystosowania się do układów międzynarodowych, mających na celu bezpieczeństwo zbiorowe;

• wysokość i termin spłat reparacji wojennych pozostawiono do negocjacji pomiędzy Japonią a zainteresowanymi stronami;

Japonia uznała niepodległość Korei, zrzekała się roszczeń do Tajwanu, Wysp Kurylskich, Rybackich i Sachalina, traciła wszystkie swe terytoria mandatowe przyznane jej przez Ligę Narodów po I wojnie światowej.

Waszyngton i Tokio podpisały układ o wzajemnej współpra­cy i bezpieczeństwie: na jego podstawie w Japonii pozostało kilkadziesiąt amerykańskich baz i liczne jednostki wojsko­we.

Po zakończeniu II wojny spore wpływy uzyskała partia komunistyczna. W styczniu 1946 r. po­wrócił z Chin szef Komunistycznej Partii Japonii Sanzo Nozaka, związany z szefem tajnych służb KPCh Kang Shengiem (witany był przez kilkadziesiąt tysięcy osób).

W wyborach z 1946 r. (po raz pierwszy wzięły w nich udział kobiety) 46% głosów padło na różne ugrupowania centroprawicowe, 18% — na socjalistów, a 4% — na komunistów.

W konstytucji japoń­skiej z 1946 r. (zaprojektowana przez Amerykanów), zachowano instytucję cesarza jako symbolu ciągłości historycznej, ale po zbawiono go praktycznie władzy, którą sprawować miały rządy oparte na większości parlamentarnej. Ponadto art. 9 konstytucji „na zawsze odrzucił wojnę jako środek rozstrzygania konfliktów międzynarodowych” i zobowiązał rząd do utrzymywania wy­datków wojskowych na poziomie nie przekraczającym 1% pro­duktu narodowego. W 1946 r. przeprowadzę reformę rolną - zlikwidowano wielką własność ziemską i pozyskano poparcie ok. 5 mln chłopów dla rządu Shigeru Yoshidy. Zreformowano też system oświaty wprowadzając amerykański system sześcio­letniej szkoły podstawowej, trzyletniej niższej szkoły średniej i trzyletniej wyższej szkoły średniej. W latach 1947-1952 Wa­szyngton udzielił też Japonii pomocy gospodarczej na sumę ok.2 mld dolarów.

W kwietniu 1947 r. odbyły się wybory, w których wygrali socjaliści. Ich szef, Tetsu Katayama, został premierem. W styczniu 1949 r., nastąpiły kolejne wybory, przynoszące sukces liberałom, a ich przy­wódca Yoshida ponownie objął urząd premiera.

IX. Bliski Wschód

Deklaracja Arthura J. Balfoura z 1917 r. (miała na celu pozyskanie Stanów Zjednoczonych oraz odciągnięcie rewolucjonistów żydowskiego pochodzenia w Rosji od za­warcia odrębnego pokoju z Niemcami) spowodowała napływ ludności żydowskiej na Bliski Wschód pod patronatem Światowej Organizacji Syjonistycznej, po­wstałej w 1897 r. W 1918 r. Arabowie stanowili prawie 70% ludności obszaru starożytnego państwa Izrael. Prześladowania w Niemczech i Europie Wschodniej skłaniały coraz liczniejsze grupy Ży­dów do przyjazdu do Palestyny, co zaostrzało stosunki mię­dzy ludnością arabską a Żydami. Anglicy zaczęli hamować napływ Żydów.

W 1945 r. założono w Kairze Ligę Państw Arabskich. Najważniejszymi członkami były: Arabia Saudyjska, Egipt i Irak. W 1946 r. Wielka Brytania uznała niepodległość Jordanii. W 1941 r. rząd Wolnej Francji przyznał niepodległość Syrii i Libanowi. Pod koniec maja 1945 r. Francuzi próbowali przywrócić kontrolę nad Syrią. Na żądanie Libanu i Syrii ONZ nakazał wycofanie wszystkich obcych wojsk. W 1946 r. oba kraje uzyskały ostatecznie niepodległość.

Z końcem roku 1942, po zwycięstwie pod El Alamein, które odsunęło zagrożenie niemieckie, brytyjska kwatera główna patrzyła podejrzliwie na jakąkolwiek działalność wojskową Żydów w tym rejonie. Żydzi mieli jednak potężnego obrońcę — Churchilla. Popierał on wysuniętą przez Weizmanna propozycję utworze­nia z istniejących niewielkich jednostek wojskowych żydowskich sił uderzeniowych. Armia Brytyjska wielokrotnie blokowała tę inicjaty­wę, ale Churchill ostatecznie dopiął swego. We wrześniu1944 r. została sfor­mowana Brygada Żydowska w sile 25 000 żołnierzy.

Po wojnie pola naftowe Bliskiego Wscho­du miały dla Brytyjczyków szczególne znaczenie; nie zamierzali dopuścić imigracji do rozmiarów, które doprowadziłyby do nieprzejednanej wrogości świata arabskiego. Nie byli też chętni do opuszczenia Palestyny aż do momentu zapewnienia sobie na przyszłość przyjacielskich stosunków z Arabami. Wszelkimi sposobami utrudniali nielegalnym imigran­tom lądowanie, a tych, którym udało się pokonać wszystkie przeszko­dy, staranie wyłapywano i deportowano. W listopadzie 1940 roku Hagana dokonała akcji sabotażowej na mającej wyruszyć na Mauritius „Patrii”, na której pokładzie znajdowało się 1700 uchodźców. Statek za­tonął w Zatoce Hajfy i 250 uchodźców utonęło. W lutym 1942 roku Wielka Brytania odmówiła pozwolenia wejścia do portu Strumie, stat­kowi z uchodźcami z Rumunii. Struma, zawrócona też przez Turków, zatonęła na Morzu Czarnym, zabierając na dno 770 uchodźców.

Dojście do władzy w 1945 roku Brytyjskiej Partii Pracy, zasadniczo prosyjonistycznej, nie zmieniło polityki wielkiej Brytanii. Nowy minister spraw zagranicznych Ernest Bevin skłaniał się ku ar­gumentacji dyplomatów i generałów. W tym czasie Wielka Brytania wciąż jeszcze rządziła jedną czwartą powierzchni Ziemi. W Palestynie było wciąż 100000 Brytyjczyków, Żydów - zaledwie 600 000.

Zmiana polityki brytyjskiej jaka dokonała się po 18 miesiącach spowodowana była presją terrorystyczną żydowskich środowisk. Najbardziej zagorza­łym zwolennikiem terroru był Menachem Begin, były przewodniczący Betaru. W grudniu 1943 roku przejął kontrolę nad Irgunem — zbrojnym ramieniem rewizjonistów. Dwa miesiące później wypowie­dział wojnę brytyjskiej administracji.

Wśród Żydów rozpowszechnione były trzy sposoby myślenia o Bry­tyjczykach. Weizmann wierzył jeszcze w dobrą wolę Brytyjczyków. Nastawiony sceptycznie Ben Gurion chciał najpierw wygrać wojnę. Nawet po wojnie rozróżniał on bardzo starannie opór i terroryzm, co znajdowało odzwierciedlenie w polityce Hagany. Istniał także ekstre­mistyczny odłam Irgunu, nazywany Bandą Sterna od nazwiska jego przywódcy Abrahama Sterna. Stern zginął w lutym 1942 roku. Ale jego naśladowcy pod przewodem Icchaka Szamira i Nathana Jellin-Mora, prowadzili szeroko zakrojoną kam­panię przeciw Wielkiej Brytanii.

Begin poszedł trzecią drogą. Chciał upokorzyć administrację brytyjską, uczynić ją niespraw­ną, drogą i nieefektywną. Miał 600 czynnych aktywistów. Odrzucał bezpośrednie zamachy na życie ludzkie, ale wysadzał w powietrze budynki administracji brytyjskiej.

6 XI 1944 roku ugru­powanie Stetrna zamordowało lorda Mayone, brytyjskiego ministra do spraw Bliskiego Wschodu. Hagana wszczę­ła akcję skierowaną zarówno przeciw ugrupowaniu Sterna, jak i Irgunowi. Schwytano niektórych z członków tych ugrupowań i przetrzy­mywano ich w podziemnych więzieniach. Wręczono też Brytyjczykom listę 700 osób i instytucji. Rezultatem dostarczo­nych przez syjonistyczny establishment informacji było aresztowanie co najmniej 300 osób. Beginowi udało się zbiec. Podczas miesięcy równoczesnej walki z Brytyjczykami i rodakami, Begin stworzył pod­ziemne siły nieomalże odporne na wszelkie ataki. Wierzył, że Hagana będzie musiała się do niego przyłączyć, aby wyprzeć Brytyjczyków.

l X 1945 roku Ben Gurion, bez konsultacji z Weizmannem, przesłał zaszyfrowany telegram dowódcy Hagany Mosze Snehowi, rozkazujący mu rozpoczęcie operacji przeciwko siłom brytyjskim. Został utworzony Zjednoczony Żydowski Ruch Oporu. Nocą 31 paź­dziernika organizacja przypuściła pierwsze ataki, wysadzając w powie­trze tory kolejowe.

Chociaż Hagana nie uznawała użycia terroru w żadnej formie to jednak zdarzały się akty terroru a ich przykładem było zabi­cie 26 IV 1946 roku przez ludzi Sterna sześciu pogrążonych we śnie brytyjskich spadochroniarzy.

Begin odegrał zasadniczą rolę w dwu najistotniejszych wydarze­niach, które skłoniły Wielką Brytanię do wycofania się z Palestyny. O świcie 29 VI 1946 roku Brytyjczycy przejęli Agencję Żydow­ską. Aresztowano 2718 Żydów. Celem akcji było ustanowienie bar­dziej umiarkowanego przywództwa żydowskiego. Nietknięty aresztowaniami Irgun wzmoc­nił pozycję Begina. Uzyskał on zgodę Hagany na wysadzenie Hotelu Króla Dawida, gdzie zakwaterowana była większość urzędników bry­tyjskiej administracji. Wysadzenie hotelu miało upokorzyć Brytyjczy­ków. Ryzyko ofiar w ludziach było jednak bardzo wysokie. Weizmann dowiedziawszy się o spisku, zagroził rezygnacją i ujawnieniem całemu światu jej powodu. Hagana nakazała Beginowi odwołanie akcji, lecz ten odmówił. 22 lipca w porze obiadowej, na sześć minut przed pla­nowanym czasem, wybuch około siedmiusetfuntowego silnego ładun­ku wybuchowego zniszczył jedno skrzydło hotelu, zabijając 26 Brytyj­czyków, 41 Arabów i 17 Żydów oraz 5 ludzi innych narodowości. Dowódca Hagany, Mosze Sneh, został zmuszony do rezyg­nacji. Ruch Oporu rozpadł się na części składowe. Rząd brytyjski zaproponował podział kraju na trzy części. Plan został odrzuco­ny zarówno przez Żydów, jak i Arabów. Następnie 14 II 1947 roku Bevin ogłosił, że przekazuje problem palestyński w ręce ONZ.

Nie oznaczało to bynajmniej wycofania się Brytyjczy­ków. Kampania terrorystyczna postępowała dalej. Begin nalegał usilnie na uznanie moralnego pra­wa karania członków brytyjskich sił wojskowych w sposób, w jaki Brytyjczycy karali członków Irgunu. Brytyjczycy wieszali i chłostali. Irgun miał robić to samo. W kwietniu 1947 roku trzech ludzi Irgunu było sądzonych za atak na więzienie-fortecę Akrę, w wyniku którego uwolnionych zostało 251 więźniów. Begin zagroził odwetem, jeśli zo­staną skazani i powieszeni. Powieszono ich 26 lipca. Zaledwie w kilka godzin później naczelny dowódca Irgunu Gidi Paglin powiesił na roz­kaz Begina dwu porwanych uprzednio w tym celu brytyjskich sierżan­tów, Clifforda Martina (35 lat później okazało się, że Martin był synem Żydówki) i Mervina Paice. Ciała ich zostały wysadzone w powietrze. Akt ten wywołał wzburzenie w Wielkiej Brytanii. Spalono synagogę w Derby. Po raz pierwszy od XIII wieku zanotowano w Anglii zamieszki antyżydowskie w Londy­nie, Liverpoolu, Glasgow i Manchesterze. Pociągnęło to za sobą zmia­nę polityki brytyjskiej. Wcześniej było dla Brytyjczyków oczywiste, że jakikolwiek podział Palestyny będzie musiał być nadzorowany przez siły brytyjskie — w przeciwnym wypadku wkroczą armie państw arab­skich i przeprowadzą eksterminację Żydów. Teraz podjęli decyzję jak najszybszego wycofania się i pozostawienia Żydów i Arabów włas­nemu losowi.

W latach 1946-1947 w zamachach terrorystycznych, organizowanych przez Irgun oraz arabskie organizacje pale­styńskie zginęły setki Żydów, Arabów oraz Anglików. Anglicy wycofali się z Palestyny, a 29 XI 1947 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ opowiedziało się za podziałem kraju na państwo:

- żydowskie - miało objąć ok. 55% obszaru Palestyny (Jerozolima miała mieć status miasta międzynarodowego)

- arabskie.

Decyzja ONZ rozpoczęła konflikt: Izrael wspomagany był przez ZSRR (bron i zaopatrzenie). Moskwie chodziło o podkopanie do reszty interesów brytyjskich w Palestynie pozyskanie środowisk żydowskich w USA.

14 V 1948 r. proklamowano Erec Israel (Ziemię Izraela) — państwo żydowskie w Palestynie. Pierwszym prezydentem został Chaim Weizmann, a premierem — Dawid Ben Gurion. Akt ten spowodował inwazję wojsk Ligi Państw Arabskich.

Od momentu zapadnięcia decyzji ONZ o podziale, Arabowie zawzięcie niszczyli wszystkie osiedla żydowskie, bezustannie je ata­kując. Hagana nie posiadała broni pancernej, ciężkich dział i samolotów. Arabowie zgromadzili tymczasem Armię Wyzwolenia, znacznych rozmiarów, lecz o podzielonym przywództwie. Dysponowali też regularnymi siłami państw arabskich: 10 000 Egipcjan, 7000 Syryjczyków, 3000 Irakijczy­ków, 3000 Libańczyków, a w dodatku Arabskim Legionem Jordanii w sile 4500 ludzi, imponującym oddziałem dowodzonym przez brytyj­skich oficerów. Do marca 1948 roku ponad 1200 Żydów (z czego połowę stanowili cywile) zginęło podczas ataków arabskich. Czeska broń zaczynała nadchodzić i była gromadzona w ciągu następnego miesiąca. Mandat brytyjski pozostawał w mocy do 15 maja. Na po­czątku kwietnia Ben Gurion Haganie przystąpienie do ofen­sywy w celu połączenia różnych enklaw żydowskich i skonsolidowanie jak największego obszaru terytorium przewidzianego planem ONZ dla Izraela. Żydzi zajęli Hajfę. Otwarli drogę na Tyberiadę i do wschodniej Galilei. Wzięli Safed, Jaffę i Akrę. Ustanowili rdzeń państwa Izrael i w efek­cie wygrali wojnę zanim się ona rozpoczęła.

14 V 1948 r. rozpoczęty się naloty egipskiego lotnictwa. Nas­tępnego dnia, równocześnie z opuszczeniem Palestyny przez ostatnie­go Brytyjczyka, armia arabska dokonała inwazji. Nie odniosła jednak większych sukcesów, z jednym tylko wyjątkiem. Arabski Legion króla Abdullacha odebrał Stare Miasto Jerozolimy, Żydzi poddali je 28 maja. Oznaczało to ewakuację osad żydowskich na wschód od Świętego Mia­sta. W pozostałych wypadkach Izraelczycy dokonali dalszych zdobyczy.

11 czerwca został zawarty jednomiesięczny rozejm. Państwa arabskie poważnie wzmocniły swoje siły. Izraelczykom jednak udało się zapewnić sobie dostawy większych ilości cięż­kiego wyposażenia, pochodzące nie tylko z Czechosłowacji, ale także z Francji, która dostarczała broni głównie w celu rozeźlenia Brytyjczy­ków. Po wznowieniu walk, 9 lipca, Izraelczycy przejęli Lyddę i Nazaret, okupo­wali też spore obszary daleko poza granicami przewidzianymi po­działem. Arabowie zgodzili się na drugi rozejm w ciągu 10 dni. Nastą­piły jednak sporadyczne wybuchy przemocy, i w połowie października Izraelczycy otwarli ofensywę w celu przebicia drogi do osad na pustyni Negew. Zakończyła się ona przejęciem Beerszeby. Pod koniec roku armia izraelska liczyła już 100000 silnych, dobrze wyszkolonych żoł­nierzy. Ustanowili oni na tym terytorium przewagę militarną, której od tamtej pory nie utracili.

Rokowania o zawieszeniu broni rozpo­częto 12 I 1949 roku i podpisano układy z Egiptem (14 lutego), Libanem (23 marca), Jordanią (3 kwietnia) i Syrią (20 czerwca). Irak nie podpisał żadnych układów; 5 krajów arabskich pozostało w stanie wojny z Izraelem.

Podpisany układ stanowił:

• Zachodni Brzeg Jordanu należał Jordanii,

• Okręg Gazy — przyznano Egiptowi,

• Jerozolima zo­rała podzielona, a w 1950 r. jej zachodnia część stała się stolicą Izraela.

Zgodnie z danymi ONZ 656000 Arabów zamieszkujących obszar Palestyny objętej mandatem zbiegło z terytoriów zajmowanych przez Izrael: 280000 na Zachodni Brzeg Jordanu, 70000 do Transjordanii, 100000 do Libanu, 4000 do Iraku, 75000 do Syrii, 7000 do Egiptu, 190 000 do Strefy Gazy (sza­cunki izraelskie są niższe: 550 000 - 600 000). Przyczynami ucieczki była chęć ocalenia życia, załamanie się administracji, rozkazy przeka­zywane przez arabskie radiostacje, wprowadzenie w błąd lub podda­nie się panice, a także porwanie falą uchodźctwa wywołaną wieścią o masakrze dokonanej 9 IV 1948 roku przez Irgun i ludzi Sterna w wiosce Deir Jassin. Ucieczki Arabów spowo­dowały spadek ich liczebności w nowym państwie do zaledwie 160000. Rządy arabskie, korzystając z pomocy ONZ, przetrzymywały swoich uchodźców w obozach, w nigdy nie speł­nionej nadziei odzyskania Palestyny. W rezultacie naturalnego przyrostu, w późnych latach osiemdziesiątych było znacznie więcej arabskich uchodźców niż 40 lat wcześniej.

Zawieszenie broni nie oznaczało zakończenia konfliktu. Do kontynuacji walk wzywało Stowarzyszenie Braci Muzułmanów w Egipcie. W grudniu 1948 r. egipski król Faruk próbował rozwiązać Stowarzyszenie, wzmogło to jednak akcje terrorystyczne. Zamordowany został przywódcę Stowarzyszenia Hasan al.-Banna, a Faruk próbował dojść do porozumienia jej umiarkowanym skrzydłem.

W wyborach przeprowadzonych w Izraelu w 1949 r. przewagę zdobyła socjalistyczna partia Mapei. Jednymi z pierwszych państw, które uznały Izrael, był ZSRR i jego satelici, w tym Polska oraz USA i państwa zachodnie

W 1948 r. rozpoczęto wśród Żydów w ZSRR nagonkę na kosmopolitów. Nastąpił zwrot w stosunku Ży­dów do Związku Radzieckiego i komunizmu. Wiązało się to wykryciem „spisku lekarzy" żydowskich na Kremlu. W styczniu 1953 r. propaganda sowiecka rozpoczęła nagonkę na Ben Guriona, oskarżonego o popieranie politykę imperialistów amerykań­skich. W lutym 1953 r. ZSRR zerwał stosun­ki dyplomatyczne z Izraelem.

Tymczasem W Egipcie 23 VII 1952 r. Wojsko­wa Rada Rewolucyjna na czele z płk Gamal Abdel Naserem przeprowadziła zamach stanu. Nowe władze w Kairze nawiązały kontakty z Kremlem, ale jednocześnie rozprawiły się z egipską partią komunistyczną. W styczniu 1953 r. rozwiązano wszystkie partie polityczne i powołano do życia rządzące Zrzeszenie Wolności. W czerwcu 1953 r. proklamowano republikę, na której czele stanął gen. Mohammad Nadżib (prezydent) i Naser (premier). W więzieniach znalazło się ok. 3 tyś. przeciw­ników nowych władz.

X. Niepodległe państwa Azji.

1. Iran

W czasie wojny Związek Radziecki i Wielka Brytania zbroj­nie interweniowały, by zapobiec kontroli niemiec­kiej nad tym krajem. Oba mocarstwa wspierały przyjazne sobie ugrupowania: Moskwa — partię komunistyczną Tudeh oraz ruch separatystów kurdyjskich, Londyn zaś — konserwatywną Partię Woli Narodowej. Na początku 1946 r. Anglicy wycofali swe wojska, natomiast Rosjanie zwlekali, usiłując zwiększyć swe wpływy pod groź­bą oderwania irańskiego Azerbejdżanu. Ostatecznie wojska radzieckie zostały wycofane w maju 1946 r.. Po zamachu na szacha Rezę Pahiawi w grudniu 1949 r. zdelegalizowano partię Tudeh.

W 1951 r. irański parlament (Medżlis) znacjonalizował złoża ropy. Premier Mo-hammad Mosadegh zagroził zbliżeniem do ZSRR. Szach zdymisjono­wał Mosadegha w 1952 r., jednak pod naciskiem masowych demonstracji musiał przywrócić go na urząd premiera. Wykryto plan zmierzający do obalenia Mosadegha z po­mocą CIA - szach musiał uciekać za granicę. Komuniści organizo­wali przeciw niemu masowe demonstracje. Obawiając się wejścia Iranu w orbitę radziecką, armia usunęła Mosadegha w sierpniu 1953 r., co umożliwiło powrót szacha. Zamach wsparła CIA. Wpływy amerykańskie zaczęły w Iranie stop­niowo zastępować brytyjskie.

2. Afganistan i Tajlandia

Pod rządami króla Mohammada Zaher Szaha Afganistan utrzymywał względną rów­nowagę między wpływami ZSRR i Wielkiej Brytanii. Tajlandia znajdowała się między brytyjską sferą wpływów w Indiach i francuską — w Indochinach. W czasie II wojny światowej Tajlandia współpracowała z Japonią, natomiast po wojnie rządy wojskowe marsz. Luanga Pibul Songgrama utrzymy­wały dobre stosunki z Zachodem i stosowały ostre środki po­licyjne przeciw komunistom.

XI. Afryka

W 1950 r. istniały w Afryce niepodległe państwa: Egipt, Liberia i Etiopia (odzyskała niepodległość, utraconą w wyniku agresji włoskiej z końca lat trzydziestych), Związku Południowej Afryki.

1. Etiopia

Była monarchią rządzoną przez cesarza Hajle Syllasje. ONZ w grudnia 1950 r. włączyła do Etiopii Erytreę jako autono­miczną prowincję z własnym rządem i parlamentem.

2. Libia

Uzyskała na mo­cy decyzji ONZ, 24 XII 1951 r. status niepodległego państwa. Była monarchią rządzoną przez emira Cyrenajki Muhammada Idras as - Sanussi, który jako król Linii przyjął imię Idrisa I.

XII. Ameryka Łacińska

Terytoria Kolonialne Ameryki Południowej: Gujana Brytyjska, Francuska i Holenderska oraz Honduras Brytyjski. Niepodległe państwa Ameryki Łacińskiej: Meksyk, Gwatemala, Honduras, Salwador, Nikaragua, Kostaryka, Panama, Dominikana, Haiti, Kuba, Kolumbia, Wenezuela, Ekwador, Peru, Boliwia, Brazylia, Chile, Paragwaj, Urugwaj i Argentyna (znajdowały się podl gospodarczą dominacja Stanów Zjednoczonych).

Po wojnie USA zmieniły swoją politykę, zawierając z państwami lego regionu 2 IX 1947 r. w Rio de Janeiro Międzyamerykański Układ o Wzajemnej Pomocy.

30 IV 1948 r. powstała w Bogocie Organizacja Państw Amerykańskich. mająca na celu zacieśnienie współpracy wojskej oraz koordynację polityki gospodarczej. Status OPA zabraniał obcym ingerowanie w wewnętrzne sprawy państw regionu (w praktyce chodziło bardziej interwencji ONZ niż USA).

1. Meksyk.

Od rewolucji meksykańskiej na początku XX w. krajem tym rządziła monopolistyczna, radykalna Partia Rewolucji Me­ksykańskiej, w 1946 r. przekształcona w Instytucjonalną Par­tię Rewolucyjną. Prezydent Miguel Aleman Valdes (1946-1952) oraz jego następca, Adolfo Ruiz Cortines, prowadzili politykę dobrego sąsiedztwa z USA.

2. Argentynie

Juan Peron zafascynowany faszyzmem i hitlery­zmem wprowadził system autorytarny. Z poparciem związków zawodowych wygrał wybo­ry w lutym 1946 r. W 1947 r. Peron ogłosił deklara­cję niezależności ekonomicznej, znacjonalizował niektóre działy gospodarki, poddał handel zagraniczny kontroli pań­stwa oraz wprowadził planową alokację zasobów za pośred­nictwem Argentyńskiego Instytutu Produkcji i Wymiany. Rozpoczął współpracę z ZSRR, ograniczył demokrację, a na­wet prawa obywatelskie. Jego ideologia, nazwana „justycjalizmem”, miała być „trzecią drogę” rozwoju. Krajem rządziła jednolita partia peronistyczna wraz ze specjalną przybudówką kobiecą. W 1949 r. kobiety uzyskały prawa wyborcze. Ogromną popularnością cieszyła się żona dyktatora, aktorka Eva Duarte Peron. Ciosem dla dykta­tora stała się jej śmierć w 1952 r.

3. Brazylia

Wiosną 1945 r. Getulio Vargas Dornelles zorganizował Partię Socjaldemokratyczną oraz Brazylijską Partię Pracy (PTB). Komunistów z przywódcą, Luisem Carlosem Prestesem wy­puszczono z więzienia. Rządy Vargasa upadły w październi­ku 1945 r. i zostały zastąpione demokracją parlamentarną. Komunistyczna Partia Brazylii zyskała w wyborach ok. 10% głosów, a w Rio de Janeiro nawet względną większość. W maju 1947 r. partię komunistyczną zdelegalizowano, a rząd brazylijski rozluźnił kontakty z blokiem radzieckim. W październiku 1950 r. Vargas wygrał wybory prezydenckie i przy wsparciu wojska realizował politykę umiarkowanego nacjonalizmu gospodarczego.

4. Peru

W 1950 r. wojsko stłumiło próbę komunistycznej rebelii na południu Peru. Główna siłę reformatorską stanowił lewicowy Amerykański Ludowy Sojusz Rewolucyjny (APRA). 1948 r. junta, którą kierował gen. Manuel Odria, obaliła prezydenta Jose Luisa Bustamante y Rivero, a w 1950 r. Odria został wybrany na prezydenta.

5. Chile

W latach 1946-1947 komuniści znaleźli się w rządzie prezydenta Gabriela Gonzaleza Videli. W 1948 r. komunistyczna Partia Chile została zdelegalizowana (prowadziła działaność wywrotową).

6. Kostaryka

W czasie II wojny światowej, za prezydentury Rafaela Angela Calderóna Guardii, przeprowadzono reformę rolną i rozbu­dowano ubezpieczenia społeczne. W latach 1944-1948 prezy­dentem Kostaryki był narodowy republikanin związany z Calderónem, Teodoro Picado Michalski, syn Polki, pierwszej le­karki w tym kraju. W tym czasie w państwie wzrosły wpływy komunistycznej Awangardy Ludu. W wyborach z lutego 1948 r. zwyciężył kandydat zachowawczy Otilio Ulate. Poko­nany Calderón nie uznał porażki, nie dopuścił do objęcia wła­dzy przez Ulate i stanął na czele junty, która zdelegalizowała Awangardę Ludu, jednocześnie znacjonalizowała banki i roz­wiązała armię. Przeprowadziwszy zasadnicze zmiany. początkujące II Republikę, Calderón przekazał władzę Ulate w listopadzie 1949 r. i odtąd Kostaryka stanowiła wzór demo­kracji w tym regionie.

6. Kolumbia

W 1948 r. w stolicy Bogocie wybuchły krwawe starcia między zwolennikami sił konser­watywnych i lewicy. Zginęło około tysiąca osób, ale próbę komunistycznego przewrotu stłumiono. Kolumbijscy prezy­denci - Mariano Ospina Pereza i Laureano Gómez, próbowali opanować nastroje metodami dyktatorskimi. W Wenezueli rządziła junta wojskowa Romulo Betancourta. W 1952 r. na jej czele stanął płk Marcos Perez Jimenez.

7. Boliwia

W lipcu 1946 r. obalono i zamordowano prezydenta Gualberto Villaroela. Przewrót poparli komuniści, ale zostali powstrzymani przez armię. Partię komunistyczną zdelegalizowano w kwietniu 1950 r., po tym jak wykryto plany brazylijskiego komunisty Prestesa utworzenia Związku Radzieckiego Ameryki Połuowej. Wybory z maja 1951 r. wygrał przebywający na emigracji Victor Paz Estenssoro. Nie został on początkowo mszczony do władzy przez rządzącą juntę wojskową. Po obaleniu w kwietniu 1952 r. Paz Estenssoro rozpoczął rządy nacjonalizując wydobycie cyny i przeprowadzając reformy agrarne.

8. Ekwador

Prezydent Galo Plaza Lasso zakończył w 1952 r. czteroletnią kadencję, stabilizując sytuację społeczną.

Wykład XXIII:

Stosunki międzynarodowe w latach 1953 - 1962

1. Przesłanki odprężenia w stosunkach międzynarodowych

5 III 1953 r. wieczorem zmarł na Kremiu Józef Stalin, sekretarz generalny KC KPZR, premier. Rozpoczęły się zaciekłe zmagania o suk­cesję. Śmierć Stalina zbiegła się z oznakami kryzysu gospodarczego, związanego z nadmiernym obciążeniem zbrojeniami gospodarki central­nie kierowanej. W walkch o sukcesję wystąpiły więc różnice w kwestiach polityki gospodarczej i międzynarodowej.

Pierwsze lata po śmierci Stalina dla ZSRR były okresem trudnym ze strategicznego punktu widze­nia. Przy­spieszenie zbrojeń amerykańskich w początkach wojny kore­ańskiej umocniło przewagę wojskową USA. l XI 1952 r. przeprowadzono na atolu Eniwetok pierwszą amerykańską eksplozję bomby wodorowej o mocy 10 megaton.

Na początku lat pięćdziesiątych antykomunizm stał się oficjalną ideologią amerykańską. Eisenhower wygrał wybory prezydenckie w 1952 r., krytykując trumanowską politykę powstrzymywania i formułując program wyzwalania narodów zniewolonych przez komunizm.Sekretarz stanu John F. Dulles głosił doktrynę zmasowanego odwetu w przypadku agresji komunistycznej. W lutym 1953 r. oświadczył, że USA nie wejdą w żadne porozumienie sankcjonujące władzę komunizmu nad narodami Europy i Azji. Tymczasem gospodarka ZSRR nie wytrzymywała obciążeń zbrojeniowych (rozbudowywano intesywnie produkcję samolotów typu MIG i TU wzorowanych na samolotach amerykańskich i angielskich, a także własny program zbrojeń rakietowych). Kierownictwo Kremla było zmuszone przesunąć część środków z budżetu zbrojeniowego na rzecz ratowania spadającej stopy życiowej ludności. W 1954 r. premier ZSRR, Georgij Malenkow, złamał dotychczasową tradycję propagandy radzieckiej, oświadczając, iż wojny atomowej nie zniosłaby żadna ze stron. Głównym atutem dla ZSSR była eksplozja pierwszej w ZSRR bomby wodorowej na poligonie koło Semipałatyńska 12 VIII 1953 r., a więc w czasie, gdy rząd amerykański zastanawiał się, jak wykorzystać koniunkturę wojskową i polityczną. Eksplozja ta postawiła pod znakiem zapytania mit „wyzwalania” domi­nujący w USA.

