30. LITERATURA ŚREDNIOWIECZA, RENESANSU I BAROKU
Opozycje w nurcie twórczości ziemiańskiej. Spór o wartości i poszukiwanie kompromisu w poezji Wespazjana Kochowskiego i Wacława Potockiego. Różnorodność tematyczna i genologiczna Ogrodu fraszek, Moraliów, Niepróżnującego próżnowania. Realizacja sarmackich ideałów w Psalmodii Polski.
1. Opozycje w twórczości ziemiańskiej.
Idealny krajobraz życia ziemiańskiego oparty jest na zasadzie umiaru, cnota ta jest fundamentem wzorów osobowych. Umiar powinien regulować nie tylko intelektualne ambicje człowieka, ale także jego wysiłki w gromadzeniu ziemskich wartości. „W ten sposób poezja ziemiańska wczesnego baroku zajęła stanowisko opozycyjne wobec Sępa - Szarzyńskiego, który poszukiwał nowożytnej wiedzy o jednostce i wobec ambicji poznawczych poezji mieszczańsko-plebejskiej, odkrywającej nowe horyzonty wiedzy społecznej” (Cz. Hernas, s. 92). Opozycje pojawiały się także w kontekście rozróżnienia na szlachectwo i prawdziwe szlachectwo. Do czynienia mamy z dyskusjami o dziedzictwie i osobistych zasługach. Szlachectwo warunkowane przez krew nie wystarcza bowiem należy jeszcze udowodnić, że jest się niego godnym. Odrzucana jest przez ziemiaństwo postawa rycersko-obywatelska na poczet wzorów moralno-obyczajowych. Dom ziemianina jest swoistym azylem, miejscem ucieczki i zakreśla granice humanistycznych horyzontów. Pojawia się również opozycja pomiędzy kulturą magnackich pałaców a kulturą szlacheckiego dworu. Szczególne znaczenie tutaj ma przeciwstawienie zaścianków - pałacom, surowości - przepychowi, tradycji - modzie. Wiele wątpliwości budzi pytanie: jak żyć w stanie szlacheckim? Opozycja wobec elitarnej kultury dworów miały jednak tylko charakter kolizji wewnętrznej, dzieliły jeden stan obywatelski. Szlachcic w życiu podlegał prawom socjologicznym, a nie poetyckim. Procesowi przeciwstawiania się towarzyszy więc proces przystosowania. Wyznając pewne wartości szlachcic musiał uważać, aby nie odpaść daleko od kultury elity.
2. Spór o wartości i poszukiwanie kompromisu w poezji W. Kochowskiego i W. Potockiego.
W. Kochowski -> W jego twórczości można wyróżnić nurty: obyczajowy, polityczny i filozoficzno-religijny. Nurty te czasem kłóciły się ze sobą, gdyz poeta odwoływał się do licznych tradycji literackich. Przychylał się on niefrasobliwości poezji opiewającej życie i frasobliwości poetów metafizycznych. Odwołuje się do wzoru szlacheckiego poety-prostaka, albo uczonego-artysty. Nawet jego język był zróżnicowany pod względem stylu. Mimo, iż jest krzewicielem wiary to zahacza o herezję. Wg niego poeta powinien być krzewicielem wiary (powołanie najwyższe), obserwatorem dziejów człowieka i twórcą wzorów osobowych (niżej usytuowane powołanie).
W. Potocki -> W przeciwieństwie do Kochowskiego nie uznawał on wyższości nowożytnych nad starożytnymi. Hołdował antycznej literaturze, którą uznawał za wzór, jednak był to wzór niedościgniony, niemożliwy do osiągnięcia. Jedynym wzorem wyższym jeszcze było dla niego Pismo Święte. Mimo, iż sam był bogaty (w miarę) to wyrażał swą dezaprobatę co do majątków i pasji gromadzenia oih. Opowiadał się za ubóstwem, które szczęście miało przynieść, ale jedynie w formie echa dawnych poglądów ariańskich. Hołd oddawał pracy, do której zaliczał również zarządzanie dobrami ziemskimi.
3. Różnorodność tematyczna i genologiczna Ogrodu fraszek, Moraliów, Niepróżnującego próżnowania.
Fraszki - Autor zdawał sobie sprawę z różnogatunkowości swego zbioru i podkreślał to w tytule (tym na całą stronę): zapewnia, że zbiór zawiera - przygody, trafunki, podobieństwa, przykłady i przyczyny (…) tudzież „ethica” do cnoty, „moralia” do obyczajów, „sacra” do nauki, „seria” do przestrogi wiodące poważnych i uważnych, „festiva”, „ludicra”, „satyrica”, „salsa” (…) są i żarty z podufałymi bez sarkazmów przyjacioły. Znajduje się w tym zbiorze sporo błahych żartów, trochę zagadek, bajek, kalamburów, dowcipów i oczywiście właściwych fraszek. Autor pisze o duchowieństwie, jego chciwości i pazerności (no. „Czemu księża łakomi”), krytykuje częste nobilitacje, wykupywanie szlacheckości, tchórzostwo szlachty i ich styl życia (np. „Na nowego szlachcica”). Równie często opowiada o małżeństwie (np. „Łoznica”), o kobietach (np. „Bazyliszek okiem, a niewiasta…”). Potocki krytykował władze - tzn. magnatów, którzy nie bronili Polski, tylko brali z niej jak najwięcej i uciekali, gdy byli potrzebni. Jego utwory miały charakter moralizatorski i komiczny.
Moralia - tematyka podobna jak we fraszkach, kościół jako instytucja, państwo pogrążające się, nierówność wśród ludzi itp., jednak ich nastrój jest przygnębiający.
Niepróżnujące próżnowanie - księga I zawiera w większości utwory historyczno - polityczne, II - religijne, III - wiersze humorystyczne i „towarzyskie”, także nieliczne u Kochowskiego erotyki, IV i V odznaczają się przewagą wierszy o tematyce historycznej i „poważnej”. Kochowski dba o różnorodność z myślą o czytelniku, umieszczając wśród utworów podobnych - utwory kontrastujące np. między religijnymi umieszcza utwory o bieżących wydarzeniach historycznych.
Realizacja sarmackich ideałów w Psalmodii Polski.
Jest to zbiór psalmów, tekst modlitewny i swoisty testament duchowy, ujęty w formie parafrazy Księgi psalmów. Wyróżnia się ona z jednej strony stylizacją biblijną, a z drugiej - zmianą punktu widzenia z Izraelity na Polaka, z żyda na chrześcijanina, z człowieka starożytnego na nowożytnego. Kochowski wyróżniał naród polski, jako ten, który został wybrany przez Boga. Naród polski spełnia więc szczególna misją w boskim planie. Jedną z naczelnych idei jest szczególna rola Polski w oraz wyższość ustroju Rzeczypospolitej. Jednym z centralnych zagadnień cyklu stają się rozważania o sarmackim narodzie i ustroju Rzeczpospolitej. Nie omijając spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych, Kochowski prezentuje zarazem wizję Polski-Sarmacji jako wartości zbiorowej, tłumaczącej się w planie metaforycznym.