2. Pierwsze propozycje spotkania na szczycie

Na Kremlu nie było jednomyslności co do strategii: Mołotow nalegał na kontynuację dotychczasowej polityki konfrontacji, Beria propono­wał podejście bardziej pragmatyczne, nawet jeśli wymagało­by to koncesji. Na plenum KC KPZR, 27 V 1953 r. doszło do konfliktu między tymi dwoma stanowiskami. Beria był gotów poświęcić NRD dla zjednoczenia i neutralizacji Nie­miec oraz obniżenia kosztów zewnętrznych imperium ra­dzieckiego. Politykę tę odrzuciła jednak większość kierow­nictwa KPZR. Sugestie Berii stały się jedną z przyczyn jego upadku. Na plenum KC 10 VII (już po usunięciu Berii) przyjęto, że ZSRR będzie bronił socjalizmu w NRD, ale zatwierdzono także hasło pokojowego współistnienia. Przywódcy ZSRR porzucili roszczenia terytorialne wobec Turcji, przywrócili stosunki dyplomatyczne z Jugosławią i Izraelem, a także nakłonili Chińczyków i Kim Ir Sena do bardziej pojednawczej postawy w rokowaniach pokojowych w Korei.

Eisenhower 16 IV 1953 r. zaproponował podjęcie rozmów rozbrojeniowych z udziałem wielkich mocarstw. W przemówieniu zatytułowanym Szansa na pokój stwierdził jednak, że uwierzy w szczerość oświad­czeń radzieckich, jeśli pójdą za nimi czyny. 11 V 1953 r. roku premier brytyjski Churchill wygłosił w Izbie Gmin przemówienie, w którym sugerował możliwość zaspokojenia radzieckich potrzeb bezpieczeństwa bez naruszania interesów Europy Zachodniej. Zaproponował spotkanie na szczycie przywódców czterech mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Francji (głównie w kwestii przyszłości Niemiec). Kanclerz RFN Adenauer powtórzył, że „żaden rząd niemiecki nie uzna nigdy linii Odra-Nysa”, starając się uniemożliwić państwom zachodnim zawarcie kompromisu z ZSRR kosztem Niemiec (rewolta ludności wschodniego Berlina w czerwcu 1953 r. ujawniła słabość radzieckich rządów w NRD). Eisenhower uzależnił spotkanie wiel­kiej czwórki z Rosjanami od wcześniejszego uzgodnienia sta­nowiska trójki zachodniej, w tym także korzystnego dla RFN rozwiązania kwestii niemieckiej.

3. Rozejm w Korei

Od jesieni 1952 r. trwały rozmowy na temat wymiany jeńców w Korei. Przekształciły się one w ro­kowania o zawieszenie broni. 27 VII 1953 r. podpisano ro-zejm i ustalono linię demarkacyjną rozdzielającą komuni­styczna Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną od Republiki Korei. Trzyletnia wojna kosztowała życie ok. 415 tyś. żołnierzy poludniowokorcańskich, 34 tyś. Ame­rykanów oraz prawie 3 tyś. żołnierzy innych krajów uczest­niczących w siłach ONZ. Straty północnokoreańskie i chiń­skie oceniane są na ok. 1,5 mln żołnierzyk.

4. Konforntacja Wschodu i Zachodu

Po wizycie sekretarza stanu Dullesa na Bliskim Wschodzie w maju 1953 r. Waszyngton doszedł do wniosku, że pozycja Wielkiej Brytanii w tym rejonie jest nie do utrzymania (istniały tam duże sprzeczności interesów między Anglią a Francją). Uznał też że Stany Zjednoczone będą musiały zwiększyć w tym swą obecność. Podobne wnioski wynikały z francuskich trud­ności w Indochinach. Wzmocnieniem systemu sojuszy za­chodnich była modyfikacja układów brukselskich z marca 1948 r. i formalne powołanie do życia Unii Zacho­dnioeuropejskiej 11 X 1954 r. Poza sygnatariuszami układów brukselskich — Francją, Wielką Brytanią i krajami Beneluxu — do UZE przystąpiły 23 X RFN i Włochy. Traktat wszedł w życie 6 V 1955 r.

Strategia amerykańska przejawiała się w doktry­nie odpychania wpływów komunistycznych i zmasowanego odwetu w razie ataku ZSRR. We wspólnym komunikacie ogłoszonym na konferencji USA, Francji i Wielkiej Brytanii w grudniu 1953 r. na Bermudach oraz w deklaracji „Potomacu” z 29 VI 1954 r. zapowiadano, że państwa zachodnie nie będą stronami w porozumieniu uznajacym status quo w Europie Wschodniej. Były to jednak deklaracje bez pokrycia, a konfrotacja miedzy Wschodem a Zachodem przenosiła się poza Europę.

W Azji Wschodniej dojrzewał konflikt w Tajwanie (Chiny uznawały za własne terytorium) USA wspierały Chiang Kai - sheka (armia Kuomintangu liczyła w 1954 r. ok. 600 tyś. żołnierzy) Chiny ostrzelały na pocz. września 1954 r. wyspy Jinmen i Mazu obsadzone przez wojska Chianga. 2 XII 1954 r. USA zawarły z rządem Chianga układ o wzajemnym bezpieczeństwie. W styczniu 1955 r. Eisenhower zapowiedział, że próba komunistycznej inwazji na Jinmen, Peskadory, czy Tajwan spowoduje odpowiedź „według uznania” USA. Ostatecznie mediacje sekretarza ONZ Hammarskjölda i premiera Birmy U Nu doprowadziły do rozmów dwustronnych.

W Indochinach lokalni komuniści nieustannie rozszerzali swoje wpływy. W 1953 r. nasiliła się ofensywa sił komuni­stycznych w Wietnamie, a w maju 1954 r. (mimo poważnej pomocy amerykańskiej), Francuzi doznali klęski pod Dien Bien Phu. Eisenhower nie zgodził się na udział wojsk USA w walce z komunistami w Wietnamie. Genewska konferen­cja pokojowa w sprawie Indochin zakończyła się 21 VII 1954 r. podziałem Wietnamu na dwie części, południowa i północną, rządzoną przez komunistów. Wielka Brytania i ZSRR wystąpiły jako mediatorzy w konflikcie, w którym Kreml był stroną wspierającą komunistów północnowietnamskich. Pełną niepodległość przyznano też Laosowi i Kambo­dży. Francuzi wycofali się z Indochin, a ich miejsce stop­niowo zaczynali zajmować Amerykanie.

W amerykańskich ocenach sytuacji glo­balnej w 1955 i. przeważał niepokój. Waszyngton widział wzrost potęgi komunistycznej w Azji Wschodniej, przezwy­ciężanie międzynarodowej izolacji Kremla, radziecką pene­trację na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Łacińskiej oraz konsolidację proradzieckich sił w Trzecim Świecie.

5. Wejście RFN do NATO

Podczas konferencji ministrów spraw za­granicznych czterech mocarstw w Berlinie (25 I - 18 II 1954) brytyjski minister, Anthony Eden, przedstawił plan zjednoczenia Niemiec: zakładał on wolne wybory w całych Niemczech, uchwalenie konstytucji przyszłych, zjedno­czonych Niemiec przez wybrane w ten sposób Zgromadzenie Narodowe oraz podpisanie traktatu pokojowego przez mocar­stwa zachodnie, ZSRR i rząd ogólnoniemiecki. Mołotow przedłożył konkurencyjny projekt układu o bezpieczeństwie zbiorowym w Europie z udziałem dwóch zneutralizowanych państw niemieckich, stwierdzając przy tym, iż wybory dałyby kontrolę nad Niemcami państwom zachodnim. Projekt ra­dziecki szczególnie mocno akcentował niedopuszczenie Nie­miec do udziału w jakimkolwiek sojuszu wojskowym. Mołotow zaproponował też zawarcie układu o bezpieczeństwie między państwami Europy Wschodniej i Zachodniej bez udziału USA, co przez delegacje zachodnie zostało przyjęte śmiechem. Konfrencja zakończyła się całkowitym fiaskiem

W marcu 1954 r. Kreml wystąpił z propozycją wejścia do NATO (jako propozycja gwarancji bezpieczeństwa). Państwa zachodnie odrzuciły ją stwierdzając brak zaufania do Związku Radzieckiego. W listopadzie 1954 r. odbyła się w Moskwie narada Mołotowa z szefami rządów komunistycznych, zakończona uchwałami z 2 XII 1954 r., w których stwierdzono niebezpieczeństwo uzbrojenia RFN i zapowiedziano wspólną akcję w przypadku wejścia armii zachodnioniemieckiej do NATO.

Na przełomie września i października 1954 r. przedstawi­ciele państw NATO i RFN spotkali się w Londynie, gdzie podjęto decyzję o wejściu Republiki Federalnej do paktu pół­nocnoatlantyckiego. Na konferencji w Paryżu (19-23 X 1954) podpisano układy, w których postano­wiono:

- RFN odzyska pełną suwerenność i prawo sformo­wania własnej armii,

- siły operacyjne tej armii to 12 dywizji lądowych i lotnictwo (podporządkowane dowództwu NATO, choć pod względem politycznym będą podlegać rządowi w Bonn).

- na RFN rozciągnięto art. V paktu mówiący o solidarnej obronie terytorium każdego z człon­ków NATO,

- zachowano uprawnienia nadzorcze trzech mocarstw zachodnich w sprawach dotyczących Nie­miec jako całości, a więc w kwestii ewentualnego zjednocze­nia i zawarcia traktatu pokojowego,

- RFN zobowiązała się nie produkować broni masowej zagłady.

Po ratyfikacji układu przez poszczególne państwa 9 V 1955 r. RFN została oficjalnie przyjęta do NATO.

6. Powstanie Układu Warszawskiego

7 V 1955 r. Rada Najwyższa ZSRR anulowała sojusze wojskowe z państwami zachodnimi z okresu wojny. Cztery dni później rozpoczęła się w Warszawie konferencja przedstawicieli ZSRR, PRL, NRD, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Bułgarii i Albanii. l4 V 1955 r. podpisali oni pakt o „przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy”. Przewidywał on „samoobronę i pomoc wzajemną” w przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka państw sygnatariuszy”. Najwyższe Zjednoczone Dowództwo Wojsk Układu Warszawskiego objął Rosjanin marsz. Iwan Koniew. Układ miał obowiązywać 20 lat, miał być przedłuzony na 10 lat, jeśli żadna ze stron go nie wypowie . Najważniejsze decyzje podejmowac miał Doradczy Komitet Polityczny. Układ zastępował rozwiązany w 1956 r. Kominform.

7. Neutralne państwa europejskie

ZSRR zgodził się wycofać swoje wojska okupacyjne z Austrii w zamian za neutralność tego państwa. W kwietniu 1955 r. kanclerz austriacki Julius Raab przyjechał do Moskwy, gdzie uzgodniono szczegóły wycofania wojsk radzieckich. W za­mian za rezygnację przez Kreml z fabryk oraz udziałów w stoczniach i portach dunajskich uzyskanych po 1945 r. Austria miała wypłacić ZSRR jednorazowe odszkodowanie w wysokości 150 mln $. Do Austrii mieli wrócić wszyscy austriaccy jeńcy wojenni przebywający nadal na terytorium ZSRR. Raab zadeklarował również, że Austria nie przystąpi do żadnego sojuszu wojskowego. Po uzgodnieniach na Kremlu 15 V 1955 r. cztery wielkie mocarstwa podpisały traktat z Austrią. Uznawał on Austrię za państwo niepodległe i demokratyczne. Austriacy zobo­wiązali się do nie posiadania broni masowej zagłady i nie wchodzenia w żaden związek z Niemcami. W konstytucji uchwalonej w październiku 1955 r. zadeklarowano „wie­czystą neutralność”.

W maju 1955 r. przybyli do Belgradu szef partii Nikita Chruszczow i premier Nikołaj Bułganin, by załagodzić spór z Jugosławią.

19 IX 1955 r. podpisano umowę z Finlandią:

• Kreml prze­kazał „przyjaznej, sąsiedzkiej" Finlandii bazę morską w Porkkala Udd (uzyskał ją na 50 lat na mocy traktatu poko­jowego z 1947 r.)

• przedłużono układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy z 1948 r. (za co ZSRR zgodził się na wejście neutralnej Finlandii do ONZ⁾.

8. Konferencja genewska

Spotkanie przy­wódców wielkiej czwórki, zaproponowane przez Churchilla jeszcze w marcu 1953 r., zaczęło się materializować na wio­snę 1955 r. Ostateczną decyzję podjęto 25 VI 1955 r. podczas obchodów dziesięciolecia ONZ. Konferencja na szczycie z udziałem prezydenta USA Eisenhowera, premiera ZSRR Bułganina, Wielkiej Brytanii Edena oraz Francji Edgara Faure odbyta się w Genewie (17-23 VII 1955). Do Genewy przybył z Bułganinem nowy szef KPZR — Chruszczow.

Strona zachodnia podtrzymała warunki zjednoczenia Niemiec, zostały one jednak odrzucone przez Bułganina. Stwierdził on, że przy istnieniu układów paryskich należy szukać rozwiązania problemu niemieckiego w drodze 50-letniego układu bezpieczeństwa zbiorowego z udziałem RFN i NRD. Eisenhower wystąpił z kolei z inicjatywą „otwartego nieba”, czyli zgody wszyst­kich państw-stron na dokonywanie zdjęć lotniczych nad ich terytoriami jako najlepszej gwarancji utrzymywania zbrojeń pod wielostronną kontrolą. Delegacja Związku Radzieckiego obiecała rozważyć tę propozycję, lecz wkrótce Kreml odrzu­cił ją jako próbę zalegalizowania szpiegostwa przeciw ZSRR.

Konsekwencją odprężenia była wizyta kanclerza Adenauera 13 IX w Moskwie. Zawarto układ ustanawiający stosunki dyplomatyczne między ZSRR i RFN, a Kreml zgo­dził się zwolnić 10 tyś. jeńców niemieckich przebywających jeszcze w głębi Rosji. Adenauer podtrzymał swoje stanowi­sko w sprawie wyłącznego prawa RFN do reprezentowania Niemiec (w 1955 r. wiceminister spraw za­granicznych RFN Walter Hallstein ogłosił, iż Bonn zerwie stosunki z każdym państwem, które uzna NRD).

9. Kryzys węgierski i sueski

XX Zjazdu KPZR w lutym 1956 r. umocnił reformatorskie i pojednawcze tendencje w kierownictwie radzieckim. W krajach satelickich następowała erozja rządów totalitarnych. Narastał konflikt na Bliskim Wschodzie. Rząd Egiptu, kierowany przez Gamala Ab-del Nasera (CIA pomogło mu zdobyć władzę w 1952 r.) zaczął wspomagać walczących z Francuzami Algierczyków i kupować broń radziecką i czechosłowacką. Uznał też komunistyczny rząd w Chinach. W lutym 1956 r. Eisenhower i premier Eden wydali wspólne oświadczenie potępiające dostawy radzieckiej broni na Bliski Wschód. W połowie lipca 1956 r.rządy USA i Wielkiej Brytanii oraz Bank Światowy cofały się z oferty finansowania tamy na Nilu w Asuanie (miała zasadnicze znaczenie dla programu rozwoju gospodarki egipskiej). Naser w odwecie 26 VII znacjonalizował Kanał Sueski (udziały w Suez Canal Company należały głównie do Anglii i Francji). Francja, Anglia i Izrael były gotowe do przy­wrócenia zarządu nad Kanałem nawet przy użyciu siły. ZSRR poparł stanowisko Egiptu. We wrześniu obie strony konfliktu były przy­gotowane do wojny.

Pod koniec października 1956 r. wybuchły demonstracje i starcia uliczne w Budapeszcie. 24 X interweniowały wojska radzieckie. USA, Wielka Brytania i Francja zażądały zwołania Rady Bezpieczeństwa w celu potępienia agresji ZSRR. 28 X Kreml powstrzymał akcję, a 30 X ogłosił deklarację o podstawach „przyjaźni i współpracy między Związkiem Radzieckim i państwami socjalistycznymi”. W tym samym czasie Wielka Brytania i Francja przygo­towywały się do wspólnej akcji na Bliskim Wschodzie. W wyniku poufnych negocjacji delegacji Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela w Sevres pod Paryżem uzgodniono plan działania. 29 X 1956 r. na półwyspie Synaj Izrael rozpoczął działania wojskowe przeciw Egiptowi. 30 X Londyn i Paryż wystosowały ultimatum do obu stron wal­czących, żądając wycofania wojsk na odległość 10 mil od Kanału Sueskiego, mimo że wojska izraelskie jeszcze nie osiągnęły tej linii, a także zgody obu stron na obsadzenie Kanału oddziałami angielskimi i francuskimi. Rząd Stanów Zjednoczonych zajął stanowisko defensywne, dążąc do roz­wiązania konfliktu przez utworzenie organu techniczno - doradczego wszystkich państw użytkujących kanał. Anglo-francuska flota inwazyjna zbliżała się do śródziemno­morskich brzegów Egiptu. Naser zablokował Kanał Sueski, zatapiając tam statki.

Korzystając z konfliktu na Bliskim Wschodzie l XI Kreml rozpoczął drugą fazę inwazji na Węgry. Nazajutrz Zgromadzenie Ogólne ONZ przegłosowało rezolucję żądającą natychmia­stowego przerwania walk, ale na Bliskim Wschodzie. Tymczasem wojska izraelskie zajęły Synaj, a spadochroniarze angielscy i francuscy lądowali w Port Saidzie. 5 X Bułganin zagroził Wielkiej Bry­tanii, Francji i Izraelowi wojną i zaproponował Waszyngto­nowi współpracę w rozstrzygnięciu konfliktu bliskowschod­niego. W nocy z 5 na 6 XI prezydent Eisenhower zażądał od Londynu i Paryża przerwania ognia w imię zachowania solidarności atlantyckiej i pokoju światowego. Wieczorem Sekretarz Generalny ONZ, Dag Hammarskjöld, zawiadomił Radę Bezpieczeństwa, że Egipt i Izrael zgodziły się na zawar­cie rozejmu. Radziecka inwazja na Budapeszt, która spowo­dowała krwawe stłumienie powstania narodowego i śmierć dziesiątek tysięcy ludzi, pozostała w cieniu wydarzeń nad Kanałem Sueskim. Eisenhower wygrał wybory, ale premier Eden wkrótce musiał ustąpić ze stanowiska. Po wycofaniu się wojsk anglo-francuskich znad Kanału Sueskiego oraz izrael­skich z Synaju na przełomie 1956/1957 r. kanał znalazł się pod kontrolą ONZ, a następnie egipską.

Reakcja amerykańska na inwazję radziecką na Węgrzech ograniczyła się do zgłoszenia wniosku potępiającego Kreml, przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Rezolucja z 4 XI 1956 r. podkreślała wolę Węgrów do korzystania z wolno­ści i niepodległości oraz potępiała „użycie radzieckich sił zbrojnych w celu zdławienia wysiłków narodu węgierskiego, zmierzających do zapewnienia sobie tych praw”. Żądała też od Kremla wycofania wojsk. Mimo to rząd amerykański uznał w praktyce problem Węgier za wewnętrzną sprawę ZSRR.

10. Ofensywa radziecka w 1957 r.

W 1957 r. Kreml rozpoczął nową ofensywę strategiczną. W związku m 5 I 1957 r. prezydent Eisenhower oświadczył, że USA siłą odeprą agresję komunistyczną przeciw jakiemukolwiek państwu Bliskiego Wschodu. Specjalny wysłannik Waszyngtonu, ambasador James Richards, odwiedził Liban, Libię, Turcję, Irak, Iran, Pakistan, Afganistan, Arabię Saudyjską, Sudan, Grecję, Tunezję i Maroko. W kwietniu 1957 r. Eisenhower udzielił pomocy finansowej królowi Jordanii Husajnowi.

W sierpniu 1957 r. ZSRR wystrzelił pierwszą rakietę międzykontynentalną a 4 X 1957 r. pierwszego sztucznego satelity Ziemi. Oznaczało to, że posiada skuteczne środki przenoszenia głowic jądrowych. Wystrzelenie sputnika zostało odebrane przez połowę Ameryka­ny jako poważne zachwianie prestiżu USA. Począwszy od 1957 r. świat komunistyczny rozpoczął ko­lejną fazę ekspansji. W 1958 r. różni­ca potencjałów ekonomicznych USA i ZSRR zmniejszyła się. Pogląd o niemożli­wości przeżycia w razie wojny nuklearnej został na Kremlu zarzucony. Symbolem nowej polityki ZSRR była nominacja Andrieja Gromyki na stanowisko ministra spraw zagranicznych ZSRR w lutym 1957 r.

Komuni­styczne Chiny (nie uznawane przez większość państw świata i nie dopuszczane przez Zachód do ONZ, gdzie zasiadał re­prezentant Tajwanu) były rzecznikiem stanowczej rozprawy ze „światem imperialistycznym”. Różnice w rozumieniu tak­tyki rewolucji światowej oraz własne ambicje mocarstwowe doprowadziły do rozdźwięków na linii Moskwa - Pekin. W sierpniu 1958 r. armia chińska podjęła blokadę i ostrzał wysp Chinmen i Mazu. USA zwiększyły pomoc dla tajwań­skiego reżimu Chianga i zapowiedziały możliwość użycia broni atomowej w obronie Tajwanu. Po przełamaniu blokady przez flotę Chianga, 6 X dowództwo komunistyczne zarzą­dziło wstrzymanie ostrzału wysp. Również w chińsko -i ndyjskiej wojnie w 1959 r. ZSRR zajął stanowisko neutralne. Chiny po­grążyły się w 1959 r. w kryzysie gospodarczym związanym z nieudanym „wielkim skokiem naprzód”.

11. Chwiejna równowaga

Pod koniec lat pięćdziesiątych sojusznikiem Moskwy sta­ła się też Syria. W Afryce część ruchów antykolonialnych nastawiona była do komunizmu życzliwie i otrzymywała z Moskwy pomoc wojskową. Kreml prowadził intensywna politykę w krajach Trzeciego Świata. Moskwa planowała operację wejścia agentów wywiadu w zachodnie sieci handlu narkotykami. Operację tę nazwaną „Drużba Narodów”, zapoczątkowano w 1960 r., a dwa lata później przedstawiono ją na naradzie dowództwa Układu Warszawskiego.

Wzrostowi znaczenia ZSRR towarzyszyło nasilenie antyamerykanizmu w państwach latynoskich. W stolicy Wenezueli Caracas tłum zaatakował limuzynę Nixona, co zmusiło go do skrócenia wizyty. W samych Stanach Zjednoczonych trwała walka Murzynów o pełnię praw obywatelskich.

Reakcją Zachodu na niepowodzenia 1956 r. było stopnio­we zacieśnianie współpracy ekonomicznej oraz wzmacnianie potencjału NATO z udziałem armii RFN. Ważnym krokiem były traktaty rzymskie o powołaniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Euratomu, podpisane 25 III 1957 r. W kwietniu 1957 r. wydano dyrektywę MC-70, przedującą rozwój liczebny sit NATO i zainstalowanie rakiet z głowicami atomowymi na terenie Niemiec Zachodnich Jednocześnie jednak w społeczeństwach zachodnich i niektórych kołach politycznych nasiłały się głosy ostrzeżenia przeciw nasycaniu tego obszaru bronią nuklearną i możliwemu przekształceniu starego kontynentu w teatr wojny atomowej. Przywódca angielskiej Labour Party, Hugh Gaitskell, proponował stopniowe wyco­fywanie obcych wojsk z RFN, NRD, Polski i Węgier, zawar­cie paktu bezpieczeństwa europejskiego oraz wyjście tych krajów z układów wojskowych. Rząd NRD w lipcu 1957 r., wystąpił z propozycją innej kolejności: konfederacja obu państw niemieckich na podstawie traktatu pokojowego i wy­rzeczenie się broni atomowej oraz wycofanie ich z układów wojskowych miało nastąpić po ewakuacji obcych wojsk z te­rytorium Niemiec. Mocarstwa zachodnie stały jednak na stanowisku wolnych wyborów w obu państwach niemiec­kich, czego Kreml i NRD nie akceptowały. Na jesieni 1957 r. na porządek dzienny obrad NATO powrócił projekt wyposa­żenia Bundeswehry w broń atomową.

2 X 1957 r. na XII Se­sji Zgromadzenia Ogólnego ONZ minister Adam Rapacki oświadczył, iż w razie zgody obu państw niemieckich na wprowadzenie zakazu produkcji oraz magazynowania broni atomowej i wodorowej na ich terytorium, również i PRL jest gotowa wprowadzić analogiczny zakaz. Strefa bezatomowa w Europie Środkowej miała uniemożliwić wyposażenie Bun­deswehry w broń jądrową i była na rękę Kremlowi. Poparcie dla idei strefy bezatomowej w Europie Środkowej wyraziły rządy Czechosłowacji i NRD. Plan Rapackiego spowodował odwleczenie decyzji o rozmieszczeniu broni jądrowej na terenie RFN. Na ogół na Zachodzie zwy­ciężało przekonanie, iż plan utrwaliłby podział Europy na dwa obozy, odsuwając w nieokreśloną przyszłość ustanowie­nie trwałego i sprawiedliwego pokoju na starym kontynencie. Tylko państwa skandynawskie, zwłaszcza Finlandia, poparły plan Rapackiego.

10 XI 1958 r. podczas spotkania polsko - radzieckiego na Kremlu Chruszczow wystąpił z żądaniem „odrzucenia pozo­stałości statusu okupacyjnego Berlina” oraz „normalizacji sy­tuacji w stolicy NRD”. 27 XI rząd Związku Radzieckiego wystosował notę do pozostałych rządów wielkiej czwórki, zapowiadając przekazanie rządowi NRD swych uprawnień w Berlinie, łącznie z kontrolą dostępu do Berlina Zachodnie­go. Kreml zażądał wycofania wojsk amerykańskich, angiel­skich i francuskich z Berlina oraz zaproponował, by Berlin Zachodni stał się wolnym i zdemilitaryzowanym miastem pod kontrolą ONZ. Program radziecki sformułowany został w to­nie ultymatywnym, a Chruszczow dał przywódcom Zachodu sześć miesięcy na odpowiedź. Gdy Chruszczow zagro­ził zablokowaniem dróg dojazdowych do Berlina przez tery­torium NRD, sekretarz stanu USA Dulles uzgodnił z przy­wódcami NATO odrzucenie żądań Kremla i zagroził uży­ciem siły w przypadku ponownej blokady Berlina.

12. Ofensywa ZSRR w 1959 - 1960 r.

W Genewie (12 V-19 VI oraz l3 VII - 5 VIII1959) odbyła się zakończona niepowodzeniem konferencja ministrów spraw zagranicznych USA, ZSRR, Francji i Wielkiej Brytanii. Francja odrzuciła próbę zmiany statusu Berlina Zachodniego, ale wbrew rządowi bońskiemu była gotowa uznać granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. Londyn nie wie­rzył w amerykańską doktrynę masowego odwetu i nalegał na rozmowy ze Związkiem Radzieckim.

Eisenhower postanowił zaprosić Chruszczowa do Stanów Zjednoczo­nych. Wizyta Chruszczowa w USA (15-27 IX 1959) była pierwszą wizytą przywódcy radzieckiego w USA. Rozmowy polityczne z Eisenhowerem odbyły sii w Camp David. Dotyczyły radziec­kiego ultimatum w sprawie Berlina, groźby wojny atomowej, a także Chin. Chruszczow zgodził się wycofać ultimatum w sprawie przyszłości Berlina i podjąć rokowania na szczycie w tej sprawie w maju następnego roku. Zapowiedziano zakończenie zimnej wojny i odprężenie. Wizyta Chruszczowa w USA pogorszyła na­tomiast stosunki między ZSRR a Chinami. Zaraz po powro­cie ze Stanów Zjednoczonych Chruszczow poleciał do Peki­nu na obchody dziesięciolecia zwycięstwa rewolucji, gdzie został przyjęty bardzo chłodno.

W lipcu 1958 r. grupa wyż­szych wojskowych z gen. Abd al-Karimem Kasimem doko­nała udanego zamachu stanu w Iraku, doprowadzając do zbli­żenia z Egiptem i wystąpienia Iraku w 1959 r. z Organizacji Paktu Bagdadzkiego (BPO). Uszczerbek w systemie zachodnich sojuszy zastąpiono Organizacją Paktu Centralne­go (CENTO) z udziałem już tylko Turcji, Iranu i Pakistanu. Wzrosło też napięcie w Libanie, gdzie pronaserowscy muzuł­manie podjęli walkę przeciw prozachodnim chrześcijanom.

W styczniu 1959 r. upadł pod ciosami partyzantki narodowej Fidela Castro reżim Fulgencio Batisty. Ca­stro przyjął pomoc radziecką i zaczął myśleć o eksporcie re­wolucji do innych krajów Ameryki Łacińskiej. Był to cios dla strategii, a nawet bezpieczeństwa Stanów Zjedno­czonych.

W październiku 1959 r. wybuch konflikt indyjsko - pakistański. Konflikt postawił nie­wygodny dla Kremla problem wyboru faworyta. Kierownictwo radzieckie wybrało neutralność, co zantagonizowało Chiny.

W 1960 r. niepodległość uzyskało kilkanaście krajów afry­kańskich, które następnie przyjęto do ONZ. Układ sił w tej organizacji uległ zmianie. Nowo wyzwolone państwa stawały się często sojusznikami komunizmu. Izolacja radziecka należała do przeszłości.

W 1959 r. radziecki sputnik sfotografował po raz pierwszy odwrotną stronę Księ­życa. l V 1960 r. nad terytorium ZSRR zestrzelono amery­kański samolot szpiegowski U-2. Pilot samolotu. Gary Powers, zdołał się katapultować i wraz z częścią najnowocześ­niejszego sprzętu zwiadowczego wpadł w ręce radzieckie. Chruszczow na konferencji paryskiej na szczycie brutalnie zaatakował Stany Zjednoczone, żądając przeprosin za incydent. Ponie­waż Eisenhower odmówił Chruszczowowi satysfakcji, ten w teatralny sposób zerwał konferencję, na której dyskutować miano o przyszłości Berlina (po ogłoszeniu wiadomości o zaprzestaniu lotów samolotów U-2, USA rozpoczęły w 1960 r. nowy program zwiadu satelitarnego pod kryptonimem „Corona”).

23 IX 1960 r. podczas jesiennej sesji Zgromadze­ni Ogólnego ONZ Chruczow zaatakował Zachód oraz zażądał natychmiastowego całkowitego zlikwidowania kolonializmu. W odpowiedzi delegat USA wyraził zdziwuenie, iż żąda tego kraj, który XX w. najbardziej rozszerzył swe imperium. Premier Kanady John Diefenbaker, nazwał ZSRR największą potęgą kolonialną współczesnego świata. Kiedy 12 X w podobnym duchu przemówił również delegat Filipin, Chruszczow zdjął but i uderzył nim w pulpit, miotając obelgi. Komitet Rozbrojeniowy ONZ nazwał „śmierdzącą stajnią”, a Radę Bezpieczeństwa „spluwaczką”. Pod koniec sesji radziecki przywódca jeszcze raz w podobny sposób zademonstrował swoje niezadowolenie, gdy delegat USA stwierdził, że państwa Europy Srodkowo - Wschodniej nie cieszą się pełną niepodległo­ścią. Przewodniczącemu sesji złamał się młotek od przywo­ływania sali do porządku. Na zakończenie sesji brytyjski mini­ster David Ormsby-Gore powtórzył ponownie, iż podczas gdy Anglia przyznała niepodległość 500 mln ludzi, 6 państw zosta­ło podbitych przez ZSRR, nie licząc wcześniejszej inkorpora­cji Litwy, Łotwy i Estonii. Debata nad likwidacją kolonializmu zamieniła się z oczekiwanego triumfu radzieckiego w oskarżenie imperializmu ZSRR i przyniosła kompromitację przywódcy Kremla. Końcowa deklaracja Zgromadzenia Ogól­nego z 14 XII 1960 r. zawierała nie tylko potępienie kolonializmu, ale także wszelkiej ingerencji zewnętrznej na terytoriach wyzwalających się z zależności.

13. Wojna w Kongu

W Kongo Belgijskim (zwane Kongo-Leopoldville dla odróżnienia od swego sąsiada, dawniejszej kolonii francuskiej, Konga-Brazzaville) Belgowie zamierzali utrzymać wpływy gospo­darcze i polityczne. Po ogłoszeniu niepodległości, w lipcu 1960 r., doszło do krwa­wych porachunków z biały­mi. Rząd belgijski wysłał komandosów. Na wezwanie prezydenta Josepha Kasavubu i premiera Patrice Lumumby ONZ zdecydowała wysłać międzynarodowe siły rozjemcze. Lumumba stale otrzymywał pomoc woj­skową od ZSRR. Belgowie natomiast wsparli rebelię Mosise'a Czombe, usiłującego oderwać najbogatszą w surowce prowin­cję Konga, Katangę, której gospodarkę zdominował belgijski koncern Union Minière. Wojska amerykańskie (wchodziły w skład sił ONZ) sympatyzowały z tą akcją. Oddziały Lumumby wystąpiły przeciw siłom ONZ. Tymczasem rząd Kasavubu został obalo­ny przez innego wodza murzyńskiego, Josepha Mobutu, który pod koniec listopada aresztował Lumumbę, a w styczniu 1961 r. prawdopodobnie wydał rozkaz jego zabicia.

14. Polityka Johna Kennedy'ego

W 1959 r. eks­perci CIA stwierdzili, że ZSRR prześciga USA w liczbie mię-dzykontentalnych rakiet balistycznych (ICBM). Podczas kam­panii prezydenckiej 1960 r. kandydat demokratów John F. Kennedy uzasadnił konieczność likwidacji „luki rakietowej”, jaka powstała między ZSRR a USA. W li­stopadzie 1960 r. Kennedy został wybrany na prezydenta Sta­nów Zjednoczonych. Nowa administracja amerykańska wy­raźnie zwiększyła wydatki zbrojeniowe. Pod koniec 1961 r. Stany Zjednoczone zaczęły odzyskiwać przewagę w dziedzi­nie broni rakietowej. Nastąpił rozwój amerykańskich badań kosmicznych w ramach agencji NASA. W Europie Zachodniej zainstalowano masy głowic atomowych. Zwiadowcze loty U-2 kontynuowano, dzięki czemu USA miały dobrą orientację w radzieckich programach zbrojeniowych.

Kennedy zacieśniał współpracę z Amery­ką Łacińską, proponując krajom tego regionu „sojusz dla postępu”. Na polecenie prezydenta Kennedy'ego CIA przygotowy­wała plan zabicia Castro. W kwietniu 1961 r. rząd USA pod­jął, planowaną jeszcze za Eisenhowera, akcję zmierzającą do obalenia Castro. 12 IV Kennedy oświadczył, że Stany Zjed­noczone nie będą interweniować na Kubie. Tymczasem 17 IV w Zatoce Świń lądowała przygotowana przez CIA brygada złożona głównie z antykomunistycznych emigrantów kubańskich. Atak załamał się z braku dostatecznego wsparcia lotnictwa i miejscowej ludności.

15. Kryzys berliński

Od polowy 1960 r. władze NRD nasilały ograniczenia w ruchu między wschodnim a zachodnim Berlinem. Podczas spotkania z prezydentem Kennedym 4 VI 1961 r. w Wiedniu Chruszczow zażądał podpisania traktatu z Niem­cami, zakończenia okupacji Berlina Zachodniego i prze­kształcenia go w wolne miasto. 25 VI Kennedy zapowiedział obronę Berlina Zachodniego siłą oraz zwięk­szenie wydatków wojskowych USA o 3,4 mld $. Kreml zre­zygnował z zapowiadanej redukcji swych sił zbrojnych, a Chruszczow ogłosił, iż ZSRR posiada bombę atomową o mocy 100 megaton. Chruszczow chcą z twarzą wyjść ze swego ultimatum zainicjował na moskiewskim spotkaniu przywódców Układu Warszawskiego (3 - 5 VIII 1960 r.) budowę muru berlińaskiego. Władze NRD w nocy z 12 na 13 VIII wzniosły mur graniczny.

16. Konflikt pomiędzy supermocarstwami na pocz. lat 60 - tych

W kwietniu 1961 r. Jurij Gagarin okrążył Ziemię w pojeździe kosmicz­nym. Gospodarka radziecka przestała zmniejszać dy­stans do państw zachodnich, a produkcja rolna ZSRR nie nadążała za potrzebami żywnościowymi kraju. Stany Zjednoczone zwiększały wydatki zbrojeniowe. Prezydent Kennedy uznał, że zwycięstwo komunistów w Wietnamie staje się realną możliwością oraz że zagroziłoby ono bilansowi sił w całej Azji Wschodniej. Kennedy zdecydował się na wzrost zaangażo­wania USA w Wietnamie Południowym.

No­wym elementem stała się polityka zagraniczna de Gaulle'a, zwolennika „koncertu mocarstw” w dawnym stylu, uważają­cego, że Francji należy się czołowe miejsce w tym układzie. Obawiał się on nadmiernego uzależnienia od USA oraz liczył na zbliżenie ZSRR do Europy pod wpływem zagrożenia chiń­skiego..

17. Kryzys kubański

Waszyngton nadal planował usunięcie Castro. (operacja „Mongoose"). 11 IX 1962 r. rząd ZSRR ostrzegł Waszyngton, że akcja wojskowa USA przeciw Kubie może doprowadzić do wojny atomowej. Jed­nocześnie (w głębokiej tajemnicy) Kreml zaczął sprowadzać na Kubę wyrzutnie rakietowe zdolne do ataku atomowego na USA. 14 X analitycy CIA stwierdzili na zdję­ciach wykonanych przez samoloty U-2 wyraźne kształty radzieckich wyrzutni. Gromyko stwierdził, iż pomoc ra­dziecka dla Kuby ma jedynie charakter defensywny. 22 X Kennedy wygłosił specjalne przemówienie do Ameryka­nów, w którym podał znane mu fakty oraz oświadczył, że wystrzelenie choćby jednej rakiety z terytorium Kuby wy­woła zmasowany atak atomowy USA na ZSRR. Zażądał usunięcia rakiet radzieckich i zapowiedział morską bloka­dę Kuby.

Siły zbrojne USA i ZSRR zostały postawione w stan pełnej gotowości. W tym samym czasie Chiny ponownie zaatakowały Indie. 24 X 18 statków radzieckich na Atlantyku zmieniło kurs, w tym jeden po rewizji amerykańskiej. Dwa dni póź­niej Chruszczow zgodził się wycofać rakiety w zamian za obietnicę USA pozostawienia Kuby w spokoju. 27 X zażądał dodatkowo usunięcia amerykańskich rakiet z baz w Turcji, jednak Kennedy odpowiedział pozytywnie na pierwszy list, a zignorował drugi. Kreml został zaskoczony determinacją Kennedy'ego oraz dokładnością danych znajdujących się w posiadaniu USA, m.in. dzięki informacjom Jurija Nosenki i Olega Pienkowskiego z KGB, którzy przeszli na stronę USA. Waszyngton zrezygnował z usunięcia Castro, ZSRR wycofał się natomiast z Kuby.

Wykład XXIII:

Stosunki międzynarodowe w latach 1963 - 1970

1. Konflikt radziecko-chiński

W lutym 1963 r. KC KPZR wystosował do partii chińskiej list, proponując rozmowy na temat „umocnienia jedności ruchu komunistycznego” i poprawy stosunków dwu­stronnych. Odpowiedź Pekinu zawierała 25 tez (zawierały wykaż rozbieżności ideologicz­nychoraz zgodę na rokowania). Wbrew dotychczasowym zwyczajom 14 VII 1963 r. prasa radziecka opublikowała stanowisko chińskie, a 20 VII Chińczycy wycofali się z negocjacji. Kreml otwarcie twierdził już, że kierownictwo chińskie zmie­rza do „rozbicia jedności obozu socjalistycznego”, Chińczycy zaś oskarżali Moskwę o sojusz z Indiami i USA przeciw nim. Mao Zedong stwierdził, że Chiny nie wystawiły jeszcze Rosji rachunku za terytoria zajęte przez carów w XIX w. na mocy nierównoprawnych traktatów (chodziło o Kraj Nadmorski i Władywostok). Mao potępił też radzieckie aneksje po II wojnie światowej.

2. Odprężenie w polityce radziecko amerykańskiej lat 1963-1964.

Waszyngton sformułował strategię „pokojowego zaangażowania w Europie Wschodniej” w celu zwiększenia zróżnicowania wewnętrznego wśród satelitów Moskwy i ich niezależności od ZSRR (towarzyszyło temu założenie, że wpływy komunistyczne najlepiej udaremnić przez pomoc gospodarczą i techniczną dla państw Trzeciego Świata). W latach 1962-1963 poprawiły się stosunki USA z Indiami oraz z Japonią. 10 VI 1963 r. prezydent Kennedy wygłosił na American University w Waszyngtonie programo­we przemówienie. Stwierdził, iż celem USA nie jest „Pax Americana” oraz że oba supermocarstwa mają wspólny interes w utrzymaniu pokoju.

Pod koniec czerwca 1963 r. założono „gorącą linię” mię­dzy Kremlem a Białym Domem (bezpośred­ni i szybki kontakt przywódców w przy­padku kryzysów globalnych). W lipcu Chruszczow zasygnalizował goto­wość ZSRR do zawarcia porozumienia o ograniczeniu prób atomowych i przedstawił wiele inicjatyw rozbrojeniowych. 5 VIII 1963 r. Wielka Brytania, USA i ZSRR pod­pisały w Moskwie układ o zakazie prób jądrowych w atmo­sferze i pod wodą (przystąpiła do niego także Francja). W listopadzie tegoż roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję w sprawie całkowitego powszech­nego rozbrojenia.

2. Reorientacja polityki zagranicznej Francji

Francja zaczęła prowadzić osobną politykę zagraniczną. Zdaniem de Gaulle'a, obecność USA w Eu­ropie zagrażała interesom Francji. Po rozłamie na linii Pekin-Moskwa oraz porażce Kremla w kryzysie kubańskim, de Gaulle uznał, że nadszedł moment realizacji polityki odprężenia między Europą Zachod­nią a ZSRR w celu uniezależnienia Francji i Europy Zachod­niej od kurateli USA. W połowie 1962 r.. prezydent Kennedy ogłosił zasady amerykańskiej polityki współzależności czyli możli­wości przekształcenia EWG i NATO w ścisłą organizację amerykańsko-zachodnioeuropejską. W państwa europejskich przyjęto to z niepokojem.

W niektórych krajach Europy Zachodniej była popularna idea wielostronnych sił nuklearnych NATO z udzia­łem RFN w celu wzmocnienia paktu atlantyckiego. Projekt ten popierały RFN i Wielka Brytania. De Gaulle zaniepoko­jony więzami RFN i Wielkiej Brytanii z USA zapro­testował, szukając samodzielnego zbliżenia z Bonn, a także rozpoczynając niezależną politykę wobec ZSRR i bloku ra­dzieckiego. Doszło do rywalizacji między Paryżem a Waszyng­tonem o względy RFN. We wrześniu 1962 r. de Gaulle odbył, jako pierwszy szef państwa francuskiego w XX w., wizytę w Niemczech. 22 I 1963 r. Francja i RFN podpisały traktat o pojednaniu i współpracy (Układ Elizejski). Jednocześnie w styczniu 1963 r. de Gaulle przeciwstawił się wejściu Wielkiej Brytanii do EWG (ze względu na brytyjskie poparcie dla projektu wielostronnych sił nuklearnych NATO).

W odpowiedzi na proniemieckie gesty de Gaulla Kenne­dy odbył podróż do RFN, Wielkiej Brytanii, Włoch, Irlandii. W październiku 1963 r. Adenauera zastąpił Ludwig Erhard - zwolenni­k ścisłego sojuszu Europy Zachodniej i USA.

7 III 1966 r. Francja wycofała się ze struktury wojskowej NATO. Siedzibę Ra­dy Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego przeniesiono z Paryża do Brukseli. W czerwcu 1966 roku de Gaulle odbył podróż do ZSRR, podpisując radziecko-francuską de­klarację o pokojowej współpracy.

We wrześniu 1967 r. De Gaulle złożył wizytę w Polsce. Przedstawił Gomułce zalety niezależności państw europejskich od supermocarsiw (nie mogło się podobać Mo­wie). Hasło „Europy od Atlanty­ki do Uralu”, niezależnej od USA i ZSRR, zostało w Mo­skwie zignorowane. Celem de Gaulle'a było stworzenie zjedczonej Europy, niezależnej od USA i ZSRR, opartej na sojuszu Francji i RFN.

W lutym 1967 r. wizytę w Londynie złożył premier Kosygin. Zaproponował układ o przyjaźni i współpracy między obydwoma państwami. Gdy w maju 1967 r. rząd bryjski zgłosił akces do EWG de Gaulle ponownie zaprotestował.

3. Zmiany w Białym Domu i na Kremlu.

22 XI 1963 r. zamordowano w Dallas Johna F. Kennedy'ego.Prezydentem USA został Lyndon B. Johnson (kontynuował politykę poprzednika - pomoc gospod. tym państwom Afryki i Azji, które z rezerwą odnosiły się do komunizmu). W kwietniu 1964 r. Wielka Brytania, USA i ZSRR podpisały układ o ograniczeniu produkcji materiałów rozszcze­pialnych do celów wojskowych. W lutym 1964 r. komunistycz­ny Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego ogłosił pro­gram obalenia dyktatury prozachodniej, a w sierpniu i wrze­śniu tegoż roku wzrosło zaangażowanie amerykańskie po bronie reżimu południowowietnamskiego. W grudniu 1964 r. Johnson wycofał się z projektu wielostronnych sił nuklearnych NATO, pozostawiając sprawę rozstrzygnięcia partnerom europejskim.

Rosnące zbrojenia stanowiły dla gospodarki radzieckiej coraz większy ciężar (w latach 1963-1964 zwolniło tempo wzrostu gospod.). W kierownictwie radzieckim zaczął dominować pogląd, że skoro ZSRR nie może dogonić Zachodu, powinien zmienić politykę wobec państw Zachodu. Pewną rolę odegrał w tym spór z Chinami. Pod koniec 1963 r. ZSRR zainicjował zbliżenie z Francją. Chruszczow myślał też o po­wrocie do planu neutralizacji Niemiec w zamian za swą zgo­dę na zjednoczenie RFN i NRD (był on niekonsekwentny - z jednej strony sądził, iż zjednoczenie i neutralizacja Niemiec mogą wzmocnić pozycję ZSRR w środku Europy oraz osłabić, a nawet doprowadzić do upadku NATO, z drugiej zaś, zda­wał sobie sprawę z ryzyka związanego z niezawisłością zjed­noczonych Niemiec). W marcu 1964 r. ambasador ZSRR w Bonn, Andriej Smirnow, spotkał się z kanclerzem Erhardem, by omówić możli­wość jego spotkania z Chruszczowem. 12 VI 1964 r. ZSRR i NRD podpisały 20-letni układ o przyjaźni i wzajemnej po­mocy. W lipcu, zięć Chruszczowa, Aleksiej Adżubej, odwiedził RFN na czele delegacji dziennikarzy radzieckich (spotykał się z kanclerzem i potwierdził wcześniejsze zaproszenie go do ZSRR w następnym roku).

We wrześniu 1964 r. Chruszczow przybył do Pragi, gdzie spotkał się z ministrami spraw zagranicznych bloku radzieckiego w Europie (plany bońskiej wizyty Chruszczowa wzbudziły za­niepokojenie, zwłaszcza przywódców NRD — Ulbrichta, i PRL — Gomułki a takżeczęści kierownictwa kremlowskiego, co wraz z niepowodzeniami polityki gospo­darczej stało się jedną z przyczyn upadku Chruszczowa - 14 X 1964 r. został on odsunięty od władzy). Nowym sekretarzem generalnym KC KPZR został Leonid Breżniew, a premierem — Aleksiej Kosygin.

4. Bilans sił w połowie dekady

Rywalizacja mię­dzy Wschodem a Zachodem przebiegała w latach 1964-1965 pod znakiem ofensywy amerykańskiej: technologiczna przewaga w dziedzinie kon­strukcji rakiet oraz podboju Kosmosu (Amerykanie zbudowa­li największą dotąd rakietę typu Titan, a dzięki eksperymen­tom z nowymi rodzajami paliw przyspieszyli znacznie swój program kosmiczny; w 1965 r. liczba czynnych satelitów amerykańskich była czterokrotnie wyższa niż radzieckich, a wywiad satelitarny USA coraz dokładniej monitorował zbrojenia ZSRR).

Istot­nym krokiem w drodze do stworzenia trwałych podstaw bez­pieczeństwa międzynarodowego stało się uchwalenie 16 XII 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Międzynarodowe­go Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzyna­rodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kultu­ralnych. Akcentowano w nich przyrodzoną godność człowie­ka jako fundament praw ludzkich, prawo do wolności gospo­darczej i politycznej oraz prawo narodów do samostanowie­nia. W myśl paktów zasadą miał być powszechny zakaz po­zbawiania wolności z wyjątkiem przyczyn przewidzianych przez prawo.

Nasatąpiła w poł lat 60-tych zmiana orientacji niektórych państw z proradzieckiej na prochińską lub prozachodnią: w mar­cu 1964 r. upadł rząd prezydenta João Goularta w Brazylii (ZSRR wiązał z nim duże nadzieje), w czerwcu 1965 r. usunięty został Ahmeda Ben Bella w Algerii, w Grecji odszedł Andreas Papandreu. Sudan jako ostatnie państwo arabskie zdelegalizował partię komunistyczną, a w Indonezji nieudany pucz komunistów z października 1965 r. pociągnął za sobą reakcję armii, całkowity pogrom partii komunistycznej, naj­większej z istniejących w Trzecim Świecie, obalenie prezy­denta Ahmeda Sukamo oraz zmianę orientacji Indonezji na prozachodnią.

5. Pogłębianie się konfliktu pomiędzy ZSRR i Chinami

Sytuację ZSRR pogarszała ofensywa dyplomatyczna Chin. W kwietniu 1963 r., pod­czas wizyty przewodniczącego ChRL Liu Shaoqi w Dżakar­cie, doszło do zbliżenia chińsko-indonezyjskiego, a w następ­nym miesiącu Liu odwiedził także Wietnam i Kambodżę. Za­cieśniały się kontakty chińsko-pakistańskie. W styczniu 1964 r. rząd komunistyczny w Chinach uznała Francja. Chiń­czycy podejmowali też własne próby podboju ideologiczno-politycznego Trzeciego Świata (podróż premiera Zhou Enlaia do 10 państw Afryki i Azji na przełomie 1963 i 1964 r.). Pod koniec marca 1964 r. KC KPCh wezwała wszystkich komunistów na świecie do odrzucenia stanowiska Kremla i przyłączenia się do ChRL w jej walce o rewolucję światową. Trzy dni później „Prawda” opublikowała odpowiedź Susłowa, który nazwał postępowa­nie KPCh „zdradą zasad komunizmu”. 16 X 1964 r. Pekin dokonał pierwszej eksplozji atomowej (wraz z Francją pozostawał poza kręgiem państw, które przyłączyły się do układu moskiewskiego z sierpnia 1963 r.). Na początku marca 1965 r., w czasie konferencji 15 partii komunistycznych w Moskwie, grupa studentów afrykańskich i azjatyckich z Chińczykami na czele zaatakowała ambasadę USA. Napastników rozpędziła milicja. Pekin zaprostestował oficjalnie, a pod ambasadą ZSRR w Pekinie odbyła się demonstracja. Na jesieni 1965 r. chiński minister spraw zagranicznych stwierdził wprost, że rozwiązaniem proble­mów świata może być wojna. Podczas obrad komunistycznej Światowej Federacji Związków Zawodowych w Warszawie w październiku 1965 r. delegacja chińska skrytykowała poli­tykę odprężenia. Pekin otwarcie oskarżał ZSRR o restaurację kapitalizmu i zmowę z USA. Wojownicze przemówienie Lin Biao z września 1965 r., w którym wezwał on kraje Trzecie­go Świata do wojen rewolucyjnych na wzór chiński.

W czerwcu 1967 r. ChRL detonowała bombę wodorową o mocy 3 me-gaton.

W marcu 1966 r. kierownictwo KPCh odrzuciło zaproszenie na XXIII Zjazd KPZR. Kreml w ostrej formie skrytykował decyzję Mao o „rewolucji kultu­ralnej”. W czerwcu 1966 r. przewodniczący Rady Najwyż­szej ZSRR, Nikołaj Podgorny, mówił o możliwości obro­ny dalekowschodnich rubieży ojczyzny. W styczniu 1967 r. Chińczycy sprowokowali incydent na pl. Czerwonym w Mo­skwie, a na znak protestu przeciw akcji milicji demonstranci rozpoczęli blokadę ambasady ZSRR w Pekinie. Rząd chiński oświadczył wręcz, że nie gwarantuje bezpieczeństwa obywa­telom Związku Radzieckiego w Chinach. Wycofano ambasadorów obu państw z Moskwy i Pekinu.

W styczniu i marcu 1969 r. doszło do krwa­wych starć między oddziałami radzieckimi i chińskimi nad rzeką Ussuri. W Moskwie i Pe­kinie zorganizowano manifestacje przeciw drugiej stronie. Rząd chiński otwarcie kwestionował dziewiętnastowieczne traktaty graniczne z Rosją jako narzucone Chinom siłą. W lipcu 1969 r. wybuchł zbrojny konflikt nad Amurem, a w sierpniu — na granicy z Sinkiangiem. Premier Kosygin postawił ultimatum podczas uroczystości pogrzebowych po smierci Ho Chi Minha w Hanoi (wrzesień 1969 r.). Zahamowało to kolejne starcia. Stosunki Moskwa-Pekin pozostawały napięte, ale w 1970 r. ambasadorzy obu państw wrócili na swe placówki.

W listopadzie 1970 r. po raz pierwszy Pekin uzyskał zwykłą większość głosów w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, popiera­jących przyjęcie ChRL do tej organizacji. Ideę tę akceptowa­ły już Wielka Brytania, Francja, Włochy i Kanada. USA zdo­łały jednak wcześniej uzyskać podwyższenie wymaganej w tej sprawie większości do 2/3 głosów, stąd Pekin nie wszedł jeszcze do ONZ.

6. Sobór Watykański II

Rozpoczął się 11 X 1962 r. w Rzymie. Pierwsza sesja odbywała się w trakcie szczytowego napięcia kryzysu kubań­skiego. Papież Jan XXIII wystosował specjalne posła­nie do Kennedy'ego i Chruszczowa, apelując o zachowanie pokoju. 3 VI 1963 r. zmarł papież Jan XXIII, a na jego następcę konklawe wybrało kard. Giovanniego Montiniego, który przybrał imię Pawła VI. Kontynuował on soborowe dzieło swego poprzednika. We wrześniu 1963 r. rozpoczęła się druga sesja, a w latach 1964-1965 odbyły się dwie ostat­nie sesje Soboru, na których przyjęto większość dokumen­tów. 8 XII 1965 r. Sobór Watykański II zakończył obrady. Sobór uchwalił 16 dokumentów: konstytucję o liturgii, konstytucję dogmatyczną o Kościele Lumen gentium z 21 XI 1964 r., o objawieniu Bożym Dei Verbum z 18 XI 1965 r. oraz o Kościele w świe­cie współczesnym Gaudium et spes z 7 XII 19655 r., deklara­cję o wolności religijnej Dignitatis hunumae z 7 XII 1965 r., deklarację o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich oraz o wychowaniu chrześcijańskim, a także dekrety: o eku­menizmie Unitatis redintegratio z 21 XI 1964 r.. o środkach społecznego przekazywania myśli, Kościołach wschodnich, działalności misyjnej, apostolstwie świeckich, zadaniach bi­skupów, odnowie życia zakonnego, a także posłudze i forma­cji kapłańskiej. Zniesiono indeks kościelny, zapoczątkowano reorganizację kurii rzymskiej i zainicjowano katolicki ruch ekumeniczny, do liturgii wprowadzono szeroko języki naro­dowe.

Po spotkaniu Pawła VI w styczniu 1964 r. z patryiarchą Konstan­tynopola Athenagorasem, w grudniu 1965 r. Konstantynopol i Watykan cofnęły ekskomuniki nałożone wzajemnie w 1054 r. Przejawem posoborowego ducha w d/sędzinie spo­łecznej była encyklika Pawła VI Populorum progressio z 26 III 1967 r., w której papież odniósł się do kwe­stii zacofania gospodarczego i przeludnienia w świecie. bro­niąc trwałości rodziny i moralności seksualnei.

7.Wojna wietnamska

W maju 1963 r. Kennedy myślał o wycofa­niu części żołnierzy amerykańskich z Wietnamu, jednak sajgoński reżim Ngo Dinh Diema sprowokował swą polityką rebelię buddystów. W li­stopadzie 1963 r. wojsko obaliło i zamordowało Ngo Dinh Diema.

Nasilały się działania zbrojne Vietcongu. W czerwcu 1964 r. Departament Stanu USA oświadczył, że USA gotowe są do powstrzymania agresji w Azji Południowo-Wschodniej. W pocz. sierpnia 1964 r. kutry torpedowe Wietnamu Północnego ostrzelały jednostki amerykańskie w Zatoce Tonkińskiej. Samoloty USA w odwecie zbombardowały garnizony wojskowe na wybrzeży północnowietnamskim.

Komuniści północnowietnamscy otrzymywali ogromną pomoc z ZSRR i innych państw komunistycznych. Na tym tle doszło do kolejnego spięcia między Kremlem a kierownic­twem chińskim. Premier Związku Radzieckiego Kosygin przybył w styczniu 1965 r. do Hanoi. Zaproponował pomoc, odciągając Ho Chi Minha od Pekinu.

W lipcu 1965 r. prezydent Johnson zapowiedział zwięk­szenie liczebności amerykańskiego kontyngentu wojskowego w Wietnamie Południowym do 125 tyś. żołnierzy. W odpo­wiedzi Vietcong wezwał mieszkańców Wietnamu Południo­wego do walki o niepodległość ojczyzny.

Vietcong otrzymywał ogromną pomoc z państw bloku radzieckiego. Rosnąca liczba uchodźców, kalek i sierot — ofiar działań wojennych — a także korupcja i brutalność administracji sajgońskiej wzma­gały sympatię szarych Wietnamczyków do Vietcongu. Żołnierze USA nie mieli moty­wacji do walki.

Wysuwając warunki pokojowe Waszyngton żądał od Hanoi zaprzestania wsparcia dla Vietcongu, co komuniści syste­matycznie odrzucali. Pod koniec stycznia 1968 r., w czasie rozejmu zawartego na okres świąt wietnamskiego Nowego Roku, Vieicong podjął niespodziewanie zmasowaną „ofensy­wę Tet”, zajmując niektóre miasta w Wietnamie Południo­wym. W Sajgonie partyzanci opanowali na parę go­dzin ambasadę USA. Amerykanie stracili ok. 6 tyś. zabitych i rannych W wyniku niepowodzeń w Wietnamie Johnson zrezygnował z ponownego kandydowania do urzędu prezy­denckiego. Siły USA w Wietnamie zwiększyły się do 549 tyś. żołnierzy. W maju 1968 r. doszło w Paryżu do pierwszego kontaktu delegacji Wietnamu Północnego i USA w sprawie zakończenia wojny. W paź­dzierniku tegoż roku prezydent Johnson wstrzymał bombar­dowanie miast północnowietnamskich, mimo to rząd w Saj­gonie uchylił się od rokowań. Richard Nixon (od listopada 1968 r. - prezydent USA) kontynuował politykę poprzednika. W styczniu 1969 r. roz­poczęły się w Paryżu negocjacje z udziałem delegacji Wiet­namu Północnego, Vietcongu, Wietnamu Południowego i USA. jednak postęp rozmów był bardzo powolny. W lutym 1970 r., Nixon ogłosił program „wietnamizacji konfliktu” - nie uzyskał on jednak poparcia.

W marcu 1970 r. obalono w Kambodży księcia Sihanouka (przez proamerykań-skiego gen. Lon Nola). Doprowadziło to do wzmocnienia ata­ków komunistów na Phnom Penh. W rezultacie wojska USA interweniowały również w Kambodży. Wzmogło to krytykę administracji Nixona oraz demonstracje studentów w samych Stanach Zjednoczonych. Ostatecznie Nixon musiał wyco­fać wojska amerykańskie z Kambodży i ogłosić program wy­cofywania wojsk z Wietnamu.

8. Osłabienie pozycji USA na arenie międzynarodowej w II poł lat 60-tych

W połowie lat sześćdziesiątych Stany Zjednoczone zmniejszyły wydatki wojskowe. W ZSRR zwiększono wydatki na zbrojenia, prześcigając w 1965 r. pod tym względem USA. Związek Radziecki dyspono­wał przewagą sił konwencjonalnych w Europie (w przy­padku ataku radzieckiego NATO byłoby zmuszone do użycia broni atomowej). Dowództwo Układu Warszawskiego opra­cowało plan ataku konwencjonalnego na teren RFN. Kreml zdawał sobie sprawę z niebez­pieczeństwa skutków ataku atomowego - dążył do pary­tetu w liczbie głowic jądrowych, pocisków balistycznych międzykontynentalnych i średniego zasięgu oraz samolotów i floty zdolnej do przenoszenia broni atomowej. W 1963 r. w Moskwie zaprezentowano np. pierwszy typ broni antybalistycznej.

W celu rozbicia planu stworzenia wielostronnych sił nuklear­nych NATO z udziałem RFN, minister spraw zagranicznych PRL, Adam Rapacki, zaproponował na XIX Sesji Zgroma­dzenia Ogólnego ONZ w grudniu 1964 r. zwołanie konferen­cji bezpieczeństwa europejskiego z udziałem ZSRR i USA (chodziło o utworzenie strefy bezatomowej w Europie Środkowej oraz zawarcia paktu o nieagresji mię­dzy NATO a Układem Warszawskim).

Osłabieniu pozycji USA sprzyjało zaangażowanie w wojnie wietnamskiej.

9. Radzieckie inicjatywy odprężeniowe

W styczniu 1966 r. Kreml skutecznie mediował w konflikcie indyjsko-pakistańskim, doprowadzając do podpi­sania zawieszenia broni i dwustronnej deklaracji z Taszkientu. Nastąpiła normaliza­cja stosunków Kremla z Watykanem: wizyta ministra Andrieja Gromyki w Rzymie w kwietniu 1966 r. W maju 1966 r. Kreml podpisał z firmą Fiat umowę o budo­wie fabryki tych samochodów w ZSRR.

Na konferencji Doradczego Komitetu Politycznego Układu Warszawskiego w Bukareszcie (4-6 VII 1966) zaproponowano rozwój kontaktów politycznych, gospodarczych, kul­turalnych i naukowych, niedopuszczenie RFN do broni ato­mowej, ostateczne uznanie granic w Europie, zwołanie konfe­rencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy, a także w dalszej przyszłości równoległą likwidację NATO i Układu Warszawskiego. 7 X 1966 r. prezydent Johnson wygłosił przemówienie, w którym poparł tendencje odprężeniowe. Sekretarz stanu USA, Dean Rusk, żądał od Moskwy zaprze­stania popierania Hanoi. W od­powiedzi Kreml stwierdził, że będzie popierał Wietnam Pół­nocny jako część wspólnoty socjalistycznej.

10. Polityka wschodnia RFN

Memorandum niemieckich kościołów ewangelickich i orędzie biskupów polskich do biskupów nie­mieckich z końca 1965 r. były sygnałami ocieplenia stosunku RFN wobec bloku wschodniego. 25 III 1966 r. rząd kanclerza Erharda ogłosił notę pokojową do 115 państw świata z zapewnieniem gotowości do dobrosąsiedzkich stosunków z krajami Europy Wschodniej. Rząd w Bonn stwierdził, iż Niemcy istnieją w myśl prawa międzynarodowego w granicach z 1937 r., do­póki wybrany w wolnych wyborach rząd ogólnoniemiecki nie uzna nowych granic. Zaproponował jednak państwom komunistycznym w Europie wymianę dwustronnych deklara­cji o wyrzeczeniu się siły. W odpowiedzi na nowy ton rządu bońskiego na XXIII Zjeździe KPZR Breżniew odrzucił notę RFN twier­dząc, iż dowodzi ona chęci kontynuacji polityki agresji i re­wanżu. W ślad za Kremlem notę bońską odrzuciły PRL i Czechosłowacja. W oświadczeniu polskim podkreśla­no, iż granica na Odrze i Nysie Łużyckiej jest ostateczna.

W czerwcu 1966 r. na zjeździe zachodnioniemieckich so­cjaldemokratów zaznaczyła się tendencja do uznania granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Po upadku gabinetu Erharda w grudniu 1966 r. i powstaniu wielkiej koalicji chadecji i so­cjaldemokratów polityka wschodnia RFN nabrała przyspie­szenia za sprawą nowego ministra spraw zagranicznych, Willy Brandta (jego koncepcja zawierał 4 punkty: maksymalnego wzmocnienia i roz­szerzenia EWG, zacieśnienia sojuszu USA i Europy Zachod­niej, współpracy z państwami niekomunistycznymi oraz ba­dania możliwości współpracy gospodarczej z blokiem ra­dzieckim). W expose nowy kanclerza Kurt Georg Kiesinger przyznał, że Niemcy wyrządzili wiele krzywd oraz a układ monachijski z 1938 r. jest nieważny, ale zaznaczył, iż granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej zatwierdzić może, zgodnie z układem poczdamskim, tylko traktat pokojo­wy. W styczniu 1967 r. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z Rumunią. W kwietniu tegoż roku Kiesinger wystąpił z propozyejii nawiązania bezpośred­nich kontaktów między RFN a NRD.

W połowie stycznia 1967 r. Breżniew oświadczył, że nie widzi zmian w imperialistycznej polityce Bonn, a pod koniec tego miesiąca Kreml wydał ostre oświadczenie, potępiające odradzanie się nazizmu w RFN.

Krytykowano politykę wschodnią Bonn w PRL, NRD i CSRS. Gomułka w przemówieniu z 8 II 1967 r. w Katowicach zakwestionował szczerość polityki Kiesingera i podtrzymał żądanie bezwarunkowe­go uznaniu granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

W deklaracji przyję­eja 25 IV 1967 r. r. na spotkaniu kierownictw europejskich partii komunistycznych w Karlowych Warach, krytycznie odniesiono się do rządu RFN. Na spotkaniu tym określono warunki odprężenia i norma­lizacji stosunków z RFN oraz zawarcia przez ogół państw europejskich układu o wyrzeczeniu się stosowania siły w sto­sunkach wzajemnych:

- uznanie przez Bonn nienaruszalności granic w Europie, szczególnie granicy ni Odrze i Nysie Łużyckiej,

- nieważności układu mo­nachijskiego od chwili jego podpisania oraz

- istnienie dwóch państw niemieckich

- wykluczenie dostępu Bonn do broni jądrowej.

W konferencji nie wzięli w niej udziału Ru­muni, Jugosłowianie. Albańczycy, Szwedzi, Holendrzy i Norwegowie.

11. Wojna na Bliskim Wschodzie

Nieuznawanie prawa Izraela do istnienia, niedopuszczanie jego statków na Kanał Sueski rodziło napięcie Na Bliskim Wschodzie. W maju 1967 r. Egipt ogłosił stan wojny i zaminował wejście do zatoki Akaba ze strategicznie znym portem Ejlat (jedyne wyjście Izraela na Morze Czerwone). Rząd izraelski 5 VI zdecydował się na nagły atak. Siły zbrojne Izraela zajęły w trakcie 7-dniowego natarcia należący do Egiptu półwysep Synaj oraz zdo­były na Jordanii zachodni brzeg rzeki Jordan z Jerozolimą, a także fragmenty terytorium syryjskiego, opanowując obszar czterokrotnie większy od swojego.

9 VI 1967 r. w Moskwie zebrał się szczyt komunistyczny, który poparł Arabów. Potępiono Izrael jako agresora i zażądano wycofania jego wojsk (Rumu­na zdystansowała się od tego stanowiska USA i więk­szość państw NATO poparły Izrael. Johnson i Kosygin po raz pierwszy użyli „gorącej linii. Kair ze­rwał stosunki dyplomatyczne z Waszyngtonem, a wrogość do Stanów Zjednoczonych. Pod koniec czerwca Johnson i Kosygin spotkali się w Glassboro w USA i uzgodnili powstrzymanie się od bezpo­średniego udziału obu supermocarstw w konflikcie.

Sytuacja była o tyle paradoksalna, że prezydent Egiptu Naser otwarcie popierał organizacje przesiedleńców i byłych nazistów w RFN. Niejednokrotnie dochodziło w krajach arab­skich do spotkań przedstawicieli rewizjonistycznych organi­zacji zachodnioniemieckich z wysłannikami Kremla. Klęska państw arabskich zdopingowała ZSRR do wzmożenia pomo­cy wojskowej i politycznej dla Egiptu, Syrii i innych krajów arabskich.Nasili­ły się kontakty radziecko-algierskie. W listopadzie 1967 r. ZSRR interweniował w jemeńskiej wojnie domowej. Dzięki wojskowej pomocy dla radykalnych republikanów walczących z monarchią, w 1968 r. Moskwa podpisała umo­wę o pomocy technicznej i militarnej z Jemenem Południo­wym, dającą ZSRR prawo do korzystania z bazy w Adenie.

W połowie 1968 r. doszło do pewnego złagodzenia napię­cia międzynarodowego. Kreml nie podjął wprawdzie propo­zycji wzajemnej, zrównoważonej redukcji sił zbrojnych, za­wartej w deklaracji Rady Ministerialnej NATO z czerwca 1968 r., ale podpisał Układ o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (NPT) z l VII 1968 r. Jednocześnie dojrzewał nowy kryzys władzy komunistycznej w Europie Wschodniej.

12. Gorąca wiosna 1968 r.

W Stanach Zjednoczonych nasilały się protesty prze­ciw wojnie w Wietnamie oraz zajścia rasowe, których kulmi­nacją było zabójstwo pastora Martina Luthera Kinga i walki uliczne w Waszyngtonie w kwietniu 1968 r. W lu­tym 1968 r. roku strajki młodzieży doprowadziły do zmiany rządu w Belgii. Do protestów studenckich doszło we Francji i Włoszech. Towarzyszyła im retoryka rewolucyjna. W połowie kwietnia doszło do zamieszek młodzieżowych w Berlinie Zachodnim. W maju lewaccy studenci z Ruchu 22 Marca rozpoczęli strajk okupa­cyjny na uniwersytecie Nanterre, a także próbowali zorgani­zować strajk na Sorbonie. W ciągu paru następnych dni Paryż stał się widownią najgwałtowniejszych zajść od czasów woj­ny.

13. Kryzys czechosłowacki

Objęcie władzy przez Alexandra Dubčeka zapoczątkowało liberalizację. Na wiosnę 1968 r. demokratyzacja systemu komunistycz­nego w Czechosłowacji zataczała coraz szersze kręgi. Kierownictwo par­tii czechosłowackiej nie ulegało różnym formom nacisku ze strony ZSRR. W nocy z 20 na 21 VIII 1968 r. wojska Układu Warszawskiego dokonały in­terwencji zbrojnej w Czechosłowacji.

Akcja w Czechosłowacji wy­wołała na Zachodzie oburzenie, jednak uznano na ogół, iż dotyczy ona wewnętrznych spraw obozu komunistycznego. Prezydent Johnson zaprotestował w imieniu „su­mienia świata” (zaangażowanie USA w Wietnamie wiązało mu ręce). Prezydent USA przeprowadził rozmowę z ambasadorem ZSRR i w istocie pogodził się z faktami. Minister spraw zagra­nicznych RFN Brandt nazwał sytuację okupacją Czechosło­wacji, ale stwierdził, iż wydarzenia w CSRS nie zmienią bońskiej polityki wschodniej. Również de Gaulle skrytykował interwencję wojsk Układu Warszawskiego, ale zapowiedział, iż nie zmieni ona jego starań o odprężenie.

Nowa polityka Kremla zy­skała wkrótce miano doktryny Breżniewa, czyli rzekomego prawa ZSRR do obrony socjalizmu w innych krajach. Dok­tryna ta, sformułowana przez Breżniewa najdobitniej podczas zjazdu PZPR w listopadzie 1968 r., oznaczała, że państwa, w których komuniści doszliby do władzy, automatycznie wpadają w radziecką sferę interesów.

14. Podsumowanie dekady

Pod koniec lat sześćdziesiątych przełamana została dominacja radziecka w podboju kosmosu. W grudniu 1968 r. załoga Apollo 8 okrążyła Księ­życ, a 20 VII 1969 r. Neił Armstrong i Edwin Aidrin z Apol­la 11 wylądowali na Srebrnym Globie i szczęśliwie powrócili na Ziemię.

Tempo zbrojeń radzieckich pozwalało Kremlowi stopniowo doganiać potencjał wojskowy Stanów Zjednoczonych, choć nadal utrzymywały one ogólną przewagę w broni atomowej i środkach jej przenoszenia. W 1966 r. USA posiadały 904 międzykontynentalne pociski balistyczne i 590 pocisków rakietowych wystrzeliwanych z łodzi podwodnych, ZSRR zaś — odpowiednio — 292 i 27 rakiet. W 1970 r. liczba amerykańskich międzykontynentalnych pocisków balistycz­nych wzrosła do 1054, natomiast ZSRR posiadał 1299 pocisków. USA zaczęły w czerwcu 1970 r. wprowadzać do swego uzbrojenia strategiczne rakiety nośne. Moskwa rozwijała natomiast dynamicznie flotę wojenną, która pojawiała się wciąż w nowych punktach globu ziemskiego.

Lata sześćdziesiąte umocniły pozycje ZSRR jako supermocarstwa. Moskwa pozyskiwała niektóre państwa Trzeciego Świata: Somalia, Jemen Południowy (udostępnił bazy w Adenie i na wyspie Sokotra), Libia (w wyniku zamachu stanu zmieniła w 1969 r. orientację z prozachodniej na proraradziecką).

Powodem polityki odprężenia prowadzonej przez ZSRR było zagrożenie chińskie. Na granicy z ChRL stale utrzymywano ok. 30 dywizji. Zbroje­nia radzieckie osiągnęły pod koniec dekady poziom, którego gospodarka na dłuższą metę nie mogła utrzymać.

Nowe tony w retoryce Kremla pojawiły się w nocie skiero­wanej do Bonn w lutym 1969 r. Na naradach Układu War­szawskiego w Budapeszcie w marcu 1969 r. oraz w Pradze w październiku tegoż roku ponowiono apel o zwołanie euro­pejskiej konferencji bezpieczeństwa. Zwycięstwo socjaldemo­kratów w RFN we wrześniu 1969 r. nasiliło tendencje odprę­żeniowe w Bonn. Kreml odpowiedział pozytywnie. Podczas negocjacji radziecko-zachodnioniemieckich, w marcu i maju 1970 r.. kanclerz Brandt spotkał się dwukrotnie z premierem NRD - Stophem. 12 VIII 1970 r. podpisano w Moskwie układ między ZSRR a RFN, zobowiązujący obie strony do „nieograniczonego po­szanowania integralności terytorialnej wszystkich państw w Europie w ich obecnych granicach”, w tym także wymie­nionej specjalnie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. 7 XII 1970 r. kanclerz Brandt i premier PRL Józef Cyrankiewicz podpisali w Warszawie układ między PRL a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków. Obie strony stwierdziły, iż linia Odra-Nysa Łużycka stanowi zachodnią granicę PRL i zobowiązały się do poszanowania integralności terytorialnej obu państw. Po podpisaniu układu Brandt i Cyrankiewicz zapowiedzieli nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Warszawą a Bonn.

W styczniu 1970 r. Kreml zaaprobował projekt udziału USA w konferencji bezpieczeństwa i współpracy w Europie, która dla ZSRR miała się stać namia­stką traktatu pokojowego z Niemcami i środkiem pokojowej neutralizacji Europy Zachodniej w obliczu zagrożenia Kremla przez Chiny. W marcu 1970 r. wszedł ponadto w życie układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, ratyfikowany przez 48 państw, a w lecie tego roku USA i ZSRR rozpoczęły roko­wania w kwestii ograniczenia zbrojeń strategicznych.

Wykład XXIV:

Stosunki międzynarodowe w latach 1970 - 1979

1. Ład światowy

W lata siedemdziesiątych następowało równoważenie się potencjałów wojskowych USA i ZSRR. Ekspansja ZSRR nabrała nowego charakteru - łączył ofensywę glo-balną z „budowaniem mostów”. Amerykanie napotykali ros­nące trudności w Indochinach. W pakcie północnoatlantyckim i wspólnotach europejskich istniały ry­sy.

Państwem niezależnym była Japonia z dynamicznie rozwijającą się gospodarką. Komunistyczne Chiny realizowały „rewolucją kulturalną”. Kraje naftowe zdobyły coraz znaczniejszą pozycje na arenie międzynarodowej. W krajach Trzeciego Świata porzucano programy rozwojowych na rzecz walk zbrojnych. Przejawem rozbrojenia był trak­tat zakazujący rozmieszczania broni masowego rażenia na dnie i pod dnem oceanów, podpisany 11 II 1971 r. przez USA, ZSRR, Wielką Brytanię i 60 innych państw (ChRL i Francja odmówiły złożenia podpisów pod dokumentem). 10 IV 1972 r. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Związek Radziecki i 70 innych państw podpisało konwencję o zakazie rozwoju, produkcji i składowania broni biologicznej, która weszła w życie pod koniec marca 1975 r.

2. Polityka USA w I połowie lat siedemdziesiątych

Prezydent Nixon starał się poprawić finansowy bilans powstrzymywania komunizmu. W tym celu stale zwiększano eksport broni amerykańskiej. Starano się dozbroić głównych sojuszników: Japonię, Koreę Południową, Indonezję, Malezja, Izrael, Iran, Arabia Saudyjska, Zair. Państwa te kupowały ogromne ilości amerykańskiego sprzętu wojskowego, często najnowszych generacji.

„Wietnamizacja" konfliktu wietnamskiego nie przynosiła spodziewanych efektów. Reżim sajgoński był sła­by i skorumpowany, a jego armia nie mogła udźwignąć cię­żaru wojny z komunistami. Interwencja amerykańska w Kambodży zawiodła. W 1971 r. komuniści spod znaku Czer­wonych Khmerów kontrolowali już połowę kraju. Amery­kanie dopuszczali się mordów na cywilach - szczególny rozgłos zdobyła masakra wioski My Lai w 1968 r. (dowodzą­cy akcją oficer został skazany przez amerykański sąd wojen­ny w 1971 r. a proces potwierdził przypadki łamania przez Amerykanów postanowień konwencji międzynarodowych o prowadzeniu wojny).

Nie ustawały protesty przeciw wojnie wietnamskiej. Wysiłek wojskowy spowodował nasilenie się zjawisk infla­cyjnych. Malała konkurencyjność eksportu amerykańskiego, a rynek USA stopniowo opanowywały towary japońskie i za­chodnioeuropejskie. W rezultacie deficytu płatniczego za­chwiała się pozycja dolara. W grudniu 1971 r. prezydent Ni­xon zawiesił wymienialność dolara na złoto i inne dewizy oraz zdewaluował walutę amerykańską, co było naruszeniem międzynarodowego systemu walutowego stworzonego w 1944 r. w Bretton Woods.

W połowie 1971 r. Waszygton zmienił politykę wobec komunistycznych Chin. Oba mocarstwa jednoczyło zagrożenie radzieckie i chęć wykorzy­stania możliwości tkwiących w wymianie gospodarczej. W kwietniu 1971 r. zniesiono embargo na handel z ChRL. W czerwcu 1971 r. chiński premier Zhou Eniai dał do zrozumienia dziennikarzom ame­rykańskim, że ChRL jest gotowa do normalizacji wzajem­nych stosunków. W lipcu tegoż roku tajną wizytę w Pekinie złożył doradca Nixona do spraw bezpieczeństwa — Henry Kissinger. który spotkał się z Zhou. 25 X 1971 r., ludowe Chiny zostały przyjęte do ONZ, zastępując w niedługim czasie Tajwan w roli stałego członka Rady Bezpieczeństwa.

21-28 II 1972 r. wizytę w Chinach złozył prezydent Nixon (pierwsza wizyta prezydenta amerykańskiego w państwie ko­munistycznym). Nixon rozmawiał z Mao i Zhou. Na zakoń­czenie wizyty ogłoszono komunikat o zawarciu porozumie­nia handlowego. Obie strony w zasadzie zgodziły się, że ist­nieją tylko jedne Chiny, ale bez konkretnych konsekwencji w odniesieniu do Tajwanu (USA nadal uznawały reżim Chianga).

Wobec brak postępu w czterostronnych rokowaniach paryskich, na początku stycznia 1973 r., Nixon zawiesił wszelkie działa­nia przeciw Hanoi. Po kolejnych trzech tygodniach rokowań osiągnięto kompromis na warunkach z trudem pozwalają­cych Waszyngtonowi zachować twarz. 27 I 1973 r. delegacje Hanoi, Sajgonu, Vietcongu i USA podpisały umowę o prze­rwaniu ognia w Wietnamie:

• wojska amerykańskie miały być ewakuowane z Wietnamu Południowego,

• strona komuni­styczna zobowiązała się do zwolenienia jeńców amerykań skich.

• zapowiadano w Wietnamie wolne wybory, w co trudno było uwie­rzyć (brak wzmianki o wycofaniu wojsk Wietnamu Pół­nocnego z południa kraju.

Wojna wiet­namska kosztowała w latach 1961-1973 życie prawie 56 tyś. żołnierzy USA, rannych zostało ok, 304 tyś.

W październiku 1973 r. w wyniku afery korypcyjnej ustąpić musiał wiceprezydent Spiro Agnew. Wkrótce wybuchła afera „Watergate”: w 1972 r. oka­zało się, że rządząca administracja republikańska założyła podsłuch w siedzibie biura wyborczego Partii Demokratycz­nej w Waszyngtonie. Afera doprowadziła do ustąpienia Nixona w sierpniu 1974 r. No­wy prezydent Gerald Ford, mianowany przez Nixona następ­cą Agnew, został pierwszym szefem administracji USA nie pochodzącym z wyboru.

23-24 XI 1974 r. Ford spotkał się z Brezmewem we Władywostoku i uzgodnił zasadę parytetu zbrojeń rakietowych. Przyjęto górny pułap dla obu stron. Odprężenie w stosunkach radziecko-amerykańskich zachwiało się w styczniu 1975 r., gdy Kreml odrzucił układ handlowy z 1972 r., co stanowiło reakcję na żądanie Kongresu USA wprowadzenia ułatwień w emigracji Żydów radzieckich.

3. Polityka ZSRR w I połowie lat siedemdziesiątych

Główne założenia polityki radzieckiej w pocz. lat siedemdziesiątych: kontynuacja ekspansji globalnej, neutralizowanie i izolowanie Chin, wykorzystanie uwikłania Stanów Zjednoczonych w Wietnamie, wciąganie Europy Zachodniej w układy polityczne i ekonomiczne, mające na celu osłabienie jedności atlantyc­kiej (cele te jako strategię pokojową przyjęto na XXIV Zjazdzie KPZR 30 III 1971 r. - strategia ta zawierała postulaty: wyrze­czenia się siły i gróźb w polityce międzynarodowej, rozbroje­nie, ostateczne uznanie zmian terytolialnych w Europie po II wojnie światowej, zakaz broni nuklearnej, likwidacja po­zostałości kolonializmu i współpraca państw o różnych ustrojach). W 1972 r. Kreml przyjął nową doktrynę militarną, polega­jącą na wykorzystaniu marynarki wojennej do demonstrowania obecności radzieckiej w waż­nych punktach globu i gotowości do działań wojskowych w każdym miejscu.

Sojusznikami ZSRR były tu Egipt, Libia. Somalia i Kongo. ZSRR szkolił terrory­stów palestyńskich, broń radziecka zasilała tez partyzantów w Angoli i Mozambiku. W sierpniu 1971 r rząd Sudanu polecił personelowi misji dyplomatycznych ZSRR i Bułgarii opuszczenie kraju (dyplomaci współdziałali w zamachu stanu). W lecie 1972 r. pogorszyły się stosunki radziecko-egipskie: w lipcu prezydent Egiptu Anwar as -Sadat usunuł z kraju ok. 20 tyś. doradców radziec­kich. We wrześniu 1973 r. armia obaliła rząd Allende w Chile, od trzech lat wspierany przez Kreml. Na Zachodzie wydano Archipelag Gulag Aleksandra Sołzenicyna (1973 r.), co zwróciło uwagę opinii publicznej na zbrodniczy charakter systemu radziec­kiego.

Dyplomacja radziecka starała się wciągać poszczególne kraje w orbitę swych zabiegów. Stąd wynikały ożywione stosunki ZSRR i Francji (wizyta Breżniewa we Francji w październiku 1971 r.) oraz ZSRR i RFN (w maju 1973 r. Breżniew odwiedził Bonn). Stosunków lyeh nie zepsuło nawet wykrycie w najbliższym otoczeniu kanclerza Willy Brandta szpiega enerdowskiego i związana z tym dy­misja szefa rządu RFN (prawdopodobnie ludzie kształtujący politykę wschodnią rządu Brandta, tacy jak Herbert Wehner i Egon Bahr, utrzymywali niejawne kontakty z Moskwą). Nowy kanclerz Helmut Schmidt przyjechał do Moskwy w li­stopadzie 1974 r., by podpisać tam długoterminowa umowę gospodarczą. W lutym 1975 r. w Moskwie przebywał premier Wielkiej Brytanii, Harold Wilson. Jego wizyta /ukończyła się podpisaniem układu o rozszerzeniu współpracy gospo­darczej i naukowo-technicznej.

Planom radzieckim, zmierzającym do skłócenia i neutrali­zowania państw zachodnioeuropejskich, sprzyjał w 1974 r., konflikt grecko-turecki na Cyprze. Doprowadził on do wystąpienia Grecji z NATO. Pakt północno-atlantycki stracił też brytyjskie bazy na Malcie, współpracują­cej z promoskiewską Libią płk. Kaddafiego. W Portugalii w kwietniu 1974 r. nastąpiła zmiana rządu, co otworzył pole działania dla partii komunistycznej, której popularność gwałtownie wzrosła. Przed dowództwem NATO zaczęła się rysować groźba objęcia przez komunistów władzy w państwie człon­kowskim Sojuszu. Rewolucja w Lizbonie przyspie­szyła wyzwolenie kolonii portugalskich, w których komuniści mieli duże wpływy. wśród miejscowych partyzantów.

ZSRR i kraje satelckie wzmagały zbrojenia, rozwijając nie tylko tradycyjne rodzaje uzbrojenia i broń jądrową, ale doskonaląc arsenał broni biologicznych i chemicznych. W laboratoriach ZSRR, Czechosłowacji, NRD i innych panstw bloku wytwarzano środki usuwające pamięć, wyzwalające określone reakcje lub zakłócające normalne funkcjonowanie umysłu. Celem tych badań było uzyskanie broni, która miała opanować świadomość ludzką. Istnieją dowody ze agenci KGB brali aktywny udział w han­dlu narkotykami. Gwałtowny wzrost narkomanii wśród żoł­nierzy USA w Wietnamie, a także wśród uczestników ru­chów protestu przeciw tej wojnie w samych Stanach Zjedno­czonych był w pewnej mierze związany z tą działalnością (w lalach 1971 -1972 r. liczba zgonów w lotnictwie USA związanych z nadużyciem narkotyków przekroczyła liczbę ofiar w walce). Broń chemiczną pro­dukowały też związane z ZSRR państwa organizujące zama­chy terrorystyczne — Irak, Libia i Syna.

4. SALT I i radzieckie „odprężenie”

Mimo stałej przewagi USA w liczbie głowic nuklearnych i jakości sprzętu, np. broni antyrakietowej, w 1971 r. ZSRR posiadał już więcej pocisków balistycznych. W rozmowach tych czas pracował na korzyść strony radzieckiej, rakietowy ar­senał ZSRR powiększał się bowiem szybciej niż amerykań­ski.

Ostatecznie rozmowy sfinalizowano podczas pobytu pre­zydenta Nixona w ZSRR. 26 V 1972 r. w Moskwie podpisał on z Breżniewem Układ w sprawie Ograniczenia Zbrojeń Strategicznych (SALT I). Obejmował trzy porozu­mienia:

- o zasadach stosowanych w stosunkach między USA a ZSRR,

- o obronnych systemach antyrakietowych (obie strony mogły zachować po dwa ośrodki tego rodzaju, jeden koło stolicy i drugi według uznania, przy czym żaden nie mógł posiadać więcej niż 100 wyrzutni i 100 rakiet prze-chwytujących),

- tym­czasowa umowa o ograniczeniu ofensywnych broni strate­gicznych (miała obowiązywać w ciągu najbliższych pięciu lat - ZSRR zachował osiągniętą już przewagę w liczbie rakiet i ogólnej mocy broni atomowej, Stany Zjednoczone mogły posiadać 1054 pociski typu ICBM oraz 710 SLBM, zainstalowane na 44 łodziach podwodnych, natomiast ZSRR mógł dysponować 1618 ICBM oraz 950 SLBM, zamontowa­nymi na 62 łodziach podwodnych).

Umowa nie precyzowała wagi rakiet ani ich technicznego wyrafinowania, stąd też nie mogła zapobiec jakościowemu wyścigowi zbrojeń. Strona amerykańska pracowała zwła­szcza nad doskonaleniem rakiet wielogłowicowych, a ZSRR — nad broniami średniego zasięgu. Porozumienie moskiewskie pozwoliło Nixonowi wygrać wybory prezydenckie w li­stopadzie 1972 r.

W dniach 16-25 VI 1973 miała miejsce wizyta Breżniewa w USA Podpisał on z Nixonem umowę o zapobieganiu konfliktowi jądrowemu miedzy oboma państwami oraz 10 układów o współpracy kulturalnej i naukowej.

Jednocześnie Kreml kontynuował ekspansję. Agentura KOB w różnych krajach stale się rozrastała. W spe­cjalnych ośrodkach ZSRR, NRD i innych państw bloku ra­dzieckiego szkolono terrorystów działających w zachodnio-niemieckiej Frakcji Armii Czerwonej (RAF), we włoskich Czerwonych Brygadach, terrorystów baskijskich, irlandz­kich, korsykańskich, palestyńskich (szef Czerwonych Brugad Renato Curcio wielokrotnie przebywał w ośrodku szkoleniowym w Karlovych Warach). W 1972 r wzmogły się akcje terrorystyczne: w maju członkowie RAF podłożyli bombę w siedzibie dowództwa sił USA w RFN, a bojownicy palestyńskiej orga­nizacji „Czarny Wrzesień'” porwali samolot linii Sabena. Podczas olimpiady w Monachium. 5 IX 1972 r. terroryści „Czarnego Września” wtargnęli do kwatery sportowców Izraela, zabijając 2 oso­by i porywając 9 osób jako zakładników (w odwecie lotnictwo izraelskie za­częło bombardować obozy uchodźców palestyńskich w Liba­nie i Syrii, będące także ośrodkami szkoleniowymi terro­rystów). Palestyńczycy odpowiedzieli porwaniem samolotu Lufthansy w październiku, okupacją ambasady Izraela w Bangkoku w grudniu 1972 r. oraz atakiem w Chartumie, pod­czas którego zginął ambasador USA w Sudanie.

5. Porozumienie w sprawie Niemiec

3 IX 1971 r. podpisano układ czterostronny w sprawie statusu Berlina Zachodniego:

• stwierdzał on autonomię tego miasta,

• zobowią­zywał ZSRR do ułatwienia tranzytu i zapewniał obywatelom Berlina Zachodniego wjazd do NRD na takich samych zasa­dach jak obywatelom innych państw.

• zakłada­no normalizację stosunków między dwoma państwami nie­mieckimi i układ o nieagresji między Układem Warszawskim a NATO.

Moskwa rozbudowywała sieć agentów KGB i wywiadu wojskowego na Zachodzie. Skandale z radzieckimi dyplomatami-szpiegami wybuchły w Anglii, Belgii i in­nych krajach.

3 VI 1972 r. RFN i NRD podpisały układy o ruchu tranzytowym i komunikacji a 21 XII 1972 r. — układ zasadniczego zawierający stwierdzenie odrębności państwowej obu sygnatariuszy (oba państwa niemieckie uznały nienaruszalność granicy między sobą oraz ustanowiły normalne stosunki dobrosąsiedzkie). W maju 1972 r. Bundestag ratyfikował ostatecznie układ z ZSRR i PRL z 1970 r., a w czerwcu 1973 r. oba państwa niemieckie zosta­ły przyjęte do ONZ.

6. Wojna na Bliskim Wschodzie

Kryzys polityki amerykańskiej oraz ogromna pomoc ZSRR i bloku radzieckiego zachęciły państwa arabskie do próby zmiany status quo na Bliskim Wschodzie. W trakcie święta żydowskiego Jom Kippur 6 X 1973 r. siły zbrojne Egiptu i Syria przeprowadziły atak na teryto­rium Izraela. Breżniew nalegał na inne rządy arabskie, by czynnie włączyły się do akcji przeciw Izraelowi. Po dwóch dniach walk wojska Izraela przeszły do kontralaku. Mimo przystąpienia do wojny także Iraku i Jordanii, Izrael przeła­mał obronę na Synaju, okrążając tam 20-tysięczny korpus egipski, a także skutecznie kontratakował zajmując syryjskie wzgórza Golan. 22 X Egipt i Izrael zaakceptowały rezolucję Rady Bezpieczeństwa nakazującą wstrzymanie walk, a 2 dni później oba państwa zawarły rozejm..

Pod koniec wojny na Bliskim Wschodzie wzrosło napięcie między USA a ZSRR. Po otrzymaniu informacji o radzieckim zamiarze wysłania wojsk w rejon konfliktu, 25 X 1973 r. Nixon ogłosił alarm w armii, lot­nictwie i flocie USA. Ponieważ Breżniew zaprzeczył in­formacjom o przygotowaniach Kremla, alarm odwołano.

Konsekwencją wojny na Bliskim Wschodzie był kryzys naftowy. 16 X 1973 r. na spotkaniu w Kuwejcie arabscy członkowie OPEC postanowili obniżyć swą produk­cję ropy naftowej i podnieść jej cenę. Krok ten tłumaczono tym. ze Stany Zjednoczone i ich zachodnioeuropejscy soju­sznicy popierają Izrael. Państwa Europy Zachodniej w 80% zaopatrywały się w ro­pę z Bliskiego Wschodu. (USA tylko w 12%). Wzmogły się ataki terrorystów palestyńskich: w gru­dniu 1973 r. ostrzelali terminal lotniczy i obrzucili granatami samolot linii PanAm na lotnisku w Rzy­mie (zginęły 32 osoby). Dopiero w czerwcu 1974 r. Nixonowi udało się przełamać wrogość państw arabskich. Podczas podróży do Egiptu, Arabii Saudyjskiej, Izraela, Jordanii i Sy­rii zawarł porozumienie z Sadatem i przywrócił stosunki z Syrią.

W rezultacie podwyżek cen ropy naftowej załamała się koniunktura gospodarcza, trwająca niemal nieprzerwanie od II wojny światowej.

7. KBWE

W latach 1973-1974 odbywały się narady przy­gotowawcze przed Konferencją Bezpieczeństwa i Współpra­cy w Europie. Na przełomie stycznia i lutego 1973 r. dokona­no zasadniczego podziału tematyki przyszłej KBWE. Strona radziecka podkreślała konieczność omówienia problemów umocnienia bezpieczeństwa i rozwoju współpracy gospodar­czej, a także zatwierdzenia terytorialnego status quo w Euro­pie. Państwa NATO nalegały na sprecyzowanie warunków zwiększenia zaufania międzynarodowego, obniżenia ryzyka konfliktu zbrojnego w Europie, a także dokładne omówienie kwestii praw człowieka. Stopniowo jednak następo­wało zbliżenie stanowisk. Doprowadziła do tego m.in. konfe­rencja ministrów spraw zagranicznych w Helsinkach w lipcu 1973 r..

30 VII - 1 VIII 1975 r. spotkali się w Helsinkach przedsta­wiciele 35 państw europejskich, USA i Kanady, w większości szefowie państw i rządów lub szefowie partii komunistycz­nych. Zjazd w Helsinkach zakończył się podpisaniem Aktu Końcowego KBWE:

• zawierał on stwierdzenie „suwerennej równości”, „integralności terytorialnej oraz wolności i niepod­ległości politycznej" państw-sygnatariuszy;

• zobowiązywał do powstrzymywania się od „użycia lub groźby użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej” jakiegokolwiek państwa;

• potwierdzał nienaruszalność granic w Europie, pokojowy tryb załatwiania sporów;

• zawie­rał zobowiązanie do szanowania praw człowieka.

8. Ofensywa radziecka w II połowie lat siedemdzisiątych

Związany z Kremlem rząd Wietnamu Pół­nocnego pogwałcił pokój ze stycznia 1973 r.: woj­ska komunistyczne zajęły 30 IV 1975 r. Sajgon i wprowadzi­ły kontrolę nad całym Wietnamem. Niemili równocześnie komuniści uchwycili też władzę w Kambodży, a pod koniec 1975 r. także w Laosie.

Po opuszczeniu Angoli przez portugalską administrację kolonialną w styczniu 1975 r rozpoczęły się walki między partyzantami proradzieckimi a prozachodnimi. Pod koniec tegoż roku do Angoli przybył specjalny korpus kubański zaopatrzony w broń i sprzęt radziecki. W odpowie­dzi wojska RPA przekroczyły granicę Angoli i wsparły party­zantów antykomunistycznych. Kreml dostarczał komunistom angolskim uzbrojenie. Kongres USA odmówił Fordowi zgody na zwiększenie pomocy dla party­zantki antykomunistycznej w Afryce, obawiając się nowego Wietnamu. W sierpniu 1975 r. sekretarz stanu USA Kissinger ostrzegł ZSRR przed ingeren­cją w wewnętrzne sprawy Portugalii, będącego członkiem NATO. Pomimo tych zapowiedzi w USA zaczęła dominować doktryna Sonnenfelda (sformułowana w referacie wysokiego urzędnika Departamentu Stanu USA, Helmuta Sonnenfelda, pod koniec 1975 r. zalecała „bardziej organicz­nego zrośnięcia” Europy Wschodniej z ZSRR dla zapobieże­nia III wojnie światowej).

Poraż­kę Kremla stanowiło zerwanie 15 III 1976 r. przez Egipt układu o przyjaźni i współpracy z ZSRR. Celem tego kroku prezydenta Sadata była poprawa stosunków z Izraelem i po­kojowe rozwiązanie konfliktu bliskowschodniego. W kwiet­niu sekretarz stanu Kissinger odbył dwutygodniową podróż do Afryki, umacniając wizerunek USA jako obrońcy wolno­ści. Między innymi poparł on postulat niepodległości Nami­bii, okupowanej przez RPA, a także wezwał do zniesienia apartheidu. Podczas konferencji ministrów spraw zagranicz­nych państw NATO 21 V 1976 r. w Oslo potępiono ZSRR za podważanie polityki odprężenia przez gwałtowną rozbudowę sił zbrojnych. Śmierć Mao Zedonga na początku września 1976 r. otworzyła drogę do pełnej normalizacji stosunków między Pekinem a krajami zachodnimi.

W styczniu 1977 r. Biały Dom objął Jimmy Car­ter. Nowy sekretarz stanu, Cyrus Vance, był zwolennikiem ostrożnej, choć bardziej konsekwentnej kontynuacji dotych­czasowej polityki, natomiast doradca Cartera do spraw bez­pieczeństwa, Zbigniew Brzeziński, wyraźniej postrzegał świat jako pole walki dwóch systemów, akcentował radziec­kie zagrożenie dla wolności i bezpieczeństwa międzynarodo­wego oraz wskazywał na rosnącą izolację USA w świecie. Brzeziński wy­chodził z założenia, że należy wymusić na Kremlu wybór między liberalizacją systemu a izolacją prowadzącą do zaco­fania technologicznego. W tym celu zalecał Carterowi, by ściśle uzależniał współpracę gospodarczą od respektowania przez blok radziecki zobowiązań politycznych.

Koniec lat siedemdziesiątych stał pod znakiem równoważenia się potencjałów wojskowych USA i ZSRR.

Reakcja amerykańska na kolejne sukcesy ZSRR ograniczała się do upominania Moskwy w sprawie przestrzeganie układu KBWE. Na początku 1977 r. Waszyngton ostrzegł Moskwę przed represjonowaniem Andrjeja Sacharowa. 17 III 1977 r. na forum Zgromadzeniem Ogólnym ONZ Carter stwierdził, że Karta Narodów Zjednoczonych umożliwia tej organizacji kontrolę przestrzegania praw człowieka. ZSRR odpowiedział, iż doktryna obrony praw człowieka jest ingerencją w wewnętrzne sprawy ZSRR.

W październiku 1977 r. wygasł układ SALT I. Obie strony zadeklarowały formalnie dalsze jego trwanie. Układ SALT II, podpisany 18 VI 1979 r. podczas wiedeńskiego spotkania na szczycie Breżniew-Carter, przewidywał jednakowy pułap strategicznych środków przenoszenia broni nuklearnej. Układ ten podważył system bezpieczeństwa świata zachodniego, opierający się na amerykańskim straszaku atomowym. W obawie przed groźbą wojny i dominacji radzieckiej NATO podjęło w grudniu 1978 r. decyzję o utworzeniu w Eu­ropie systemu wczesnego ostrzegania i kontroli (AWACS). 12 XII 1979 r, w Brukseli 14 szefów rządów NATO zdecydowało o roz­mieszczeniu po 1983 r. w Europie 108 rakiet Pershing II i 464 pocisków samosterujących Cruise, jeżeli rokowania rozbrojeniowe z ZSRR, dotyczące rakiet SS-20, zakończą się niepowodzeniem.

9. Stosunki USA - ChRL

Po śmierci Mao nowe kierownictwo chińskie z Hua Guofengiem i Deng Xiaopingiem na czele obrało politykę otwarcia się na Zachód oraz modernizacji gospodarki i armii w obronie przed hegemonizmem radziec­kim. W styczniu 1978 r. doszło do układu ekonomicz­nego ChRL-EWG, a w maju tegoż roku Brzeziński odwie­dził Pekin, usuwając resztę przeszkód w drodze do nawiąza­nia normalnych stosunków między Stanami Zjednoczonymi a Chinami. W pocz. 1979 r. nawiązano stosunków dyplomatycznych. Podczas wizyty wicepremiera Deng Xiaopinga w USA (28 1-5 II 1979) podpisano porozumienie o współpracy kulturalnej i wymianie naukowej. We wspólnym komunika­cie ostro skrytykowano politykę ZSRR. Pod koniec lat siedemdziesiątych otwarcie chińskie zaczynało przynosić konkretne efekty w postaci umów handlowych z USA, Wiel­ką Brytanią i innymi państwami zachodnimi. W ciągu 1979 r. chińsko-amerykańskie obroty handlowe uległy podwojeniu. Porozumienie amerykańsko-chińskie stawiało

10. Stosunki Wschód - Zachów w końcu lat siedemdziesiątych

W grudniu 1978 r. Wiet­nam rozpoczął inwazję na Kambodżę a na początku stycznia 1979 r. wojska wietnamskie obaliły reżim Czerwonych Kmerów. ZSRR zgłosił w Radzie Bezpieczeństwa wobec rezolucji wzywającej do wycofania wojsk wietnamskich z Kambodży swoje veto. W połowie lutego 1979 r. Chiny zaatakowały Wietnam. Moskwa zarządała, by Pekin wycofał swoje wojska. Armia wietnamska oparła się ofensywie sił chińskich.

Ustanowiony w 1978 r. komunistyczny reżim w Afganistanie napotkał opór partyzantki muzułmańskiej. W marcu 1979 r. Kreml nie zdecydował się na militarne wsparcie Tarakiego, który został usunięty i zabity przez Amina we wrześniu tegoż roku. W lipcu 1979 r. ruch sandinistów zdobył władzę w Nikaragui, niszcząc popierany przez USA reżim Anastasio Somozy.

26 III 1979 r., dzięki osobi­stej mediacji Cartera, doszło do podpisania układu pokojowe­go między Izraelem a Egiptem. W Iranie wybuchła pod przywództwem ajatollaha Chomeiniego na pocz. 1979 r. szyicka rewolucja, która przy­brała antyamerykański charakter. W listopadzie 1979 r. bojówkarze Chomeiniego opanowali ambasadę Stanów Zjedno­czonych i wzięli 90 zakładników spośród dyplomatów ame­rykańskich, żądając wydania przez Waszyngton szacha, który przybył do USA na leczenie.

Wykład XXV:

Stosunki międzynarodowe w latach 1970 - 1979

Radziecka inwazja na Afganistan. W 1979 r. dojrzewały przesłanki nowego zaostrzenia stosunków Wschód-Zachód. Nieustępliwość Kremla w kwestii zbrojeń i praw człowieka oraz nieskuteczność polityki odprężenia skłoniły prezydenta Cartera do zwiększenia wydatków zbrojeniowych. Zachęco­ny własnymi sukcesami oraz trudnościami Waszyngtonu na Środkowym Wschodzie, Kreml coraz silniej angażował się w tym regionie. Rewolucja komunistyczna w Afganistanie oraz islamska w Iranie wydawały się tam przechylać szalę na korzyść ZSRR. Postawa Kremla, który pochwalał anty amery­kańska retorykę Teheranu i barbarzyńską akcję porwania za-kfadników amerykańskich, nie napotykała wzajemności ze toy reżimu Chomeiniego, chociaż sama jego nienawiść do Ameryki była na rękę Moskwie.

Jednocześnie Związek Radziecki miał coraz więcej pro­blemów w Afganistanie. Na wiosnę 1979 r. Breźniew nie zde­cydował się wesprzeć wojskowo swego pupila Tarakiego. Jak jaz wspomniano, we wrześniu został on obalony i zamordo­wany przez prochińskiego Amina, którego laicki radykalizm zaostrzył działania muzułmańskich partyzantów afgańskich pceciw władzom w Kabulu. Upadek Amina oznaczać mógł 'koniec komunizmu w Afganistanie, możliwość zaś jego zwy-^stwa oceniano na Kremlu jako groźbę wejścia tego kraju w orbitę Chin lub zgoła Zachodu. W tej sytuacji Breźniew skydowś ^ poó}^c Jo-oJa J<róre proponow^JJ Aodropow, &omykoiUstinow¹. W nocy z 25 na 26 XII 1979 r. radziec-tesiły zbrojne w sile ok. 100 tyś. żołnierzy rozpoczęły inter-iBCTcję w Afganistanie. Specjalny oddział komandosów

KGB i GRU opanował pałac prezydencki w Kabulu. Zamor dowano Amina i ustanowiono tam nowe władze pod kierow­nictwem Babraka Karmala. Formalnie inwazja radziecka na­stąpiła na prośbę rządu Karmala, ale już wkrótce okazało się, że przybył on do Kabulu w kilka dni po inwazji, a prośbę swą podpisał na terytorium ZSRR².

Decyzja Kremla okazała się fatalna w skutkach. Podejmu­jąc ją kierownictwo Kremla źle oceniło sytuację, sądząc, że wejście ogromnych sił radzieckich sparaliżuje opór patyzant-ki muzułmańskiej. Tymczasem inwazja, która miała być Bhtzkriegiem, zamieniła się w długotrwałą wojnę. Przyspie­szyła ona rozkład armii afgańskiej, której szeregi topniały w wyniku dezercji. Nowoczesne uzbrojenie armii radzieckiej — czołgi, rakiety, helikoptery bojowe, transportery opance­rzone czy broń przeciwpancerna — okazywało się bezsku­teczne wobec taktyki partyzantów, którzy w małych grupach wycofywali się w góry, skąd urządzali krótkie wypady lub wyciągali wojska radzieckie w zasadzki. W ciągu pierwszego roku po inwazji rząd w Kabulu kontrolował w pełni tylko 10% terytorium Afganistanu, a utrzymywał się jedynie dzięki wsparciu ponad 100-tysięcznego kontyngentu wojsk radziec­kich. Co więcej, w rządzącej Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu nadal trwały krwawe porachunki między zwal­czającymi się frakcjami Khalc] a Parchami. W kwietniu 1980 r. Karma! podpisał z Kremlem tajne porozumienie o stacjonowaniu Armii Radzieckiej na terenie Afganistanu, co było sformalizowaniem status quo, ale nie zmianą na ko­rzyść komunistów³.

Reakcje międzynarodowe. Akcja Kremla w Afganistanie okazała się punktem zwrotnym w rozwoju sytuacji między­narodowej. Po raz pierwszy bowiem od bardzo długiego cza­su ZSRR zbrojnie interweniował poza obrębem obszaru uznawanego milcząco przez Zachód za sferę radzieckich wpływów. Prezydent Carter i jego doradcy uznali, że krok Kremla stanowi „oczywiste zagrożenie dhs j^ok. sadniczy i długofalowy przełom we w/,.^ .'m kactT między USA a ZSRR. Dwa dm po •.^< z podobnymi ostrzeżeniami, Carter oir/vrm w aroganckim tonie odpowiedź Brezniewa, lou opracował plan sankcji przeciw ZSRR. doktn n< pieczeństwo Azji Środkowej z bezpieezerishu przyspieszył rozbudowę swych sił zbrojnych, v niu do Kongresu Carter określił publicznie ukeh „największe zagrożenie pokoju światowego od ny światowej". W Białym Domu przewKtv\^in uwikła ZSRR w długotrwałą wojnę. P()iiie\¹ ;i no, że zbrojne opanowanie Afganistanu im pierwszy krok ZSRR ku wybrzeży Zatoki Per-k o stanie państwa w styczniu l ^80 r. Carter ^n zareagowałyby na taki atak siłą, oraz zapowieu/ nie pomocy gospodarczej i wciskowej idą hik wiedź tę nazwano doktryna Cartere. -i l ^su\;'^: ' Kremla stanowi „oczywiste zagrożenie dhs j^ok. sadniczy i długofalowy przełom we w/,.^ .'m kactT między USA a ZSRR. Dwa dm po •.^< z podobnymi ostrzeżeniami, Carter oir/vrm w aroganckim tonie odpowiedź Brezniewa, lou opracował plan sankcji przeciw ZSRR. doktn n< pieczeństwo Azji Środkowej z bezpieezerishu przyspieszył rozbudowę swych sił zbrojnych, v niu do Kongresu Carter określił publicznie ukeh „największe zagrożenie pokoju światowego od ny światowej". W Białym Domu przewKtv\^in uwikła ZSRR w długotrwałą wojnę. P()iiie\¹ ;i no, że zbrojne opanowanie Afganistanu im pierwszy krok ZSRR ku wybrzeży Zatoki Per-k o stanie państwa w styczniu l ^80 r. Carter ^n zareagowałyby na taki atak siłą, oraz zapowieu/ nie pomocy gospodarczej i wciskowej idą hik wiedź tę nazwano doktryna Cartere. -i l ^su\;'^: ' munistycznej jest możliwa i że przynosi dobre rezultaty. Sta­rzejące się kierownictwo Kremla nie przyjmowało tego do wiadomości. Stosunki radziecko-chińskie znajdowały się w impasie. Odprężenie na linii Waszyngton-Pekin wywoły­wało mieszane efekty. Negatywny wpływ na te stosunki mia­ło podpisanie przez USA na początku października 1980 r. układu o współpracy z Tajwanem. ChRL rozwijała również stosunki z różnymi państwami azjatyckimi. W maju 1980 r. szef partii Hua Guofeng gościł w Japonii. W czerwcu 1981 r. premier Zhao Ziyang odwiedził Nepal, Bangladesz i Paki­stan, z którym Pekin utrzymywał ścisłe związki. Wizyta chiń­skiego ministra spraw zagranicznych Huang Hua w Indiach pod koniec czerwca tegoż roku, pierwsza od 21 lat, poprawiła napięte stosunki między tymi dwoma państwami⁸.

Reakcje Zachodu na radziecką inwazję w Afganistanie osłabiały trudności gospodarcze wywołane drugim „szokiem naftowym" i recesją. Na wiosnę 1980 r. okazało się, iż ra­dziecka agresja podkopała nie tylko prestiż ZSRR, ale i jed­ność świata zachodniego. Stanowisko bliskie amerykańskie­mu zajęła Wielka Brytania. Bezpośrednie negatywne reakcje w Bonn i Paryżu były jednak dość niewyraźne, a RFN podję­ła rozmowy w sprawie budowy gazociągu z radzieckiego półwyspu Jamał. Stany Zjednoczone były zdecydowanie przeciwne projektowi gazociągu, który mógł zwiększyć za­leżność RFN i Francji od dostaw z ZSRR. W maju 1980 r. doszło do spotkania Breżniew-Giscard d'Estaign w Wilano­wie, pierwszego na tym szczeblu od momentu radzieckiego ataku na Kabul. Na przełomie czerwca i lipca tegoż roku w Moskwie bawił kanclerz RFN Schmidt, bezskutecznie usi­łując przekonać Kreml do zmiany polityki. W związku z tym rząd w Bonn przyjął założenie, że rozmieszczenie nowych rakiet amerykańskich może podnieść ryzyko konfliktu. Wo­bec asekuracyjnej polityki Schmidta stosunki USA-RFN we­szły w stadium kryzysowe. W listopadzie 1980 r. Schmidt ogłosił, że RFN nie spełni obietnicy podniesienia wydatków wojskowych o 3%⁹.

Tymczasem podpisując dyrektywę prezydencką PD-59, Carter nakazał przyspieszenie rozbudowy amerykańskich sił zbrojnych. Sankcje USA wobec ZSRR były nieskuteczne, Kreml bowiem kupował zboże, a nawet część zaawansowa­nej technologii w krajach trzecich. W kwietniu 1980 r. z kolei Waszyngton doznał prestiżowej klęski. Akcja uwolnienia siłą amerykańskich zakładników w Iranie nie powiodła się, a po­pularność Cartera gwałtownie spadła. Po dymisji sekretarza stanu Cyrusa Vance'a w kwietniu 1980 r. nowym szefem dy­plomacji USA został Edmund Muskie. Mimowolny „szczyt",

jakim stał się pogrzeb przywódcy jugosłowiańskiego Ti w maju 1980 r., nie przyniósł zmniejszenia napięcia miedz narodowego. Natomiast w lipcu tegoż roku dos/.J o w Tok do spotkania prezydenta Cartera i Hua Guofenga. W Mi skwie, nie bez racji, odebrano to spotkanie jako próbę zmo towania bloku politycznego wymierzonego przeć iv ZSR] Stany Zjednoczone umocniły się też w „rogu Afryki", podp sując w sierpniu 1980 r. umowę wojskową z Somalią, kto przyznała USA prawo użytkowania baz na swoim tervtoriur Śmierć szacha w lipcu 1980 r. nie rozwiązała sprawy zakła ników amerykańskich w Teheranie. Mimo zniknięcia głó\ nego powodu akcji bojówkarzy Chomeiniego, negocjacje sprawie zakładników trwały jeszcze wiele miesięcy 3 zakoi czyły się ich uwolenieniem dopiero w styczniu l W i r. B< większego postępu skończyło się w listopadzie I^HO r. śpi tkanie przeglądowe KBWE w Madrycie^!().

Oceniając przełom 1979 r. z dłuższej perspektywy, wida że przyspieszył on upadek imperium radzieckiego. Od kom lat siedemdziesiątych rosło znaczenie przemian technologie nych w światowej grze politycznej. Trwająca na Zachodź rewolucja informatyczna miała tam stałą podstawę w posta masowego upowszechnienia komputerów osobistych i ii nych nośników informacji. Podczas gdy rewolucja la żmii niała oblicze świata zachodniego, ograniczenia polityczr w ZSRR i krajach komunistycznych, a głównie cenzur uniemożliwiały rozwój obiegu informacji, a prze/ to con bardziej hamowały możliwości wojskowe oho/u komun stycznego. Odkrycia w biologii molekularnej i biochemii d( prowadziły do nowego etapu rozwoju broni chcmic/nej i bal teriologicznej. Widząc malejącą skuteczność s/piegost^ wojskowego, tajne służby Związku Radzieckiego i krajó satelickich coraz częściej korzystały z sieci między narod( wego handlu narkotykami, czym przyczyniły i u duzi mierze do jej rozwoju^{\ \}.

Międzynarodowe aspekty kryzysu w Polsce, W lec 1980 r. nowym problemem międzynarodowym sush mc stra ki na polskim Wybrzeżu, porozumienia sierpniowe i powsti nie „Solidarności". Wydarzenia te były sensacja światom i okazały się o tyle przełomowe, że po raz pierws/) w histor władze komunistyczne zalegalizowały masowu organizac niezależną od partii, która przez swój robotniczy charakt( zadawała kłam twierdzeniom o państwach komunsshcznyc jako systemach rządzonych w imieniu proletariatu I)odatk( wo, powstanie „Solidarności" podzieliło ruch kormmistyci ny. Entuzjastycznie powitały ją niektóre środowiska lcwic( we na Zachodzie. W państwach bloku nicMcs⁴:- ^;:'¹ propc i ii;i doKonywac karKołomnych sztuk, by takt ten /cc inh zinterpretować jako kontrrewolucję.

(lisie „Solidarności" było na rękę Stanom Zjedno-

i!dvz pomnażało kłopoty imperium radzieckiego, o /(łakomicie pasowało do ideologii obrony praw , s i samoorganizacji społeczeństwa głoszonej przez JiusL Na Kremlu szybko zrozumiano wagę proble-^ VIII 1980 r. działała tam specjalna komisja polit-

pluW polskich pod przewodnictwem Susłowa. i hsc sprawę, że interwencja w Polsce, podobnie jak na Afganistan, może drogo kosztować, Kreml nie

k / istnieniem „Solidarności" i usilnie nalegał na u i ic Nse było to dla komunistów polskich proste > "nvosci ..Solidarności" i załamania się determina-

. ;;.ich PZPR. Dlatego też Kreml przygotowywał ?;;i Poisks^ chcąc wykorzystać dogodny moment,

ui t v zaabsorbowanie USA problemem zaktadni-•r. Mińskich w Iranie, a także koniec kadencji Carte-

ra. 5 XII 1980 r. szczyt państw Układu Warszawskiego w Moskwie zajął się „kontrrewolucją" w Polsce, a satelitar-

ny wywiad amerykański stwierdził posuwanie się dużych sił Armii Radzieckiej w pobliże granicy z Polską. Spodziewano się inwazji. Biały Dom uzyskał zapewnienie Bonn, że w przypadku interwencji Moskwy rząd RFN przyłączy się do sankcji przeciw ZSRR. Na wniosek doradcy do spraw bez­pieczeństwa państwa Brzezińskiego, prezydent Carter wy­słał depeszę do Breżniewa, ostrzegając przed skutkami ewentualnego użycia przez ZSRR siły w Polsce i zapowia­dając możliwość zmiany status quo na Kubie. Nazajutrz złożył publicznie oświadczenie w tej sprawie. Z podobną interwencją wystąpił papież Jan Paweł II. 12 XII ministro­wie spraw zagranicznych państw NATO ostrzegli Moskwę przed konsekwencjami ewentualnej akcji wojskowej w Pol­sce. Kreml zaniechał inwazji¹².

Przywódcy ZSRR nie zaprzestali jednak wywierania presji na władze PRL. Na początku 1981 r. zorganizowano na tere­nie Polski wielkie manewry Układu Warszawskiego. Prowo­kacja w Bydgoszczy, gdzie w marcu 1981 r. milicja pobiła działaczy „SolidaroścF, posłużyła za pretekst do ponownego zaostrzenia sytuacji. „Solidarność" ogłosiła strajk powszech­ny, który mógł doprowadzić do akcji wojskowej Układu War­szawskiego w Polsce. Strajku udało się uniknąć, gdyż przy­wódcy „Solidarności" poszli na ustępstwa, podpisując 30 III porozumienie z rządem¹³. Odtąd inicjatywę stopniowo za­częły odzyskiwać władze PZPR, zwłaszcza zaś ośrodek z gen. Wojciechem Jaruzelskim na czele, który jako premier i minister obrony przygotowywał stan wojenny. I Zjazd „So­lidarności" we wrześniu uchwalił Postanie do ludzi pracy Europy Wschodniej, wzywając robotników z państw bloku radzieckiego do pójścia w ślady Polski. Reakcja propagandy radzieckiej była gwałtowna. Pod presją listu KC KPZR IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu tegoż roku umocnił konserwatywne kierownictwo partii, na czele której, w paź­dzierniku 1981 r., stanął Jaruzelski i⁴.

Działalność papieża Jana Pawła II. Poważny wpływ na zmianę atmosfery międzynarodowej miała działalność polskiego papieża Jana Pawła II. Postać papieża symbolizo­wała możliwości skutecznego działania na rzecz sprawie­dliwości jako warunku pokoju. Powszechnie zauważano nowy styl Jana Pawła II, jego ogromną aktywność i fascy­nującą osobowość, wywołującą entuzjazm tłumów, gdzie­kolwiek się pojawił. Papież, w krótkim czasie, ogłosił kilka encyklik, takich jak Redemptor hominis czy Laborem exer-cens, stanowiących fundament teologiczny jego pontyfika­tu. W 1979 r. Jan Paweł II przebywał w Meksyku, Polsce, Irlandii, Stanach Zjednoczonych oraz Turcji, w 1980 r. —

w kilku państwach afrykańskich, RFN. Francu i Brazylii, a w 1981 r. — w Pakistanie, na Filipinach s w Japonii. Wszędzie witały go nieprzeliczone rzesze. Szczególny nie­pokój w Związku Radzieckim budziła działalność Jana Pawła II. Podczas narady sekretarzy KC państw bloku ra­dzieckiego (3-5 VI 1979) w Berlinie omawiano plany prze­ciwstawienia się jego misji. W lokalnej prasie ZSRR poja­wiły się wściekłe ataki na osobę papieża. Ostrzeżeniem, że istnieją w świecie siły gotowe za wszelką cenę powstrzy­mać papieską misję pokoju i miłości, był zamach na życie Jana Pawła II, dokonany 13 V 1981 r. w Rzymie przez terrorystę tureckiego Mehmeta Ali Ag^ę. Zaromadzono wiele poszlak wskazujących, że zamach przyholowały tajne służby bułgarskie prawdopodobnie w p^n./litnieniu zKGB¹⁵.

Zmiana w Białym Domu. Pierwsze lata prezydentury Cartera wyglądały zachęcająco. Stopniowo jednak jego po­pularność zaczęła spadać, co wiązało się z pogorszeniem sytuacji ekonomicznej i niepowodzeniami na arenie między­narodowej, a szczególnie z fiaskiem akcji uwolnienia ame­rykańskich zakładników w Iranie. Notowania Carlera spa­dały. W lipcu 1980 r. tylko 23% Amerykanów popierało je­go politykę, a jedynie 18% — politykę zagraniczną¹⁶. W kampanii przed wyborami prezydenckimi w J980 r. zwy­ciężyło przekonanie, że Stany Zjednoczone nie wykorzystu­ją swojej pozycji ekonomicznej i politycznej, wikłając się w porozumienia, które bardziej służą przeciwnikowi w glo­balnej rozgrywce, czyli ZSRR, Kampania tu suil;i pod zna­kiem rosnącego poparcia dla konserwatywnej ideologii go­spodarczej głoszonej przez kandydata repuhlikaiiskiego— gubernatora Kalifornii i byłego aktora Hollywood, Ronalda Reagana. Jego doradcy twierdzili, że stagnacja gospodarcza USA wiąże się z nadmiernymi obciążeniami podatkowymi, które dławią prywatną przedsiębiorczość, stanów'laeą pod­stawę sukcesów USA w przeszłości. W Jistopad/ie 1980 r. Carter przegrał wybory, a prezydenturę w s(vc ^; ni 1981 r. objął Reagan.

Strategia Reagana wynikała z założenia, ze ZSRR stano­wi generalne zagrożenie, że jest to rywal o całkowicie od­miennej od zachodniej logice działania oraz /e problemy międzynarodowe USA są rezultatem ekspansji Kremla^. Reagan uważał, że powstrzymując tę ekspansję przez zwięk­szenie zbrojeń oraz twardą retorykę uda mu mc wymusić ustępstwa na przeżywających trudności ps/ywódcach ZSRR. Nowa polityka amerykańska miała poie^ao na po­wrocie do równowagi militarnej, powsir/ynii';'- : udwróce niu eks|);si^ji radzieckiej w różnych punktach globu, na ro­kowaniach z pozycji siły, a nie słabości, oraz na mobilizacji energii społeczeństwa amerykańskiego. Choć Reagan często pokrywał brak konkretnej wiedzy aktorskimi umiejętnościa­mi, posiadał instynkt przywódcy, który zna ostateczny cel — zwycięstwo w zimnej wojnie — oraz wie, jak go zrealizo­wać. Po objęciu urzędu Reagan nie tylko nie złagodził tonu swych wypowiedzi, ale nawet je wzmocnił. Podczas swej pierwszej konferencji prasowej pod koniec stycznia 1981 r. oskarżył kierownictwo Kremla o niemoralność oraz o to, że nie cola się ono przed żadną zbrodnią, kłamstwem i oszu­stwem^!H. Kiedy przygnieciony wojną w Afganistanie, złymi stosunkami z Pekinem i kryzysem polskim Breżniew pod koniec lutego 1981 r., podczas XXVI Zjazdu KPZR, zapro­ponował nowemu prezydentowi USA kolejne rokowania rozbrojeniowe, pragnąc go uwikłać w nowy etap odprężenia na swoich warunkach, Reagan odmówił, kierując uwagę na problem imperializmu radzieckiego¹⁹.

Antysowiecka retoryka i polityka symboli Reagana za­skoczyła starzejące się kierownictwo Kremla. Oficjalna propaganda zareagowała wzmożeniem ataków antyamery-kańskicli Dyrektor moskiewskiego Instytutu Badań nad USA i Kanadą, Georgij Arbatow, stwierdził, że administra­cję waszyngtońską opanowali polityczni szaleńcy, przy­wódcy Kremla jednak nie byli przygotowani na gwałtowną ofensywę ideologiczną ze strony Stanów Zjednoczonych²⁰. Reagan kontynuował wysokie tempo zbrojeń amerykań­skich, jednocześnie przejął inicjatywę w rokowaniach roz­brojeniowych. Ponieważ w wyniku radzieckiej inwazji na Afganistan układ SALT II nie wszedł w życie, przez pe­wien cz«is w rokowaniach tych utrzymywał się bezruch. ZSRR montował kolejne rakiety SS-20 bez większej reakcji ze strony sojuszu atlantyckiego. Zgodnie z ustaleniami z grudnia 1979 r, państwa NATO miały podjąć decyzję o rozmieszczeniu rakiet średniego zasięgu w Europie Za­chodniej pod koniec 1983 r.²¹

Na wiosnę 1981 r. nowa administracja republikańska za­powiedziała gotowość do wznowienia rozmów w zależności od zachowania Kremla. Rokowania rozpoczęte w listopadzie 1981 ł. dotyczyły sił nuklearnych średniego zasięgu (INF) oraz redukcji zbrojeń strategicznych (START). Stały się też odrazu polem konfrontacji propagandowej. Reagan zapropo­nował .-opcję zerową", czyli zdemontowanie radzieckich ra­kiet SS 4, SS-5 i SS-20, co wiązałoby się z jednoczesnym zrezygnowaniem przez sojusz atlantycki z rozmieszczania ra­kiet Persd i ng II i Cruise. Dla Kremla projekt ten był nie do

przyjęcia, gdyż zakładał demontaż tych sił, które ZSRR już posiadał, w zamian za zobowiązanie Zachodu do prostego zaniechania. Wspomagane przez agentów radzieckich de­monstracje antynuklearne w Europie Zachodniej miały pod­kopać pozycję negocjatorów NATO. W wyniku ogromnej manifestacji w Amsterdamie rząd Holandii zrezygnował z rozmieszczania nowych rakiet na swoim terytorium. W li­stopadzie 1981 r. Breżniew odwiedził Bonn, by wzmóc na ny wywiad amerykański stwierdził posuwanie się dużych sił Armii Radzieckiej w pobliże granicy z Polską. Spodziewano się inwazji. Biały Dom uzyskał zapewnienie Bonn, że w przypadku interwencji Moskwy rząd RFN przyłączy się do sankcji przeciw ZSRR. Na wniosek doradcy do spraw bez­pieczeństwa państwa Brzezińskiego, prezydent Carter wy­słał depeszę do Breżniewa, ostrzegając przed skutkami ewentualnego użycia przez ZSRR siły w Polsce i zapowia­dając możliwość zmiany status quo na Kubie. Nazajutrz złożył publicznie oświadczenie w tej sprawie. Z podobną interwencją wystąpił papież Jan Paweł II. 12 XII ministro­wie spraw zagranicznych państw NATO ostrzegli Moskwę przed konsekwencjami ewentualnej akcji wojskowej w Pol­sce. Kreml zaniechał inwazji¹².

Przywódcy ZSRR nie zaprzestali jednak wywierania presji na władze PRL. Na początku 1981 r. zorganizowano na tere­nie Polski wielkie manewry Układu Warszawskiego. Prowo­kacja w Bydgoszczy, gdzie w marcu 1981 r. milicja pobiła działaczy „SolidaroścF, posłużyła za pretekst do ponownego zaostrzenia sytuacji. „Solidarność" ogłosiła strajk powszech­ny, który mógł doprowadzić do akcji wojskowej Układu War­szawskiego w Polsce. Strajku udało się uniknąć, gdyż przy­wódcy „Solidarności" poszli na ustępstwa, podpisując 30 III porozumienie z rządem¹³. Odtąd inicjatywę stopniowo za­częły odzyskiwać władze PZPR, zwłaszcza zaś ośrodek z gen. Wojciechem Jaruzelskim na czele, który jako premier i minister obrony przygotowywał stan wojenny. I Zjazd „So­lidarności" we wrześniu uchwalił Postanie do lud^i pracy Europy Wschodniej, wzywając robotników z państw bloku radzieckiego do pójścia w ślady Polski. Reakcja propagandy radzieckiej była gwałtowna. Pod presją listu KC KPZR IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu tegoż roku umocnił konserwatywne kierownictwo partii, na czele której, w paź­dzierniku 1981 r., stanął Jaruzelski i⁴.

Działalność papieża Jana Pawła II. Poważny wpływ na zmianę atmosfery międzynarodowej miała działalność polskiego papieża Jana Pawła II. Postać papieża symbolizo­wała możliwości skutecznego działania na rzecz sprawie­dliwości jako warunku pokoju. Powszechnie zauważano nowy styl Jana Pawła II, jego ogromną aktywność i fascy­nującą osobowość, wywołującą entuzjazm tłumów, gdzie­kolwiek się pojawił. Papież, w krótkim czasie, ogłosił kilka encyklik, takich jak Redemptor hominis czy Laborem exer-cens, stanowiących fundament teologiczny jego pontyfika­tu. W 1979 r. Jan Paweł II przebywał w Meksyku, Polsce, Irlandii, Stanach Zjednoczonych oraz Turcji, w 1980 r. —

w kilku państwach afrykańskich, RFN, Francji i Brazylii, a w 1981 r. — w Pakistanie, na Filipinach i w Japonii. Wszędzie witały go nieprzeliczone rzesze. Szczególny nie­pokój w Związku Radzieckim budziła działalność Jana Pawła II. Podczas narady sekretarzy KC państw bloku ra­dzieckiego (3-5 VI 1979) w Berlinie omawiani) plany prze­ciwstawienia się jego misji. W lokalnej prasie ZSRR poja­wiły się wściekłe ataki na osobę papieża. Ostrzeżeniem, że istnieją w świecie siły gotowe za wszelką cenę powstrzy­mać papieską misję pokoju i miłości, był zamach na życie Jana Pawła II, dokonany 13 V 1981 r. w Rzymie przez terrorystę tureckiego Mehmeta Ali Ag^ę. Zgromadzono wiele poszlak wskazujących, że zamach przygotowały tajne służby bułgarskie prawdopodobnie w r¹⁰¹⁵ uinieniu zKGB¹⁵.

Zmiana w Białym Domu. Pierwsze lata prezydentury Cartera wyglądały zachęcająco. Stopniowo jednak jego po­pularność zaczęła spadać, co wiązało się z pogorszeniem sytuacji ekonomicznej i niepowodzeniami na arenie między­narodowej, a szczególnie z fiaskiem akcji uwolnienia ame­rykańskich zakładników w Iranie. Notowania Cartera spa­dały. W lipcu 1980 r. tylko 23% Amerykanów popierało je­go politykę, a jedynie 18% — politykę zagraniczną¹⁶. W kampanii przed wyborami prezydenckimi w 1980 r. zwy­ciężyło przekonanie, że Stany Zjednoczone nie wykorzystu­ją swojej pozycji ekonomicznej i politycznej, wikłając się w porozumienia, które bardziej służą przeciwnikowi w glo­balnej rozgrywce, czyli ZSRR. Kampania la stalą pod zna­kiem rosnącego poparcia dla konserwatywnie! ideologii go­spodarczej głoszonej przez kandydata republikańskiego — gubernatora Kalifornii i byłego aktora Hollywood. Ronalda Reagana. Jego doradcy twierdzili, że stagnacja gospodarcza USA wiąże się z nadmiernymi obciążeniami podał kowymi, które dławią prywatną przedsiębiorczość, stammuen pod­stawę sukcesów USA w przeszłości. W listopad/ie 1980 r. Carter przegrał wybory, a prezydenturę w siv( ; i; 1981 r. objął Reagan.

Strategia Reagana wynikała z założenia, ze ZSRR stano­wi generalne zagrożenie, że jest to rywal o całkowicie od­miennej od zachodniej logice działania oraz /e problemy międzynarodowe USA są rezultatem ekspansji Kremla¹⁷. Reagan uważał, że powstrzymując tę ekspansję przez zwięk­szenie zbrojeń oraz twardą retorykę uda mu sic wymusić ustępstwa na przeżywających trudności przywódcach ZSRR. Nowa polityka amerykańska miała polecać na po­wrocie do równowagi militarnej, powsir/Yrn,!?^ ^Iwróce niu eksjun-ii radzieckie) w różnych punktach globu, na ro­kowaniach /' pozycji siły, a nie słabości, oraz na mobilizacji energii społeczeństwa amerykańskiego. Choć Reagan często pokrywał brak konkretnej wiedzy aktorskimi umiejętnościa­mi, posiadał instynkt przywódcy, który zna ostateczny cel — zwycięstwo w zimnej wojnie — oraz wie, jak go zrealizo­wać. Po oDjęciu urzędu Reagan nie tylko nie złagodził tonu swych wypowiedzi, ale nawet je wzmocnił. Podczas swej pierwszej konferencji prasowej pod koniec stycznia 1981 r. oskarżył kierownictwo Kremla o niemoralność oraz o to, że nie cofa Się ono przed żadną zbrodnia kłamstwem i oszu­stwem^ Kiedy przygnieciony wojną w Afganistanie, złymi stosunkami / Pekinem i kryzysem polskim Breżniew pod koniec kiicyo 1981 r., podczas XXVI Zjazdu KPZR, zapro­ponował nowemu prezydentowi USA kolejne rokowania rozbrojeniowe, pragnąc go uwikłać w nowy etap odprężenia na swoich warunkach, Reagan odmówił, kierując uwagę na problem imperializmu radzieckiego¹⁹.

Antysowiecka retoryka i polityka symboli Reagana za­skoczy};! <{arzejące się kierownictwo Kremla. Oficjalna propaganda zareagowała wzmożeniem ataków antyamery-kańskich. Dyrektor moskiewskiego Instytutu Badań nad USA i Kanadą, Georgij Arbatow, stwierdził, że administra­cję waszyngtońską opanowali polityczni szaleńcy, przy­wódcy Kremla jednak nie byli przygotowani na gwałtowną ofensywę ideologiczną ze strony Stanów Zjednoczonych²⁰. Reagan kontynuował wysokie tempo zbrojeń amerykań­skich, jednocześnie przejął inicjatywę w rokowaniach roz­brojeniowych. Ponieważ w wyniku radzieckiej inwazji na Afganislan układ SALT II nie wszedł w życie, przez pe­wien czas w rokowaniach tych utrzymywał się bezruch. ZSRR numlowat kolejne rakiety SS-20 bez większej reakcji ze strony sojuszu atlantyckiego. Zgodnie z ustaleniami z grudniu 1979 r., państwa NATO miały podjąć decyzję o rozmieszczeniu rakiet średniego zasięgu w Europie Za­chodniej pod koniec 1983 r.²¹

Na wiosnę 1981 r. nowa administracja republikańska za­powiedziała gotowość do wznowienia rozmów w zależności od zachowania Kremla. Rokowania rozpoczęte w listopadzie 1981 r. dotyczyły sił nuklearnych średniego zasięgu (INF) oraz redukcji zbrojeń strategicznych (START). Stały się też od razu poiem konfrontacji propagandowej. Reagan zapropo­nował .,ojx:k! zerową", czyli zdemontowanie radzieckich ra­kiet SS 4 SS-5 i SS-20, co wiązałoby się z jednoczesnym zrezygnuu aiiieni przez sojusz atlantycki z rozmieszczania ra­kiet Pershmy II i Cruise. Dla Kremla nroiekt ten hvł nie do

przyjęcia, gdyż zakładał demontaż tych sił, które ZSRR już posiadał, w zamian za zobowiązanie Zachodu do prostego zaniechania. Wspomagane przez agentów radzieckich de­monstracje antynuklearne w Europie Zachodniej miały pod­kopać pozycję negocjatorów NATO. W wyniku ogromnej manifestacji w Amsterdamie rząd Holandii zrezygnował z rozmieszczania nowych rakiet na swoim terytorium. W li­stopadzie 1981 r. Breżniew odwiedził Bonn, by wzmóc na cisk na kanclerza Schmidta, w szeregach rządzącej SPD prze­ciwnicy nowych rakiet mieli bowiem coraz więcej do powie­dzenia²².

Stan wojenny w Polsce. W trakcie kilkunastu miesięcy „samoograniczącej się rewolucji" w Polsce oraz nieustan­nych nacisków Moskwy i jej satelitów kierownictwo PZPR opracowało plan pacyfikacji „Solidarności" własnymi siłami. 13 XII 1981 r. wprowadzono w Polsce stan wojenny, aresztu­jąc kilka tysięcy uczestników niezależnego ruchu społeczne­go, zawieszając prawa obywatelskie i paraliżując życie kraju. Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce wywołało duży oddźwięk w świecie. Wiele państw demokratycznych potępi­ło akcję gen. Jaruzelskiego. Chociaż przywódcy EWG nie zdecydowali się na wprowadzenie sankcji gospodarczych wobec PRL i ZSRR, 23 XII 1981 r. prezydent Reagan ogłosił wprowadzenie takich sankcji wobec PRL, a 29 XII wobec Związku Radzieckiego. 11 I 1982 r. również Radu Ministe­rialna NATO zaleciła swym członkom wprowadzenie sankcji wobec PRL. Prezydent Reagan proklamował „dzień solidar­ności z narodem polskim", a 31 I kilkadziesiąt suicn telewi­zyjnych na świecie transmitowało sponsorowany n zez rząd USA program Zęby Polska by ta Polska.

Zduszenie „Solidarności" odbiło się szeroki ni echem w społeczeństwach Zachodu. Szalenie skomplikowało także sytuację partii komunistycznych. Niektóre z nich. zwłaszcza eurokomunistyczne, wydały oświadczenia potępiające stan wojenny w Polsce. Komuniści włoscy stwierdzili wręcz, że okres historyczny zapoczątkowany przez rewolucję bolsze­wicką dobiegł końca. Oświadczenie to wywołało uwałtowny atak moskiewskiej „Prawdy"²⁴. W odruchu solidarności z Polakami rozpoczęto szeroką akcję pomocy charytatywnej, zwłaszcza w RFN, Francji, Włoszech i Belgii. W ^bd za Sta­nami Zjednoczonymi Wielka Brytania i niektóre inne kraje, oprócz RFN, nałożyły sankcje ekonomiczne na władze woj­skowe PRL. Oburzenie zachodniej opinii publicznej kolejny­mi krokami Kremla i jego satelitów spowodowało odrocze­nie, w marcu 1982 r., madryckich obrad sesji KBWE. W re­zultacie delegalizacji „Solidarności" na jesieni 19H2 r. kryty­ka wojskowego reżimu Jaruzelskiego nasiliła się ponownie. USA zniosły klauzulę najwyższego uprzywilejowania w han­dlu z Polską. Delegalizacja związku spotkała się tez z ostrą reakcją Międzynarodowej Organizacji Pracy i wieju czoło­wych polityków. Stan wojenny w Polsce powa/me osłabił prestiż całego ruchu komunistycznego.

Sukcesja w ZSRR. Słabe wyniki ekonomiczne ZSRR i państw bloku radzieckiego nadmiernie obciążonych wysił­kiem zbrojeniowym, przedłużająca się wojna w Afganista­nie i zdecydowana polityka prezydenta Reagana stwarzały Kremlowi poważne trudności. Stany Zjednoczone objęły zdecydowane przodownictwo w wyścigu kosmicznym, wprowadzając do eksploatacji w kwietniu 1981 r. pierwszy wahadłowiec Columbia, który startował jak rakieta, a lądo­wał jak samolot, mogąc odbywać wielokrotne łoiy orbitalne. Konserwatywne rządy Margaret Thatcher, zwolenniczki ostrego kursu wobec ZSRR, umocniły się w Wielkiej Bryta­nii. W wyniku upadku koalicji liberałów i socjaldemokratów w październiku 1982 r. w RFN powstał nowy rząd chadec-ko-liberalny pod przewodnictwem kanclerzu Helmuta Kohia, który poparł zdecydowaną politykę Zachodu w sto­sunku do Związku Radzieckiego. Reformy ekonomiczne w Chinach stanowiły wyzwanie dla skostniałego systemu planowania i zarządzania w ZSRR. Poprawuiiuc ic stosun ki między Pekinem a USA i Japonią dręczyły przywódców Kremla myślami o okrążaniu ZSRR.

Potrzeba zmian w systemie radzieckim narastała, jednak starzejące się kierownictwo Kremla było zupełnie bezwładne. System radziecki nie wypracował innego sposobu sukcesji, jak tylko obalenie przywódcy lub jego śmierć. Ponieważ eki­pa breźniewowska była wewnętrznie stabilna, nic nie mogło się w niej zmienić, dopóki Breźniew żył. 10 XI 1982 r. niedo­łężny przywódca ZSRR zmarł. Dwa dni później sekretarzem generalnym KC KPZR został Jurij Andropow, wieloletni szef KGB. Dostrzegał on narastające problemy w kraju i podjął nawet próby zaostrzenia dyscypliny w życiu publicznym, ale ze względu na blokadę ze strony rządzącej nomenklatury nie był w stanie wiele zmienić. Jedynym jego osiągnięciem stało się pewne odmłodzenie wyższych kadr partyjnych. W polity­ce zagranicznej Andropow nie zmienił wiele, m.in. dlatego że pozycję swą zawdzięczał w dużej mierze poparciu ministra spraw zagranicznych Gromyki. Już 22 XI w przemówieniu na plenum KC Andropow zapowiedział, że ZSRR „nie pójdzie na żadne ustępstwa"²⁵.

Stany Zjednoczone przechodzą do ofensywy. W latach 1981-1982 nowa administracja amerykańska zajmowała się głównie reakcją na wydarzenia, których nie była twórcą. Stopniowo Waszyngton przechodził jednak do ofensywy. Na początku października 1981 r. Reagan ogłosił pięcioletni pro­gram rozwoju potencjału strategicznego USA, głównie rakiet MX, samolotów B-1 oraz rakiet Trident. W maju 1982 r. przejął jednocześnie inicjatywę propagandową, proponując redukcję arsenałów nuklearnych. Kreml odrzucił ten projekt, znajdując się w defensywie. Wraz z objęciem stanowiska se­kretarza stanu przez George'a Schultza w czerwcu 1982 r., dyplomacja amerykańska stała się aktywnym instrumentem nowej strategii globalnej USA. Ważną rolę w tej dyplomacji odgrywała również Jeane Kirkpatrick, ambasador Stanów Zjednoczonych przy ONZ, która stwierdziła, iż USA będą popierać antykomunistyczne reżimy autorytarne, gdyż akcep­tuje one zasady gospodarki rynkowej, współpracują z USA i S4 otwarte na reformy, podczas gdy reżimy komunistyczne są niereformowalne. Poprawiły się stosunki amerykańsko--chińskie. W sierpniu 1982 r. rządy USA i ChRL podpisały porozumienia zapowiadające zmniejszenie dostaw amery­kańskiego sprzętu wojskowego dla Tajwanu w zamian za zapewnienie Pekinu o dążeniu do „pokojowego rozwiązania kwestii tajwańskiej"²⁶.

Niezależnie od zdecydowania w czynach prezydent Rea­gan sprawnie używał retoryki antykomunistycznej, podważa jąć wiarygodność i sensowność systemu radzieckiego. Pod­czas spotkania z parlamentarzystami brytyjskimi w czerwcu 1982 r. stwierdził m.in., że marksizm-leninizm znajdzie się na „śmietniku Historii"²⁷. W przemówieniu wygłoszonym 8 III 1983 r. na Florydzie Reagan określił radziecki komu nizm jako „imperium zła" we współczesnym świecie²⁸. Ogromne znaczenie miało ogłoszenie przez Reagana 23 III 1983 r. programu obrony przeciwrakietowej przy wykorzy­staniu broni laserowej umieszczonej na orbicie okołoziem-skiej, nazwanego inicjatywą obrony strategicznej (SDI), a po­tocznie „wojnami gwiezdnymi". Był to program defensywny, wykorzystujący technologiczną przewagę Stanów Zjedno­czonych²⁹.

Polityka Reagana miała jednak swoje ograniczenia. Wzrost wydatków wojskowych powodował wzrost deficytu budżetowego. Jednoczesne cięcia funduszy na cele społeczne budziły niezadowolenie i protesty. Biały Dom znalazł się też pod presją farmerów, którzy ucierpieli na skutek embarga na eksport zbóż do ZSRR. Reagan uchylił to embargo, nie zniósł jednak sankcji nałożonych na Polskę. Ponieważ sankcje te godziły w pewnym stopniu także w ludność Polski, prezydent spotkał się z zarzutem, że karmi prześladowców, czyli Kreml, a głodzi ofiary, czyli Polaków. Strategiczna ofensywa USA budziła też w wielu krajach obawy i protesty wynikające z podwyższania ryzyka wojny atomowej.

Innym źródłem niepokojów amerykańskich stał się projekt budowy gazociągu z Syberii do sześciu państw Europy Za­chodniej, lansowany przez rząd RFN. Dostawy taniego gazu z ZSRR stanowiły ważny argument ekonomiczny na rzecz projektu, jednak w Waszyngtonie obawiano się, że nadmier­ne uzależnienie sojuszników NATO od radzieckiego „kurka z gazem" może mieć poważne konsekwencje polityczne. W czerwcu 1982 r. Reagan odwiedził kilka państw zachod­nioeuropejskich, nie znajdując tam zrozumienia dla swego stanowiska. Ponieważ zachodnioeuropejscy sojusznicy USA kontynuowali projekt budowy gazociągu z ZSRR, Stany Zjednoczone nałożyły w końcu embargo na dostawy sprzętu potrzebnego do tej budowy. Francja, Włochy i RFN kontynu­owały własną politykę w tym względzie, krytykując stanowi­sko Waszyngtonu, toteż w listopadzie 1982 r. Reagan musiał znieść nieskuteczne embargo³⁰.

Konflikt bliskowschodni. Poważne zagrożenia dla poko­ju światowego piętrzyły się na Bliskim Wschodzie. W lipcu 1980 r. izraelski parlament ogłosił aneksję Jerozolimy i pro­klamował to miasto stolicą Izraela, co zaogniło i tak wybu­chową sytuację na Zachodnim Brzegu Jordanu. Kreml coraz intensywniej popierał swoich sojuszników w tym regionie. W październiku 1980 r. prezydent Asad i Breżniew podpisali 20-letni układ o przyjaźni i współpracy między Syrią a ZSRR. W kwietniu 1981 r. w Moskwie bawił też Kaddafi, gdzie wspólnie z Breżniewem potępił układ z Camp David i podpi­

sał umowę kulturalną. W kwietniu 1981 r. dov/jo do walk między chrześcijańską Falangą a wojskami syryiskimi w Li­banie. Artyleria izraelska zestrzeliła dwa syryjskie śmigłow­ce, co zapoczątkowało syryjsko-izraelski) wpi rakietową w Libanie.

6 VI 1982 r. armia izraelska dokonała inwaz.ii na południo­wy Liban, chcąc zabezpieczyć pogranicze swego kraju przed atakami rakietowymi z baz palestyńskich po stronie libań­skiej, złamać OWP pod względem wojskowym i politycz­nym, wesprzeć chrześcijańską Falangę maromtow w jej dąże­niu do utworzenia rządu libańskiego, a także /musie uchodź­ców palestyńskich do powrotu do Jordanii, gdzie mogliby zachwiać tronem króla Husajna³⁸. ZSRR popart stronę arab­ską i to w bardzo ostrych słowach. TASS ostrzegł /e „twórcy polityki izraelskiej nie powinni zapominać, /e region bli­skowschodni znajduje się w bezpośredniej bliskości połu­dniowej granicy ZSRR oraz że wydarzeniu w lym regionie nie mogą nie wpływać na interesy ZSRR"³². Mimo to Krem! zachował się raczej biernie. Co więcej, broń radziecka, którą dysponowali Palestyńczycy i Syryjczycy okupujący Liban, okazała się znacznie mniej skuteczna niż izraelska oraz za­chodnia. Myśliwce F-15 i F-16 zniszczyły wiele radzieckich samolotów MIG-21 i MIG-23 oraz czołgów F 72. a zachod­nia broń rakietowa była bez porównania celiiiejsza od ra­dzieckiej. We wrześniu 1982 r. Reagan i Brezmew zgłosili dwa plany pokojowe dla Bliskiego Wschodu Oba upadły wobec niewyrażenia zgody na nie zarówno pr/c/ Izrael, jak i kraje arabskie, z tym że plan amerykański /ostał na ogól potraktowany serio, podczas gdy radziecki zosi.;'? niemal zig­norowany³³.

W sierpniu 1982 r. Stany Zjednoczone wysłały do Bejrutu swoje wojska w celu rozdzielenia walczących stron. Na po­czątku września 1982 r. premier Izraela Begsn spotkał się z szefem Falangi, prezydentem-elektem Libanu, Beszirem Dżemajelem, żądając od niego formalnego pokoiii z Izraelem oraz opanowania sytuacji w Libanie. Wkrótce potem Dżema-jel zginął w zamachu bombowym. Na następcę wybrano jego brata, Amina Dżemajela, który pragnął zawieszenia broni między zwalczającymi się oddziałami szyiekimi, druzyjski-mi, maronicką Falangą a Palestyńczykami i Syryjczykami, ale nie zdołał zapanować nad sytuacją. Po wyjściu oddziałów syryjskich i Frontu Wyzwolenia Palestyny ze stolicy Libanu, wycofały się również wojska amerykańskie. W tym czasie milicja chrześcijańska dokonała masakry palesłyńskich obo­zów uchodźców Sabra i Szatiia, kontrolowanych przez Izra-ełczyków, przez co prestiż Tel Awiwu iscscrn^¹ na tyle, że musiał i iiMijKu: sic / Bejrutu. Do stolicy Libanu weszły ponownie oddziały amerykańskie. Uwikłały się one jednak w walki /e zwaJczajucymi się ugrupowaniami chrześcijański­mi i mij/itlmańskimP^.

W grudniu 1982 r. Kreml dostarczył armii syryjskiej duże ilości nowego sprzętu rakietowego, a radziecki personel woj­skowy u tym kraju oceniano już na 8 tyś osób. W kwietniu 1983 r. UTforyśd z AS-Dżihad al-Islami (Islamskiej Świętej Wojny^s dokonali zamachu bombowego, niszcząc 7-piętrową ambasadę USA w Bejrucie. Zginęło ponad 60 osób. W maju Izrael i Uhan podpisały układ o zakończeniu stanu wojny i wycoimiju wojsk izraelskich z Libanu. Na znak protestu Syria zablokowała przejścia drogowe z Libanem. W czerwcu tegoż luku doszło w Libanie do krwawych walk między zwaJc/;s|.st•vmi się frakcjami Al-Fatah. Nie mogąc sobie pora­dzić '/ AruhdHiL we wrześniu amerykańskie okręty wojenne ostrzebh po/ycje syryjskie wokół Bejrutu. 23 X 1983 r. do­szło do /omachu terrorystów palestyńskich na koszary ame­rykańskie w tym mieście. Zginęło 240 żołnierzy USA. Blis­kowschodnia polityka Rcagana doznała klęski. W lutym 1984 r Waszyngton ostatecznie wycofał swe wojska z Liba­nu^. ^ n im/ii! u 1985 r. również Izrael wycofał swoje od­działy l .łbami przekazując okupowane dotąd tereny proi-zraelskuo Armii Południowego Libanu.

Międzynarodowa rola Libii. Największym problemem północnej Afryki była Libia rządzona przez płk. Kaddafiego, który d b realizacji swego planu budowy imperium od Atlan­tyku do oceanu Indyjskiego nie cofał się przed niczym. Dzię­ki dochodom / ropy naftowej Libia mogła kupować olbrzy­mie liuM! śpi/rui wojskowego i prowadzić aktywną politykę w reglom*: Ze względu na agresywny antyamerykanizm Kad­dafiego ons/ jego wrogość do Izraela, był on cennym partne­rem dla ZSRR, choć często prowadził własną politykę. Usiło­wał ohaisc iZijdy Numejriego w Sudanie, Barre w Somalii, zbroił p.iily/antów POLISARIO w dawnej Saharze Hiszpań­skiej, sqKinilvstów muzułmańskich w północnej Nigerii, wy-korzysi\ wal nienawiść między Hutu a Tutsi w Ruandzie i BurunuL tt także wspomagał dyktatorów Górnej Wolty i Gharn, Sumowil też niezawodne oparcie dla terroryzmu palestyńskiego, a jego agenci sami organizowali zamachy te­go rod/iijii-^. Widząc rolę Kaddafiego, jaką odgrywał w mię­dzynarodowym terroryzmie, w marcu 1982 r. USA nałożyły embargo 111 impon ropy z Libii oraz na eksport do tego kraju amory kaliskie j cechnologii.

KadihiSi /aciesniał tez współpracę z komunistycznymi reżi­mami no .uosui. W sierpniu 1981 r. w Adenie zawarto układ

o przyjaźni i współpracy między reżimem libijskim, dyktaturą Ali Nasira Muhammada al-Hasaniego z Jemenu Południowe­go i Mengistu Hajle Marjama z Etiopii. Reżim Kaddafiego terroryzował nawet emigrantów libijskich. W drugiej połowie 1982 r. zanotowano wiele przypadków zabójstw libijskich uchodźców politycznych. Kiedy w październiku 1983 r. wła­dze francuskie aresztowały członka władz libijskich, podejrza­nego o zabójstwo, Libia odmówiła wydania obywatelom fran­cuskim wiz wyjazdowych. Po wycofaniu przez Libię tej decy­zji, Francja zwolniła aresztowanego. Kaddafi stanowił też pro­blem dla państw arabskich. W lutym 1984 r. jego agenci podłożyli bombę pod ambasadą Jordanii w Trypolisie, a na początku marca tegoż roku, po apelu Kaddafiego do wojska o podjęcie marszu na Kair w celu zjednoczenia obu państw, postawiono w stan pogotowia armię egipską. W kwietniu 1984 r. z okna ambasady Libii w Londynie zastrzelono poli­cjantkę, która ochraniała demonstrację przeciwników Kadda­fiego. Wielka Brytania zerwała stosunki z Libią. Mimo to w lipcu 1984 r. premier Włoch Andreotti odwiedził Trypolis, a dwa miesiące później pojechał tam także premier Grecji Papandreu. Stosunki z Kaddafim utrzymywała też neutralna Austria. Czynnikiem hamującym poczynania Kaddafiego był postępujący od 1981 r. spadek cen ropy naftowej, a w konse­kwencji — libijskich dochodów eksportowych³⁷.

Największym zagrożeniem dla stabilizacji w północnej Afryce stalą się libijska interwencja w Czadzie. W marcu 1980 r. wybuchły w tym kraju walki między oddziałami wier­nymi premierowi Hissenowi Habre a wojskami prezydenta Goukouni Oueddei, który zwrócił się o pomoc do Kaddafie­go. W grudniu 1980 r. uzbrojone przez ZSRR wojska libij­skie wkroczyły do stolicy Czadu, Ndżameny. Na początku stycznia 1981 r. Oueddei przybył do Trypolisu, gdzie podpi­sał z Kaddafim komunikat o dążeniu do zjednoczenia obu państw. W czerwcu 1982 r. wojska Habrego odbiły stolicę kraju. W październiku 1982 r. ogłosił się on prezydentem, ale Oueddei stworzył konkurencyjny Rząd Ocalenia Narodowe­go. Francja i USA udzieliła pomocy Habremu. W sierpniu 1983 r. Oueddei, wspomagany przez Libijczyków, rozpoczął kontrofensywę, Francja zaś wysłała swe jednostki na pomoc Habremu. We wrześniu 1984 r. Francja i Libia podpisały umowę o wycofaniu swych wojsk z Czadu, ale walki w tym kraju trwały nadal³⁸.

Ameryka Środkowa. Stany Zjednoczone napotykały po­ważne problemy w Ameryce Środkowej. Po obaleniu reżimu Somozy nowe władze Nikaragui usunęły ze swych szeregów zwolenników demokracji i obrały kurs proradziecki na wzór Kuby. Wspierany przez Hawanę reżim sandinistowski otrzy­mywał pośrednio pomoc radziecką i wspomagał lewicową partyzantkę w Salwadorze i innych krajach regionu. W listo­padzie 1981 r. prezydent Reagan wydał dyrektywę o szkole­niu nikaraguańskich kontrrewolucjonistów (contras). Ponie­waż contras nie zdołali umocnić się w Nikaragui, CIA podję­ło akcję niszczenia dostaw paliwa, minowania portów nikara­guańskich oraz zamachów na osobistości sandinistowskie. Akcje te wywołały skandal polityczny w Stanach Zjednoczo­nych, ponieważ podjęto je bez wiedzy Kongresu. W czerwcu 1983 r. Nikaragua i USA zerwały wszelkie stosunki³⁹. Fia­skiem zakończyły się też amerykańskie próby zdławienia lewicowej partyzantki w Salwadorze, gdzie rozgorzała krwa­wa wojna domowa.

W połowie października 1983 r. marksistowski rząd małej wysepki Grenady na Morzu Karaibskim został usunięty siłą przez bardziej radykalną grupę komunistyczną, a jego pre­mier Maurice Rupert Bishop został zamordowany, ponieważ zamierzał rozluźnić więzy z Kubą. Waszyngton, zaniepoko­jony o los około tysiąca swoich obywateli, a także budową przez Kubańczyków wielkiego lotniska na wyspie, zdecydo­wał się podjąć akcję zbrojną. 25 X 1983 r. ó-tysi^./.ny korpus amerykański wylądował na Grenadzie i zdławił • )por słabych oddziałów kubańskich i grenadyjskich. Choć v komenta­rzach prasowych, zarówno na Zachodzie. iak s a państwach bloku radzieckiego, krytykowano lub wręcz wyśmiewano ak­cję USA, zapobiegła ona zakorzenieniu się wpływów komu­nistycznych w regionie strategicznie ważnym dl.i Waszyng­tonu, a także umożliwiła mieszkańcom wyspy hor władz demokratycznych⁴⁰.

Sytuacja na południu Afryki. Nabrzmiewa mee proble­my etniczne i polityczne na południu Afryki om/ olbrzymie bogactwa naturalne tego regionu skłaniały ZSRR do prowa­dzenia dalekowzrocznej gry, której ostatecznym celem było otoczenie RPA siecią wrogich jej państw murzyńskich i wy­korzystanie napięć wewnętrznych w tym państwie do zmiany ustroju politycznego. Czas wydawał się sprzyjać ivm planom, rządy białej mniejszości w RPA napotykały bowiem coraz silniejszy opór czarnej większości, a sąsiednie państwa „fron­towe" —Zambia, Zimbabwe, Botswana. Angola i Mozambik

— były zainteresowane obaleniem apartheidu i w tym ce­lu szukały sprzymierzeńców. W styczniu 198u r. rząd Zim­babwe nawiązał stosunki z ZSRR. Sojusznikiem Afrykań­skiego Kongresu Narodowego, w którego skład wchodziła KP Południowej Afryki, były zwłaszcza komunistyczne wła­dze Angoli i Mozambiku. Dlatego też rząd R l'A wspierał organizacje walczące z tymi władzami, takie iak UNITA w Angoli⁴¹ czy RENAMO w Mozambiku, i walczył z emi­gracyjnymi władzami ANC w tych krajach Na przykład w styczniu 1980 r. wojska RPA zaatakowały siedzibę Kon­gresu w Maputo w Mozambiku, a wkrótce pniem zbombar­dowały rafinerie w Angoli i przeprowadziły wiele innych ak­cji tego rodzaju. Pod koniec 1980 r. w Angoli walczyło prze­ciw komunistom ok. 15 tyś. żołnierzy RPA. Rząd w Pretorii nie godził się też na wycofanie wojsk z Afryki Południowo-

-Zachodniej, zwanej Namibią. Wykorzystywał także swoją dominującą pozycję ekonomiczną w regionie. W lutym 1983 r. w Lesotho spotkali się przedstawiciele ⁽) murzyńskich państw regionu. Potępiono apartheid i omówiono możliwości uniezależnienia się ekonomicznego od RPA⁴

O ile polityka radziecka miała na celu wykorzystanie re­wolucyjnych tendencji w całym regionie, o tyle Stany Zjed­noczone usiłowały pomóc w rozwiązaniu narastających pro­blemów na południu Afryki, gdzie rasistowska RPA stała wobec przeważających liczebnie sił rewolucyinych, zarówno ANC, komunistycznych reżimów Angoli i Mozambiku, jak i innych państw „frontowych". WaszYiioson --łkał stosowa nią sariM si wobec RPA, ale popierał ją tylko na tyle, na ile była ona skłonna reformować system apartheidu. Jednocześ­nie dyplomacja USA starała się powstrzymywać agresywne działania Pretorii, żądała wycofania wojsk kubańskich z An­goli i Mozambiku, wspierała niepodległość Namibii oraz po­pierała r/4dy, takich państw jak Zambia, Zimbabwe czy Bot­swana⁴ Polityka ta zaczęła w końcu przynosić pewne rezul­taty. W styczniu 1984 r. RPA ogłosiła wycofanie swych wojsk / Angoli, a następnie rozpoczęły się rozmowy delega­cji Mozambiku i RPA w sprawie rozwoju stosunków gospo-darczycii. W marcu 1984 r. prezydenci: Mozambiku Samora Machei i RPA Pięter Botha, podpisali układ o nieagresji i do­brym sąsiedztwie.

Inne konfrontacje peryferyjne. Jednocześnie trwały liczne wojny i konflikty peryferyjne. W 1980 r. doszło do gwałtownego pogorszenia się stosunków między Iranem a Irakiem Obydwa państwa były muzułmańskimi dyktaturami, z tym że w Iranie istniała republika islamska szyitów, w Iraku zaś wojskowy reżim Saddama Husajna opierał się na sunni-tach, represjonujących Kurdów i mniejszość szyicką. l IV 1980 r. Chomeini wygłosił przemówienie, w którym wezwał społeczeństwo Iraku do obalenia Saddama Husajna. Niemal w tym s»ijnyin czasie szyiccy terroryści dokonali nieudanego zamachy na życie irackiego wicepremiera Tarika Aziza. We wrześniu 1980 r. doszło do pierwszych incydentów zbrojnych na gramcv Iranu i Iraku, a Saddam Husajn unieważnił iracko--irański traktat graniczny dotyczący podziału rozlewiska Szatt ai -Arab. Wojska irackie przekroczyły granicę z Iranem rozpoczynając wojnę. W październiku tegoż roku kontrofen­sywa irańska przerwała oblężenie Abadanu.

Przez następne lata walki toczyły się ze zmiennym szczęś­ciem. Ohse strony zużywały coraz więcej zasobów ekono­miczny* ii hez widocznego przełomu. Walki cechowało nie­zwykłe okrucieństwo. W maju 1983 r. Międzynarodowy Czerwony Krzyż oskarżył obie strony o notoryczne łamanie praw wojny, np. rozstrzeliwanie jeńców i celowe ataki na skupisk;! ludności cywilnej, w tym także z użyciem gazów bojowych. W straszliwych masakrach na pustynnym froncie ginęły d/iesiątki tysięcy ludzi, w tym bardzo wielu nieletnich żołnierzy⁴⁴. Zarówno sojusz atlantycki, jak i blok radziecki wykazywały wstrzemięźliwość wobec konfliktu, dostarcza­jąc broni obu stronom. Państwa zachodnie, zwłaszcza Wielka BrytaniLi i Francja, robiły interesy w Iraku, ale unikały nadmiernego antagonizowania fundamentalistów islamskich, dla których Teheran był wzorem. Stany Zjednoczone miały w Iranie opinię „wielkiego szatana", jednak Irak nie był dla

Waszyngtonu wiele lepszym partnerem. ZSRR nie chciał po­gorszenia swych stosunków z Irakiem, a jednocześnie unikał jawnego poparcia dla Bagdadu, by nie zrazić sobie antyame-rykańskiego reżimu Chomeiniego. Oba państwa posiadały ponadto poważne zasoby ropy naftowej. W tej sytuacji za­równo na Zachodzie, jak i w bloku radzieckim uznano, że wojna między Irakiem a Iranem, której żadna ze stron nie może wygrać, wcale nie jest najgorszym wyjściem⁴⁵.

Na początku kwietnia 1982 r. armia argentyńska zajęła administrowane przez Wielką Brytanię wyspy Falklandy na południowym Atlantyku, zwane w Argentynie Malwinami. Londyn ustanowił blokadę morskę wysp, a następnie pod ko­niec maja wysłał na Falklandy korpus ekspedycyjny, który rozgromił wojska argentyńskie i przywrócił brytyjską kontro­lę. Konflikt brytyjsko-argentyński był kłopotliwy dla sojuszu atlantyckiego ze względu na dobre stosunki obu państw ze Stanami Zjednoczonymi. Sekretarz stanu USA, Alexander Haig, próbował początkowo przekonać Argentynę do wyco­fania swych wojsk, podkreślając sojusz amerykańsko-brytyj-ski. Kiedy próba ta zawiodła, Waszyngton poparł Wielką Brytanię. Moskwa stanęła po stronie Argentyny mimo anty­komunistycznego charakteru wojskowego reżimu w Buenos Aires. Było to jednak poparcie raczej symboliczne, tym bar­dziej że w rezultacie klęski w wojnie brytyjsko-argentyńskiej reżim w Buenos Aires upadł. Rada Bezpieczeństwa ONZ wezwała do wycofania wojsk argetyńskich, a w maju 1982 r. — do zakończenia wojny⁴⁶.

Papieskie orędzie pokoju i wolności. Po rekonwalescen­cji w 1981 r. papież Jan Paweł II wznowił podróże duszpa­sterskie. W ciągu kilku lat odwiedził kilkadziesiąt krajów. W lutym 1982 r. pojechał do Beninu, Gabonu, Gwinei Rów­nikowej i Nigerii, w maju — do Fatimy w Portugalii, gdzie kolejnego zamachu na jego życie próbował dokonać niezrów­noważony psychicznie zakonnik, na przełomie maja i czerw­ca, jako pierwszy papież w dziejach, odwiedził Wielką Bryta­nię, gdzie spotkał się z królową Elżbietą II, a w czerwcu 1982 r. — Argentynę, Brazylię i siedzibę MOP w Genewie, gdzie wygłosił przemówienie o godności i autonomii ludzkiej pracy. W październiku 1982 r. Jan Paweł II złożył pierwszą w historii wizytę papieską w Hiszpanii, w marcu 1983 r. odwiedził Amerykę Środkową i region karaibski, a w czerw­cu 1983 r. powtórnie przybył do Polski. W styczniu 1984 r. Stolica Apostolska nawiązała stosunki dyplomatyczne z USA, zerwane w 1867 r. W maju 1984 r. papież odbył kolej­ną podróż do Azji i strefy Pacyfiku, spotykając się w Fair-banks na Alasce z Reaganem, a w czerwcu odwiedził Szwaj­carię. We wrześniu 1984 r. papież gościł w Kanadzie, a w październiku — w Hiszpanii, Dominikanie i Portoryko. W styczniu 1985 r. papież udał się do Ekwadoru, Wenezueli, Peru oraz Trynidadu i Tobago.

Wszędzie gdzie przybywał, papież gromadził niezliczone tłumy, nie tylko katolików, ale także wyznawców innych odłamów chrześcijaństwa lub nawet innych religii. Jan Pa­weł II wspierał katolickie ruchy religijne, a także stał się ini-cjatotem międzynarodowych spotkań młodzieży, zapocząt­kowanych w kwietniu 1984 w Rzymie⁴⁷. Specjalną wagę przywiązywał do ewangelizacji krajów Trzeciego Świata. Katolicyzm był tu szczególnie dynamiczny, choć napotykał rozliczne problemy. W krajach czarnej Afryki powstawały trudności związane z akulturacją chrześcijaństwa. O ile ła­twiej było przyswoić katolickiej liturgii miejscowe śpiewy i tańce, o tyle istotny problem stanowiły pozostałości magii, która przybierała często ukryte formy pseudochrześcijań-skie⁴⁸. Nabrzmiewającym problemem była także „teologia wyzwolenia", szczególnie popularna w Ameryce Łacińskiej, gdzie niektórzy księża, tacy jak Leonardo Boff w Brazylii lub Gustavo Gutierrez w Peru, głosili zgodność zasady chrześci­jańskiej obrony biednych z rewolucyjnymi metodami działa­nia⁴⁹. We wrześniu 1984 r. ogłoszono w Watykanie instruk­cję Kongregacji Nauki Wiary w sprawie „teologii wyzwole­nia". Wspierając naturalne dążenie wszysiksili mdzi do wy­zwolenia spod różnych form ucisku gospochiscA^o, politycz­nego, kulturowego, społecznego i rasowe uo. -krytykowano „teologię wyzwolenia" za uleganie wpływou; marksistow­skiej zasady walki klas oraz za posługiwanie nienawiścią i gwałtem jako metodami działania^⁰.

Rokowania rozbrojeniowe. Na początku $^3 r. radziec­kie imperium wydawało się nadal niewznis/om'. Panowanie Kremla w krajach satelickich było stabilne. ;s rządy prora­dzieckie istniały w kilkunastu państwach Azp Afryki i Ame­ryki Łacińskiej. Nie licząc ponad l GO-tysięcznej armii wal­czącej w Afganistanie, w kilkunastu kni|ach przebywało ok. 37 tyś. doradców i żołnierzy radzieckich. pr/v czym naj­więcej było ich na Kubie (12 tyś.), w IniMi ró tyś.), Syrii (4 tyś.), Libii, Etiopii i Jemenie Południowym (po ok. 2,5 tyś.) oraz Indiach (1,5 tyś.). Interesy Związku Ra­dzieckiego reprezentowały też oddziały knhaisskic w Angoli (8 tyś.), Etiopii (6 tyś.), Nikaragui i Libii (po ^; tyś.). Iraku (2 tyś.), Kongu-Brazzaville i Mozambiku (po l lvs.), jak rów­nież wojskowi doradcy encrdowscy w Etiopii. Angoli, Jeme­nie Południowym, Algierii, Syrii. Iraku i Mozambiku^{5 i}.

Wznowione w czerwcu 1982 r. rokowaniu rozbrojeniowe START nie przynosiły większych rezultatów J i XII 1982 r. Andropow zaproponował pozostawienie w Europie Środko­wej tylko tylu rakiet, ile posiadały Wielka Bmuma i Francja. Propozycja ta zachwiała determinacją państw /.ichodnioeuro-pejskich w sprawie INF, zmierzała bowiem do pozornego parytetu sił rakietowych w Europie. Radzieckie nikiety SS-20 były jednak nowocześniejsze od francuskich § brytyjskich, których ponadto nie liczono dotąd jako ezęs. i odstraszają­cych sił NATO. Negocjatorzy zachodni zosta h zaskoczeni tą ofertą, w związku z czym 30 III 1983 r. Realni zapopono-wał, że USA rozmieszczą mniej, niż zapowiadane pierwotnie 572 rakiety, w zamian za redukcje radzieckie Odchodząc formalnie od „opcji zerowej", amerykański prezydent nie wymieniał jednak liczby rakiet, które sojusz alhnitycki zamie­rzał rozmieścić, toteż radziecki minister (11 "ko odrzucił ten projekt.

Również rozmowy o redukcji brom initegicznych START nie posuwały się naprzód. Obydwu stnmom zależało na ograniczeniu wyścigu zbrojeń, który przez proste nagro­madzenie olbrzymich arsenałów groził wybuchem wojny nu­klearnej. Radziecko-amerykańskie rozmowy START rozpo­częto w czerwcu 1982 r. w Genewie. W marcu 1983 r. Rea-gan wezwał Moskwę do redukcji liczby głów ii jądrowych o 1/3, w tym nie więcej niż połowę umics/c.—: - di na rakie lach typn K BM. Zmusiłoby to ZSRR to radykalnej przebu­dowy kitlowych sił rakietowych. Andropow zgodził się na redukcję liczby pocisków ICBM i SLBM o 25% Jednak ro­kowania na lemat szczegółów porozumienia trwały nadal⁵². Tymczasem prezydent Reagan kontynuował strategię zmie­rzająca do zwycięstwa w zimnej wojnie. Stany Zjednoczone wydatkowały na zbrojenia coraz więcej, wyraźnie wyprze­dzając jx)il lym względem ZSRR (por. Tabela 5.1). Wiar u(i!ii)sc ZSRR jako partnera w rokowaniach roz­brojeniowych podważały nie tylko dotychczasowe doświad­czenia / przestrzeganiem ustaleń i notoryczne praktyki szpie­gowskie. aie także naganne moralnie metody działania. W kwietniu I983 r. wydalono z Francji kilkudziesięciu dy­plomatów nidzieckich pod zarzutem szpiegostwa. Międzyna­rodowa (organizacja Pracy oskarżyła ZSRR o stosowanie pra­cy przymusowej przy budowie gazociągu syberyjskiego. Związek Radziecki został usunięty z międzynarodowych organiz.icji psychiatrycznych za używanie tego rodzaju szpi­tali jako więzień. Okazywało się, że różne grupy terrorystycz­ne szkolone są w ZSRR i jego krajach satelickich. Pod koniec listopada l^ r. policja włoska wykryła, dzięki zeznaniom Ali Agcv, „bułgarski ślad" zamachu na Jana Pawła II w maju 1981 r. Aresztowano pracownika bułgarskich linii lotniczych w Rzymie, a zarzut współdziałania z Agęą postawiono dwóm innym Bułgarom. W grudniu tegoż roku włoski minister obrony, I eIJo Lagoio. oskarżył wywiad bułgarski o udział w spisku rui życie papieża. Nasiliły się spekulacje, że za wy­wiadem husarskim musiało stać co najmniej przyzwolenie KGB⁵'

Wojiiii albańska. Pozycję ZSRR podkopywały też trud­ności ekonomiczne i rosnące koszty rozciągniętego frontu konlT()iis;ieji w różnych punktach globu. Nieustannym źró­dłem kłopotów prestiżowych oraz ogromnym obciążeniem ekonomic/in-m stała się dla Kremla wojna w Afganistanie.

Mimo upływu czasu i rosnących ofiar po obu stronach wojska radzieckie i słabe afgańskie siły rządowe nie były w stanie złamać oporu partyzantki. Widząc nieskuteczność tradycyj­nej taktyki, dowództwo radzieckie coraz częściej używało helikopterów bojowych i transportowych, a także gazów. W akcjach odwetowych za zasadzki mudżahedinów armia radziecka równała z ziemią całe wioski, zabijając ludność cywilną lub zmuszając ją do ucieczki. Stale rosła liczba uchodźców afgańskich na terenach przygranicznych Pakista­nu. W 1982 r. liczbę tę oceniano na ponad 4 min, czyli ok. 25% całej ludności kraju⁵⁴.

Taktyka wojny totalnej umacniała tylko opór ludności afgańskiej, toteż liczne ugrupowania partyzanckie, zasilane w broń zachodnią z terytorium Pakistanu, cieszyły się na ogół poparciem ludności cywilnej. Mimo że propaganda kremlow-ska wychwalała „braterską pomoc" dla narodu afgańskiego i nie dopuszczała do publikacji informacji o rozmiarach strat ludzkich i materialnych, do kraju stale przywożono tysiące zwłok żołnierzy radzieckich poległych w Afganistanie, co pogarszało i tak złe nastroje w ZSRR. Radzieckie koszty woj­ny w Afganistanie oceniano na ok. 5 mld rubli rocznie, koszty zaś amerykańskiej pomocy dla powstańców były prawie 7-krotnie niższe. Armia Radziecka kontynuowała bestialską taktykę „spalonej ziemi", likwidując bazy partyzantów we wsiach, a przy tym niszcząc zasiewy i mordując ludność cy­wilną. W lutym 1985 r. specjalny wysłannik ONZ, Austriak Ernest Ermacora, opracował raport na temat radzieckich i afgańskich zbrodni wojennych na ludności cywilnej. Raport przedstawiono Zgromadzeniu Ogólnemu, które ponownie za­żądało wycofania obcych wojsk z Afganistanu. Stanowisko Kremla, który domagał się gwarancji nieingerencji USA w Afganistanie, w chwili gdy kraj ten okupowało ok. 115 tyś. żołnierzy radzieckich, było dość powszechnie uważane za absurdalne⁵⁵. Afganistan stał się dla ZSRR tym, czym je­szcze 10 lat wcześniej był Wietnam dla Stanów Zjednoczo­nych.

Pozycja Chin. Czynnikiem, który odgrywał coraz więk­szą rolę w stosunkach globalnych, były Chiny. Reformy eko­nomiczne zainicjowane przez Deng Xiaopinga zapoczątko­wały bardzo szybki wzrost gospodarczy tego kraju, stającego się atrakcyjnym partnerem handlowym. Na przełomie 1982/1983 r. premier Zhao Ziyang odwiedził kilka państw afrykańskich. Chiny rozwijały też kontakty ekonomiczne z Japonią. Na przełomie listopada i grudnia 1983 r. sekretarz generalny KPCh, Hu Yaobang, gościł w Japonii, omawiając współpracę gospodarczą między obydwoma państwami. W marcu 1984 r. Chiny odwiedził premier Japonii Yasuhiro Nakasone, udzielając im 2,1 mld $ kredytu. Na przełomie maja i czerwca 1984 r. premier Zhao Ziyang przybył do Eu­ropy Zachodniej, gdzie również omawiał głównie kwestie gospodarcze.

Stosunki amerykańsko-chińskie uległy pewnemu zamro­żeniu na skutek zainteresowania administracji republikań­skiej Tajwanem. W marcu 1983 r. Kreml przeprowadził roz­mowy z kierownictwem chińskim, jednak nie nastąpił wyraź­niej szy przełom w stosunkach wzajemnych. Choć formalnie stosunki radziecko-chińskie były poprawne, na przeszkodzie większemu zbliżeniu stały trzy kwestie: radziecka interwen­cja w Afganistanie, poparcie Kremla dla wietnamskiej oku­pacji Kampuczy i odmowa redukcji radzieckich sił zbrojnych na granicy z Chinami. Na początku lutego 1984 r. ZSRR i ChRL podpisały jednak umowę handlową, zapowiadającą znaczny wzrost wzajemnych obrotów. Wobec szybkiego tempa wzrostu gospodarki chińskiej jedyną pociechą dla Związku Radzieckiego stały się cięcia w wydatkach wojsko­wych Chin.

Wokół rozmieszczenia rakiet w Europie. Kreml próbo­wał przeciwdziałać rozmieszczeniu nowych rakiet w Euro­pie Zachodniej, mobilizując ruchy pacyfistyczne i opinię pu­bliczną na Zachodzie oraz stosując politykę zastraszania.

W styczniu 1983 r. Doradczy Komitet Polityczny Układu Warszawskiego zaproponował NATO pakt c nieagresji, co miało na celu zaniechanie rozmieszczaniu nowych rakiet amerykańskich⁵⁶. Podczas wizyty w styczniu 1983 r. w Bonn Gromyko ostrzegł rząd RFN przed rozmieszczeniem rakiet taktycznych na terenie Niemiec. Przy pomocy swoich licznych agentów wpływu na Zachodzie, m.m. współpra­cowników oficjalnie działającej światowe] Rudy Pokoju, którą kierował komunista hinduski Romesh Chandra, Kreml uruchomił ogromną „ofensywę pokojową", czvli akcję pro­pagandową na rzecz zamrożenia zbrojeń nuklearnych oraz przeciw rozmieszczaniu rakiet amerykańskich w Europie Zachodniej. W Bonn demonstrowało okoli) ćwierć miliona osób pod hasłami „Ich habe AngsF (Boję sic* oraz „Besser rot als tot" (Lepiej być czerwonym niż martwym). W Am­sterdamie manifestowało 350 tyś. przeciwników zbrojeń, a w Atenach — 200 tyś. osób⁵⁷. Większość demonstrantów na rzecz rozbrojenia nie zdawała sobie zapewne sprawy, że jest ono w praktyce jednostronne oraz że protestujcie przeciw rozmieszczaniu nowych rakiet sojuszu athmi •-•ckie^o przy­bliżają, a nie oddalają zagrożenie radzieckie

Przez cały rok trwała wojna nerwów w sprawie rakiet. W styczniu 1983 r. Reagan wezwał Andropowa do reduk­cji wszystkich rakiet średniego zasięgu w mysi „opcji ze­rowej", jednak bez skutku. Wyborcze zwycięstwo koalicji chadeckiej w REN w marcu 1983 r. uniocmh.) pozycję kanclerza Kohia, zwolennika rozmieszczenie? rakiet. Także Wielka Brytania wspierała determinację USA w tej spra­wie. Istotne zmiany zaszły we francuskiej opinii publicz­nej, która mimo uczestnictwa komunistów w rządzie so­cjalistycznym, coraz wyraźniej utwierdzała się w przeko­naniu o zagrożeniu radzieckim^. Na amerykańskie plany budowy systemu laserowej obrony antyrakietowej, ogło­szone w marcu 1983 r., Andropow odpowiedział oświad­czeniem, że Moskwa nie użyje takiej broni pierwsza. Pod koniec marca Reagan zaproponował redukcję liczby gło­wic atomowych w amerykańskich i radzieckich rakietach średniego zasięgu w Europie i Azji, ale bez uwzględnienia rakiet francuskich i brytyjskich. W parę dni później Kreml odrzucił tę propozycję. W czerwcu ministrowie spraw za­granicznych państw NATO potwierdzili wolę rozmie­szczenia amerykańskich rakiet taktycznych w Europie Za­chodniej.

Jednocześnie Kreml pospiesznie rozmieszczał rakiety SS-20 wycelowane w miasta zachodnioeuropejskie. Na początku 1983 r. ich liczbę oceniano w? w ^{? l} P⁹. W Mo skwie musiano zdawać sobie sprawę, że przewaga kon­wencjonalna Układu Warszawskiego oraz dominacja w si­łach rakietowych średniego zasięgu stwarzają unikalną, być może jedyną przed rozmieszczeniem 108 rakiet Per-shing II i 464 rakiet Cruise, okazję do pokonania NATO w Europie. Z Moskwy płynęły pogróżki i ostrzeżenia przed rozmieszczeniem rakiet amerykańskich. Przez krótki moment, w lecie 1983 r., wydawało się, że dojdzie do ja­kiegoś kompromisu. W sierpniu podpisano umowę na do­stawy zboża amerykańskiego do Związku Radzieckiego. Wznowiono rokowania na temat umowy kulturalnej, a tak­że otwarto konsulat radziecki w Nowym Jorku i amerykań­ski w Kijowie. Wobec trwających w Europie Zachod­niej protestów, rozmieszczenie rakiet Pershing i Cruise wydawało się mniej prawdopodobne.

Sytuację zmieniło zestrzelenie l IX 1983 r. południo-wokoreańskiego samolotu pasażerskiego linii KAŁ przez pilota radzieckiego myśliwca SU-15. Samolot koreański przez pomyłkę zboczył z trasy i znalazł się nad terytorium radzieckim koło Kamczatki. Dowództwo radzieckiej obro­ny powietrznej wydało rozkaz zestrzelenia samolotu, co oznaczało śmierć 269 pasażerów. Początkowo czynniki radzieckie ukrywały, że w ogóle coś wiedzą o samolocie południowokoreańskim. Następnie jednak szef sztabu ar­mii ZSRR, marsz. Nikołaj Ogarkow, w aroganckiej formie stwierdził, ze samolot KAŁ 007 wykonywał misję szpie­gowski! oraz że w przyszłości ZSRR zachowa się podob­nie. Władze radzieckie odmówiły wypłaty odszkodowań rodzinom ofiar, zrzucając całą odpowiedzialność na Seul i Stany Zjednoczone. Andropow zabrał głos w tej sprawie dopiero w miesiąc później, podtrzymując stanowisko Ogarkowa. Punktem kulminacyjnym napięcia w stosun­kach Wschód-Zachód było odwołanie wizyty ministra GromykL w połowie września władze amerykańskie nie wpuściły bowiem samolotu z nim na pokładzie na lotnisko cywilne w Nowym Jorku^.

Postępowanie ZSRR zrobiło piorunujące wrażenie na Zachodzie. Akt radzieckiego barbarzyństwa ostudził prote­sty przeciwników rozmieszczenia nowych rakiet NATO i skonsolidował ostatecznie sojusz atlantycki. Rozdźwięki między Waszyngtonem a jego sojusznikami w Europie, tak wyraźne na początku dekady, minęły. Stanowczą politykę Reagana poparł konserwatywny rząd brytyjski i liberalno-chadecki rząd RFN, a także socjalistyczny prezydent Fran­cji Mkterrand. Ostrzeżeniem dla Kremla była wizyta sekre­tarza obrony USA Weinbergera w Pekinie pod koniec wrześ­nia 1983 r. Ostre oświadczenia kierownictwa Układu War­szawskiego z 20 X oraz 11 XI niewiele pomogły. Rządy państw NATO zrozumiały, że dalsze zwlekanie może tylko zwiększyć groźbę ataku radzieckiego, i zdecydowały się rozmieścić rakiety Pershing II i Cruise w Europie Zachod­niej. 14 XI do Wielkiej Brytanii przybyła pierwsza partia rakiet Pershing. 22 XI zachodnioniemiecki Bundestag prze­głosował rozmieszczenie rakiet na terenie RFN. Zdecydo­wanie Zachodu wywołało na Kremlu nastrój histerii. W od­powiedzi 23 XI Kreml wycofał się z genewskich rozmów na temat INF, a wkrótce także z rozmów START. Z koń­cem listopada USA wycofały się z UNESCO, nie godząc się z „nadmiernym upolitycznieniem" tej organizacji. Zim­na wojna sięgnęła kolejnego szczytu, ale przesilenie świad czyło o zwiększonej determinacji sojuszu atlantyckiego w obronie status quo⁶¹.

Kolejna zmiana na Kremlu. Na początku 1984 r. ZSRR posiadał przewagę w wielu typach broni. Ogólna siła uderze­niowa radzieckiego arsenału jądrowego w megafonach była prawie dwukrotnie większa niż amerykańskiego. ZSRR miał rozmieszczonych 589 rakiet średniego zasięgu, USA zaś — tylko 41. W 1985 r. radzieckie siły zbrojne dysponowały 270 bojowymi łodziami podwodnymi, amerykańskie zaś miały ich tylko 100. ZSRR posiadał 950 pocisków SLBM, a USA — 600. Liczba żołnierzy radzieckich wynosiła ok. 3 min, amerykańskich zaś — niecałe 800 tyś. Kreml dyspo­nował 53 tyś. czołgów, natomiast USA — 13 tyś. ZSRR miał prawie 1,4 tyś. rakiet międzykontynentalnych, USA zaś — l tyś. Pod względem liczby głowic nuklearnych USA nie­znacznie przewyższały ZSRR. Amerykanie posiadali nato­miast 3,3 tyś. rakiet samosterujących, podczas gdy ZSRR — tylko 1,1 tyś.⁶² Przewaga radziecka była oczywista w ilości broni, natomiast pod względem technicznego poziomu uzbro­jenia USA były zdecydowanie bardziej zaawansowane.

Stagnacja gospodarcza i technologiczna ZSRR powodo­wała, iż nawet w dziedzinie zbrojeń przestał on być konku­rencyjny w stosunku do Zachodu. Podczas gdy na początku lat osiemdziesiątych świat zachodni wchodził w rewolucję mikroprocesorową, gospodarka radziecka coraz trudniej zno­siła obciążenie zbrojeniami i kosztami utrzymywania impe­rium. Amerykanie coraz częściej informowali o awariach i katastrofach w radzieckich siłach zbrojnych. Na przykład w sierpniu 1983 r. wywiad USA ustalił, że w pobliżu Kam­czatki zatonął radziecki okręt podwodny o napędzie atomo­wym z 90-osobową załogą. W czerwcu 1984 r. poinformo­wano o eksplozji w radzieckiej bazie w Siewieromorsku, w⁷ wyniku której zginęło ok. 200 osób. Prymat USA w Kosmo­sie był przygniatający. W lutym 1984 r. astronauci z waha­dłowca Challenger wyszli w Kosmos bez liny ubezpieczają­cej, wyposażeni tylko w osobiste silniki rakietowe.

Spadek tempa wzrostu gospodarczego ZSRR podważał propagandowe tezy o wyższości systemu komunistycznego. W ZSRR ujawniały się problemy demograficzne i narodowo­ściowe. Niekonsekwentne próby reform systemu radzieckie­go przerwała 9 II 1984 r. śmierć Jurija Andropowa. Jego następcą został sędziwy i schorowany dogmatyk Konstantin Czernienko. Był on wyjątkowo bezbarwnym aparatczykiem, zawdzięczającym całą swą karierę Breżniewowi. Czernienko zaprzestał nawet stwarzania pozorów reformy systemu ra­dzieckiego. W polityce zagranicznej okres jego rządów stał

się czasem straconym. Stosunki radziecko-chm-kje utraciły dynamikę. Po wizycie na początku 1984 r. chmsMego pre­miera Zhao Ziyanga w Waszyngtonie, m przełomie kwietnia i maja tegoż roku w Chinach bawił sam Reagasi który podpi­sał z Pekinem porozumienie o współpracy gospodarczej i nu­klearnej. Postawa ChRL wobec rywalizacji 7SRR-USA, zwłaszcza dynamika wzrostu gospodarczego ('lun. me była na rękę Kremlowi. Na linii Moskwa-Pekin panował chłód, a wizyta radzieckiego wicepremiera Iwana Archipowa w Chinach została odwołana w maju 1984 r. wohi:c braku po­stępu w rokowaniach politycznych. Pod koniec października tegoż roku Deng Xiaoping wydał instrukcję o m/poczęciu polityki „otwartych drzwi" w stosunku do Zachodu, mającej na celu wzrost napływu zachodnich kapitałów ({o Chin⁶³. Lodowate stosunki USA-ZSRR nie ulegały /smarne. Choć Czernienko wyraził wolę ich poprawy, w praktyce mc się nie zmieniło. Wyrazem ideologicznego zacieirzewiema Moskwy stał się bojkot olimpiady w Los Angeles na pi /elomie lipca i w sierpnia 1984 r., do którego przyłączylj sic --.cdici ZSRR z wyjątkiem Rumunii.

Ofensywa strategiczna Zachodu. Rok 19H4 /uczynał się w fatalnej atmosferze międzynarodowej. Na wyobraźnię za­chodniej opinii publicznej oddziaływał też jako s\ mhol. Przy­pominano książki George'a Orwella Rok I9H4 (h;!/ Andrieja Amairika Czy ZSRR przetrwa do 1984 r.⁹ W przeciwieństwie do problemów z sukcesją na Kremlu, admimsmicja republi­kańska w USA wykazywała nie tylko prężność w rozwoju zbrojeń, ale także dużą skuteczność propagandowu. Na pod­stawie dyrektywy nr 119 o bezpieczeństwie mirodowym, podpisanej przez Reagana 6 I 1984 r., przystąpiono do reali­zacji szerokiego programu badań nad systemem obrony anty-rakietowej w przestrzeni kosmicznej, czyli .,wojii,imi gwiezd­nymi". Waszyngton wykorzystał jednocześnie odejście dele­gacji moskiewskiej od stołu rokowań rozbrojemowych dla podkreślenia swych pokojowych intencji. Wobec spadku po­pularności polityki zagranicznej Reagana w wyniku sprawy samolotu koreańskiego, podkreślił on różnice między USA i ZSRR w podejściu do zbrojeń i wyjaśnił, ze chodzi mu je­dynie o rywalizację pokojową. Nie bez racji podkreślał, że program SDI ma charakter obronny oraz ze gdyby obie strony wiedziały, iż mogą powstrzymać atak przeciwnik;?, nie po­trzeba by było mieć tylu rakiet⁶⁴.

Zachodnioeuropejscy sojusznicy USA także nabrali pew­ności siebie. W maju 1984 r., z okazji 35-leeia NATO, mini­strowie spraw zagranicznych państw sojuszu mlantyckiego przyjęli deklarację waszyngtońska, w kinrci 'l. "'.'k. kowano ZSRR / - n«Ni lenie wyścigu zbrojeń i odejście od polityki odprcA:jn;s 25 IX tegoż roku Reagan na forum ONZ wezwał ZSRR d" konstruktywnego dialogu w sprawie rozbrojenia i kont J i k s ów regionalnych, co spowodowało, że ze strony Kremlu (..ik/e pojawiły się oznaki bardziej konstruktywnej postawy. Gromyko spotkał się z Reaganem. W amerykań-skiei opinii publicznej ugruntowało się przekonanie o sku­teczności polityki zagranicznej Reagana. W 1984 r. prawie 2/3 Amerykanów uważało, że ZSRR traktuje przyjazne gesty jako dowód słabości oraz że liczy się tylko z siłą wojskową^⁵.

Poim 'Ina sytuacja gospodarcza w USA oraz zapewnienia, że nie da/a one do wojny, pozwoliły Reaganowi skutecznie ubiegać sic o reelekcję. 6 XI 1984 r. Reagan został ponownie wybnun 11,1 prezydenta. Widząc rosnące problemy ZSRR, niemal ou ra/u przystąpił on do politycznej ofensywy. Tego dnia r/<ju USA ostrzegł ZSRR, że nie będzie tolerował dostaw nsd/ieckiego sprzętu do Nikaragui. Administracja repuhlikuii.sLs kontynuowała wzrost wydatków wojskowych w pr/ckonamii. że przyspieszenie wyścigu zbrojeń, zwłasz­cza prze/ w 'prowadzenie najnowszych technologii, doprowa­dzi do gospodarczego osłabienia Kremla i ustępstw z jego strony. Obitego tez rząd Reagana zwiększył jeszcze wydatki wojskom v\ podejmując program budowy nowych rakiet typu MX, broni neutronowej oraz badań nad laserową bronią anty-rakielowa. Symbolem „nowego patriotyzmu" amerykańskie­go w kitiiyr/e masowej stał się bohater filmu Rambo⁶⁶. Na­wet wśród demokratycznej opozycji w Kongresie popularna była idea ..dp-esywnej współpracy" z ZSRR.

Reclekcjti Reagana była dla Kremla potężnym ciosem. Sta­ny Zjedlioi/one i państwa NATO zwiększały presję na Zwią­zek Radziecki, którego gigantyczny wysiłek zbrojeniowy nie mógł odwrocie rosnącej przewagi technologicznej Zachodu. Modcrni/acia Armii Radzieckiej wymagała zwiększenia sprawność :i całej gospodarki. Konserwatywne kierownictwo ZSRR mc mogło przezwyciężyć ideologicznych blokad postę­pu. W najwyższym kierownictwie radzieckim panowała nie­pewność i Almieszanie związane ze złym stanem zdrowia klu­czowych postaci Kremla. Choć w listopadzie 1984 r. zapew­niano. /c minister obrony Ustinow cierpi na ból gardła, zmarł on w połowie grudnia na zapalenie płuc. Krążyły także pogłos­ki o całkowite j niesprawności Czernienki^⁷.

Symptomem zmiany nastrojów w Związku Radzieckim była w •1/yi.i w grudniu I984 r. najmłodszego członka kierow­nictwu ZSRR, Michaiła Gorbaczowa, w Wielkiej Brytanii, gdzie Zdprr/ctiiował się on jako polityk energiczny i elastycz­ny⁶⁸, Wu.i/.H: fiasko swej dotychczasowej polityki oraz złe

skutki propagandowe odmowy rokowań rozbrojeniowych, w styczniu 1985 r. Kreml zmienił zdanie w tej sprawie. Pod­czas spotkania sekretarza stanu Schultza i ministra Gromyki w Genewie (7-8 I 1985) uzgodniono wznowienie rozmów START oraz INF w marcu tegoż roku. W sprawie rozbroje­nia jednak Zachód przyjął postawę zdecydowaną wobec ZSRR. Z okazji 40 rocznicy Jałty Reagan odrzucił „jakąkol­wiek interpretację porozumień, która zakłada amerykańską zgodę na podział Europy". W lutym 1985 r. goszcząca w USA premier Thatcher całkowicie poparła twardy kurs wobec ZSRR⁶⁹. 10 III 1985 r. zmarł Czernienko. Nowym sekretarzem generalnym KC KPZR został Gorbaczow. Suk­cesję tę odebrano na Zachodzie jako zapowiedź odmłodzenia przywództwa kremlowskiego. Spekulowano na temat szans zmian polityki ZSRR

Konstytucja nadawała szerokie uprawnienia cesarzowi: naczelny wódz, prawo wypowiadania wojny i zawierania traktatów pokojowych, wydawania dekretów z mocą ustaw, prawo weta do wszelkich uchwał parlamentu, ministrowie byli tylko przed nim odpowiedzialni; parlament dwuizbowy: Izba Panów (przedstawiciele szlachty, burżuazji i mężowie zaufania cesarskiego) i wybierana Izba Posłów - parlament miał prawo przyjmować petycję, wysyłać adresy do cesarza, występować z interpelacjami wobec ministrów, kontrolować finanse.

Tureckie oddziały (zwłaszcza ochotnicze tzw. baszybuzuk) wymordowały prawosławnych mieszkańców wsi (w ciągu 6 tygodni wymordowano 15 tys. ludzi). Spowodowało to wzburzenie opinii publicznej. W Wielkiej Brytanii podniosły się słowa krytyki pod adresem lorda Gladstone'a. pomimo to premier Benjamin Disraeli [dizrejly] podtrzymywał kurs zmierzający do utrzymania imperium osmańskiego. 11 XI 1876 r. car Aleksander II wygłosił w Moskwie mowę wojenną (zagroził otwartą interwencją w przypadku braku porozumienia z Turcją). Zaniepokojona tym Anglia rozpoczęła zabiegać o zbiorowe porozumienie w sprawie Turcji - 23 XII 1873 r. otwarto w Stambule międzynarodową konferencję.

Prowadzona na froncie kaukaskim oraz na Bałkanach. W Adrianopolu zawarto rozejm (31 stycznia) - na wody morza mamra wpłynęła flota angielska, a rządy brytyjski i austriacki w zdecydowanym tonie poinformowały Rosję, że nie dopuszczą do upadku Turcji. 3 III 1878 r. zawarto pokój w San Stefano: utworzenie Wielkiej Bułgarii od Morza Czarnego do Egejskiego (z Tracją i Macedonią), wyłączonej formalnie z części Imperium Osmańskiego (Rosja miała decydować o zakresie autonomii i zatroszczyć się o utworzenie administracji, wojska rosyjskie miały stacjonować przez dwa lata); Turcja uznała niepodległość Rumunii, Serbii, Czarnogóry oraz zmuszona została do powiększenia ich terytoriów, do Rosji wracała część Besarabii, uzyskiwała też twierdze Kars, Batumi, Ardahan na Zakaukaziu. Po pokoju w San Stefano mocarstwa (szczególnie Austria) zabiegały o zwołanie międzynarodowej konferencji, która uregulowałaby całość problemów bałkańskich. Anglia i Turcja podpisały natomiast 4 VI 1878 r. konwencję Stambule.

Rozpoczął się 13 VI 1878 r. a trwał do 13 VII 1878 r. Wzięły udział delegacje państw: Rosji, Niemiec, Austro - Węgier, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch i Turcji. Postanowienia: utworzono księstwo bułgarskie „autonomiczne i hołdownicze pod zwierzchnictwem JCM Sułtana” - książę Bułgarii swobodnie wybierany przez ludność musiał uzyskać aprobatę Wielkiej Porty i zgodę mocarstw; Rumelia Wschodnia stawała się autonomiczną prowincją pod bezpośrednią władzą sułtana; uznano niepodległość Serbii i Czarnogóry, aczkolwiek nie przyznano im terytoriów uzyskanych w traktacie z San Stefano; terytorium Rumunii powiększono o Dobrudżę, odebrano jej natomiast i przekazano Rosji Besarabię; częściowa demilitaryzacja Dunaju; Austro - Węgry otrzymały prawo „okupowania i administrowania” prowincjami Bośni i Hercegowiny; Rosja miała zwrócić twierdzę Bajazet (przyznaną w San Stefano) a zatrzymać Ardaham, Kars i Batumi.

Nikołaj Karłowicz Giers (1820 - 1895) - minister spraw zagranicznych Rosji w latach 1881 - 1894 (faktycznie jednak sprawował tę funkcję odkąd schorowany kanclerz ks. Aleksander Gorczakow nie mógł podołać swoim obowiązkom, czyli od 1878 r.). Głównym celem jego polityki było utrzymanie sojusz z Niemcami, co mu się jednak nie udało.

W lutym 1913 r. doszło w Meksyku do przewrotu wojskowego: władzę po obalonym prezydencie madero objął gen Huerta, a 22 II 1913 r. Madero został zamordowany. Przeciwko Huercie stanął Venustiano Carranza, który ogłosił się spadkobierca Madery. Od 18 X 1913 r., gdy Carranza utworzył swój rząd, istniały w Meksyku dwa ośrodki władzy oraz armie dowodzone przez Villę i Zapatę, które nie uznawały ani Huerty, ani Carranzy. Ostatecznie Huerta zrezygnował i wyjechał do Europy, a 20 VIII 1914 r. do stolicy wkroczyły oddziały Carranzy. W październiku USA uznały rząd Carranzy. Tymczasem oddziały Villi i Zapaty nękały granicę z USA. W styczniu 1916 r. żołnierze Villi zatrzymali na terytorium USA pociąg, zabili 16 jadących w nim inżynierów amerykańskich, a 9 marca napadli i zniszczyli miasto Columbus [kelambes] w Nowym Meksyku. Wilson wysłał ekspedycję karną gen Johna Pershinga, która miała schwytać Villę i zniszczyć jego siły. 21 VI 1916 r. doszło pod Carrizal do starcia pomiędzy oddziałem amerykańskim a wojskami rządowymi. Wybuchł kryzys, który mógł się przerodzić w wojnę. Dopiero w lutym 1917 r. wojska Pershinga wycofały się z Meksyku i doszło do normalizacji stosunków.

W dniu 7 III 1917 r. Rząd polecił zamknąć cara Mikołaja II w areszcie domowym w Carskim Siole. W okresie przesileń rządowych wlatem 1917 r. Wywieziono go do Tobolska, a po przewrocie bolszewickim do Jekaterynburga. Podczas wojny domowej bolszewicy postanowili zgładzić go (schwytany przez przeciwników mógł stac się symbolem oporu). W nocy z 16/17 VII 1918 r. Sprowadzono całą rodzinę wraz z towarzyszącymi osobami do piwnicy i tam zamordowano. Po upadku komunizmu w Rosji odnaleziono w 1994 r. Szczątki cara, które po naukowej weryfikacji zostały uroczyście pochowane w Petersburgu, a Kościół prawosławny ogłosił go męczennikiem.

Fran*ois No*l Babeuf [bab*f] wprowadził pojęcie „rewolucji komunistycznej” jako „wojny domowej”. Jest pierwszym komunistą, który sto lat przed Leninem przyjął koncepcję rewolucji jako „akcji militarnej”, jako wojny w najściślejszym znaczeniu.

Gonienia na anarchizm w Sowietskoj Rossii. Wyd. Gorielik. Berlin 1922, s. 27 - 63.

Położony na wielkiej rzece Dwinie obóz w Chołmogorach miał złą sławę ze względu na stosowane tam metody szybkiego i masowego pozbywania się więźniów. Ładowano ich na barki i wrzucano z kamieniem u szyi i związanymi rękami w nurt rzeki. Masowe topienie zapoczątkował w czerwcu 1920 roku jeden z głównych kierowników Czeka, Michaił Kiedrow. W Dwinie utopiono w 1922 roku wielką liczbę deportowanych do Chołmogorów buntowników z Kronsztadu, Kozaków i chłopów z guberni tambowskiej.

Związany z lewicą. W 1904 r. założył razem z Jeanem Jaur*sem dziennik „L'Humanit*”. Pracował w komisji przygoptowującej w 1905 r. projekt rozdziału Kościoła od państwa

Trzy mocarstwa nadal miały nadzieję na doprowadzenie do tzw. paktu dunajskiego. Pomysł tego paktu pojawił się w trakcie spotkania w Rzymie Lavala i Mussoliniego, którzy planowali, że obejmie on wszystkich (poza Szwajcarią) sąsiadów Austrii, a więc Włochy, Jugosławię, Węgry, Czechosłowację, Niemcy i samą Austrię. Układ miał być później otwarty również dla Francji, Polski i Rumunii. Rozmowy w sprawie paktu dunajskiego toczyły się w 1935 r. i pierwszych miesiącach roku następnego, ale bez rezultatu. Wśród jego potencjalnych członków za dużo bowiem było sprzeczności i różnic interesów. Zawarcie paktu torpedowały zwłaszcza Niemcy i Węgry, obawiając się definitywnej stabilizacji terytorialnego status quo w Europie Środkowej, ale także dla Jugosławii wzrost wpływów włoskich w re­gionie nie był korzystny.

3 VI 1943 r. ogłoszono w Algierze deklarację o powstaniu Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, którym mieli kierować wspólnie gen. de Gaulle i gen. Giraud

Wielka Rada Faszystowska odmówiła Mussoliniemu zaufania 24 VII 1943 r., a król Wiktor Emanuel III odwołał go ze stanowiska premiera i polecił aresztować. Na czele rządu włoskiego stanął wówczas marszałek Pietro Badoglio, który roz­począł pertraktacje z gen. Dwightem Eisenhowerem, naczelnym Dowódcą Sił Zbrojnych Sojuszników. Mussolini, 12 września uwolniony został przez spadochroniarzy hitlerowskich i na północy Włoch proklamował 23 września tzw. Republikę Salo, zwaną też Włoską Republiką Społeczną, pozostającą pod całkowitą kontrolą władz hitlerowskich.

Następnymi przywódca­mi Bawarskiej Republiki Rad byli rosyjscy Żydzi: E. Levine-Niessen, M. Levien i T. Axelrod. Levine-Niessen został rozstrzelany wyrokiem sądu spe­cjalnego, Levien po ucieczce do Rosji wszedł w skład tamtejszego Komitetu Wykonawczego, a Axelrod, moskiewski bankier, został mianowany posłem bolszewickim na Litwie. W Berlinie przywód­cami powstania Spartakusowców byli również Żydzi: Karl Liebknecht i Róża Luksemburg

Przewodniczącym Rady Żydowskiej był Adam Czerniakow. Płk Tadeusz Bednarczyk, który z ramienia Polski Walczącej bywał w getcie niemal codziennie aż do 18 IV 1943 r., współpracował z czerniakowem i położył ogromne zasługi w zaopatrywaniu ludności żydowskiej w żywność, sprzęt oraz w wywożeniu na stronę aryjską żydów, chcących opuścić getto, pisze: Pora na wstępne zbilansowanie ilości zdrajców z getta warszawskiego. Było ich ok. 10000 osób. Z tego w policji było (rotacyjnie) ok. 2500. Specjalnych agentów gestapo i „Zagwi” było ponad 1000. W kolaboracyjnej gminie żydowskiej było ponad 6000 osób (...). - Zob.: T. Bednarczyk, Życie codzienne warszawskiego getta. Warszawa 1995.

Panem życia i śmierci był tam Chaim Rumkowski. Przemienił on getto w wielki obóz pracy, realizujący zamówienia dla armi niemieckiej. Getto dostarczyło 5 tys. Mundurów dziennie. Rumkowski zwany „Chaimem Pierwszym” dysponował pełnią władzy, którą sprawował w sposób nie znoszący sprzeciwu. Ustanawiał własne prawa i zdecydowanie je egzekwował. Miał własne sądownictwo, więzienie, organ prasowy „Getocajtung”, własny bank, który za bezcen skupował od mieszkańców getta wszystko, co miało jakąś wartość, płacąc drukowanymi przez siebie „Kwitami markowymi” (jedyny środek płatniczy w gettcie)

Bloomsbury - nazwa grupy angiel­skich pisarzy, filozofów i artystów, któ­rzy w latach 1907-30 spotykali się w do­mach Clive'a i Vanessy Bellów oraz ro­dzeństwa Vanessy, Adriana i Virginii Stephenów (później Virginii Woolf) w Bloomsbury, dzielnicy Londynu poło­żonej wokół British Museum. Dyskuto­wali w duchu agnostycyzmu na temat estetyki i filozofii. Niemal wszyscy z „bloomsburczyków" studiowali w Trinity College albo w King's College w Cambridge. Większość z człon­ków grupy była „apostołami", tj. człon­kami „towarzystwa" - elitarnego, na wpół tajnego uniwersyteckiego klubu dyskusyjnego, założonego w Cambridge pod koniec lat dwudziestych XIX w. przez J.F.D. Maurice'a i Johna Sterlinga. „Apostołami" byli: Tennyson, Arthur Hallam, Edward Fitzgerald i Leslie Stephen. Do grupy Bloomsbury należeli: powieściopisarz E.M. Forster, biograf Lytton Strachey, krytyk sztuki Clive Beli, malarze Vanes­są Beli i Duncan Grant, ekonomista John Maynard Keynes, powieściopisarz „fabiańczyk" Leonard Woolf oraz powie­ściopisarka i krytyk Virginią Woolf. Okresowo z grupą związani byli: Bertrand Russell, Aldous Huxley, T.S. Eliot oraz ekonomista Geraid Shove. Grupa działała nadal po l wojnie światowej, ale na pocz. lat trzy­dziestych przestała istnieć w pierwotnej formie, w tym czasie włączyła się bo­wiem w życie intelektualne Londynu, Oxfordu i Cambridge.

Anthony Blunt - historyk sztuki; w latach 30-tych jako wykładowca w trinity College w Cambeidge nawiązał kontakty z grupą Burgessa. Podczas II wojny światowej służył w MI-5, komórce wojskowego wywiadu brytyjskiego. Przekazywał wówczas ZSRR tajne informacje (m. in. Przekazywał szpiegom radzieckim informacje o tączących się przeciwko nim działaniach śledczych kontrwywiadu). Po wojnie nadal utrzymywał kontakty z agentami sowieckimi. W 1951 r. umozliwił ucieczkę z Anglii Burgessowi i Macleanowi. W 1964 r., po ucieczce Kima Philby przedstawiono mu zarzut szpiegostwa, do którego się przyznał. Dopiero w 1976 r. powiadomiono opinie publiczną o jego przeszłości.

Donald Maclean - pracując jako sekretarz, a później jako szef wydziału prawnego ambasady brytyjskiej w Waszyngtonie, został mianowany sekretarzem połączonego Komitetu Politycznego do Spraw Rozwoju Atmoistyki, co dało mu dostęp do najbardziej tajnych informacji. Dostarczał ZSRR dane o utworzeniu NATO.

Harald Russel Philby -Najbardziej skuteczny podwójny agent sowiecki okresu zimnej wojny. Komunistą został podczas studiów na Uniwersytecie Cambridge, a w 1933 r. rozpoczął pracę dla wywiadu sowieckiego. Pod koniec II wojny swiatowej mianowany został szefem kontrwywiadowczych działań MI - 6 i odpowiadał za walkę z sowiecką dywersią w Europie Zach. W 1949 r. wysłany został do Waszyngtonu jako główny oficer MI - 6 na tym obszarze oraz główny oficer łącznikowy pomiędzy wywiadem brytyjskim i amerykańskim. Wyjawił ZSRR zamiar wysłania przez aliantów antykomunistycznych oddziałów do Albanii w 1950 r., doprowadzając w ten sposób do ich klęski.. Uprzedził podwójnych agentów - Brugessa i i MacLeana, że znajdowali się pod obserwacją (obaj u cielki do ZSRR w 1951 r.). Przekazał ZSRR ibformacje dotyczące działań MI - ^ oraz Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA). W 1963 r. uciekł do ZSRR

W 1916 r.Anglicy stłumili powstanie w Dublinie, ale w 1921 r. musieli uznać niezależność czterech katolickich hrabstw w południowej części wyspy (Connachto, Leinster, Meath i Munster), podczas gdy w większości protestancka Irlandia Północna (Ulster) pozostała częścią Zjednoczonego Króle­stwa. Wolne Państwo Irlandzkie (Eire) miało być dominium pod panowaniem króla Anglii. Statut Westminsterski z 1931 r. uznał równość Wielkiej Brytanii i dominiów oraz prawo ich parlamentów do odrzucenia prawodawstwa brytyjskiego. Na mocy konstytucji z 1937 r. Irlandia stała się państwem suwe­rennym. Podczas II wojny światowej Dublin zachował neu­tralność w wojnie między państwami Osi i Wielką Brytanią.

Yrjo Leino był mężem córki Otto Kuusinena, członka najwyższych władz WKP(b). Był sekretarzem KC Komunis­tycznej Partii Finlandii. Często jeździł do Moskwy jako szef specjalnych oddziałów komunistycznych tajnej policji bez­pieczeństwa Valpo. W listopadzie 1947 r. został wtajemni­czony w plany przewrotu komunistycznego w Helsinkach.

Na jej czele stał Georges Bidault. Partia była w odróżnieniu do katolicyzmu XX-wiecznego bardziej wyczulona na problemy społeczne.

Uczestniczył w konferencji jałtańskiej jako doradca Roosevelta, później był tymczasowym sekretarzem generalnym Narodów Zjednoczonych. W 1948 r. oskarżony o przynależność do tajnej komórki komunistycznej działającej jeszcze przed wojną. W czasie rozpatrywania sprawy przez wielką ławę przysięgłą zarzucono 15 XII 1948 r. krzywoprzysięstwo. Pierwszy proces w 1949 zxakończył się brakiem jednomyślności ławy przysięgłych. Drugi proces - w 1950 r. zakończył się skazaniem go na 5 lat więzienia (odsiedział 3). Po wyjściu z więzienia nadal utrzymywał, że jest niewinny. Lewicowa opinia publiczna przedstawiał go jako męczennika. Ujawnione w 1996 r. tajne depesze sowieckie potwierdzają winę Hissa.

Oskarżony w 1950 r. przez MacCarthego o szpiegostwo. Komisja senacka oczyściła go z tego zarzutu, ale senacka podkomisja Bezpieczeństwa Wewnetrznego wzowiła dochodzenie doprowadzając go do skazania w 1952 r. za krzywoprzysięstwo. W 1955 r. Departament Sprawiedliwości wycofał wszystkie zarzuty przeciw niemu.

Fizyk niemiecki. W 1930 r. wstąpił do Niemieckiej Partii Komunistycznej. W 1933 r. wyjechał do Anglii. Prowadził badania nad bronia nuklearną na uniwersytecie w Birmingham. W 1943 r. wysłany do USA do pracy nad bronią atmową. Przekazywał informację o pracach badawczych ZSRR (o rok przyspieszył pracę Sowietów nad tą bronią). W 1950 r. aresztowany. Przyznał się do winy. Skazany na 14 lat więzienia. Wyszedł w 1959 r. i wyjechał do NRD.

Agen­tami komunistycznymi byli często jeńcy japońscy odsyłani z ZSRR pod koniec lat czterdziestych. W 1950 r. komu­niści próbowali odzyskać popularność przez akty terroru przeciw Amerykanom, ale w partii do­szło do rozgrywek frakcyjnych, a inwazja komunistyczna w Korei i zakaz oficjalnej działalności dodatkowo podkopały wpływy KPJ.

Hagana (hebr. obrona) - syjonistyczna organizacja reprezentująca większość Żydów w Palestynie w latach 1920 - 1948. Zorganizowana dla zwalczania buntów Arabów palestyńskich przeciw żydowskim osadnikom w Palestynie.

Wyspa w archipelagu Maskarenów na Oceanie Indyjskim.

Pochodził z Brześ­cia Litewskiego. Mieszkało ich tam w 1939 roku ponad 30000. W ro­ku 1944 żyło tylko dziesięciu z nich. Większość rodziny Begina została wymordowana. Żydom nie pozwalano nawet pogrzebać swoich zmar­łych. Ojciec Begina został zastrzelony na cmentarzu żydowskim, kiedy kopał grób dla swego przyjaciela. Menachem Begin aresztowany na Litwie, jako jeden z niewielu nie załamał się na przesłuchaniach na NKWD. Został zesłany do sowieckiego obozu pracy za Krę­giem Polarnym w pobliżu Morza Barentsa, gdzie budowano linię ko­lejową - Kotlas-Workuta. Przeżył i uwolniony amnestią dla Po­laków, przez Centralną Azję szedł ku Jerozolimie jako szeregowiec polskiej armii.

Syjonistyczny ruch młodzieżowy działającego na terenie Polski w okresie międzywojennym.

26

---