Wykład: WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA

PRZEDMIOTEM PS. ROZWOJU CZŁOWIEKA SĄ ZMIANY DOKONUJĄCE SIĘ W PSYCHICE
I ZACHOWANIU SIĘ CZŁOWIEKA Z PUNKTU WIDZENIA ZMIAN JAKIM PODLEGAJĄ ONE
W CZASIE (W RÓZNYCH FAZACH JEGO ŻYCIA).
ROZWÓJ OZNACZA ZMIANY W DANYM OBSZARZE ZJAWISK.

PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA ZAJMUJE SIĘ BADANIEM ROZWOJU PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA.

We współczesnym ujęciu czas przestał być utożsamiany z wiekiem życia. Wiek życia przestał być traktowany jako podstawa wyjaśniania zmian rozwojowych. Służy on głównie do opisu i porządkowania zmian. Traktowany jest jako oś, na której pojawia się dane zdarzenie, znamionujące zmianę rozwojową, takie jak np. początek mowy, czy skok pokwitaniowy. Wiek życia jest także specyficzną zmienną, która nie działa samodzielnie, ale wyraża skumulowane działanie wielu in. zmiennych np. biologiczne dojrzewanie organizmu, podejmowanie nowych ról społecznych i związane z tym doświadczenia itp.

Problematyką zmian w zachowaniu i procesach psychicznych zajmują się także inne dziedziny psychologii (np. kliniczna, psychopatologia, społeczna...). Specyfika przedmiotu badania ps. rozwojowej polega jednak na tym, że ZAJMUJE SIĘ ONA BADANIEM ZMIAN SZCZEGÓLNEGO RODZAJU, a mianowicie ZMIAN ROZWOJOWYCH.

Tradycyjna ps. rozwojowa przyjmowała, że zmiany rozwojowe psychiki są powiązane przyczynowo z procesami biologicznego dojrzewania organizmu, a więc występują tylko w dzieciństwie i okresie dorastania. Przedmiotem badań były więc zmiany rozwojowe dzieci i młodzieży. Sądzono przy tym, ze procesy rozwoju kończą się wraz z osiągnięciem dojrzałości, a więc życie psychiczne człowieka dorosłego charakteryzuje stabilność i brak zmian rozwojowych.

Psychologia współczesna stoi na stanowisku, że rozwój psychiczny człowieka trwa przez całe życie tj. od jego poczęcia aż do śmierci, przy czym zmiany rozwojowe w wieku dojrzałym nie są ani mniej liczne, ani mniej głębokie niż te, które dokonują się w dzieciństwie.

ZWRÓCENIE UWAGI NA ZMIANY ROZWOJOWE ZACHODZĄCE W OKRESIE DOROSŁOŚCI
I OKRESIE PRENATALNYM OZNACZA ISTOTNĄ ZMIANĘ W SPOSOBIE UJMOWANIA PRZEDMIOTU BADAŃ WSPÓŁCZESNEJ PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA W PORÓWNANIU Z TRADYCYJNĄ, ZAJMUJĄCĄ SIĘ BADANIEM ROZWOJU PSYCHICZNEGPO DZIECI I MŁODZIEŻY, czyli ZAJMUJE SIĘ BADANIEM ROZWOJU PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA W CIĄGU CAŁEGO ŻYCIA (life - spain developmental psychology).

PODSTAWOWE PROBLEMY WSPÓŁCZESNEJ PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA

Przedmiotem badań psychologii rozwoju człowieka jest psychika i zachowanie się człowieka w aspekcie zmian jakim podlegają one w czasie.

Podstawowe problemy teoretyczne zawierają się więc w pytaniach odnoszących się do tego przedmiotu.

1. CO SIĘ ROZWIJA?

2. PO CO SIĘ ROZWIJA? (Ku czemu rozwój zmierza?)

3. JAK SIĘ ROZWIJA? (Jaki jest przebieg procesu rozwoju (liniowy lub ciągły), czy tez można w nim wyróżnić stadia, etapy, fazy, cykle przemian; Jaki jest mechanizm zmian rozwojowych? Jakie jest tempo, rytm, dynamika rozwoju?

4. DLACZEGO SIĘ ROZWIJA? (Co powoduje, że człowiek się zmienia?), jakie czynniki wpływają na jego rozwój?

Czy rozwój psychiczny człowieka zależny jest od dziedziczności, czy od wpływów środowiska? (jest to jedno z podstawowych problemów psychologii rozwojowej, dyskutowanym niemal od początków jej istnienia jako osobnej dyscypliny psychologii).

Obecnie sensowne jest nie tyle pytanie o rozstrzygającą rolę jednego czynnika, ile raczej o wzajemne interakcje pomiędzy wyróżnionymi czynnikami.

Inne przykładowe pytania:

• Czy i ewentualnie jaką rolę w rozwoju psychicznym człowieka odgrywa uczenie się i nabywanie doświadczenia?

• Jaki jest charakter rozwoju, czy cechuje go ciągłość czy nieciągłość?

• Czy w życiu człowieka występują okresy o szczególnym znaczeniu dla dalszego rozwoju lub okresy szczególnej podatności na zmiany rozwojowe?

• Jaką rolę w rozwoju psychicznym człowieka odgrywają różne zdarzenia życiowe i sposoby radzenia sobie z nimi?

• Jaki jest charakter zmian rozwojowych po osiągnięciu dojrzałości? Czy mają one takie same cechy i dokonują się wg takich samych zasad, jak zmiany rozwojowe w okresie dzieciństwa i dorastania?

• Czy i ewentualnie w jaki sposób człowiek może wpływać na własny rozwój?

POJĘCIE ROZWOJU I ZMIANY ROZWOJOWEJ

Pojęcie rozwoju zawsze dotyczy zmian. Często bywa ono jednak utożsamiane z jednym tylko rodzajem zmian, tj. ze zmianami o charakterze progresywnym, takim jakim nadaje się wartość pozytywną. Należy jednak pamiętać, że pojęcie rozwoju i postępu nie są tożsame.

ROZWÓJ OZNACZA CIĄG ZAMIAN (PRZEMIAN, PRZEKSZTAŁCEŃ) O OKREŚLONYM UKIERUNKOWANIU, NIEZALEŻNIE OD TEGO, CZY ICH KIERUNEK OCENIANY JEST POZYTYWNIE, CZY NIE.

POSTĘP NATOMIAST OZNACZA ZMIANY PROWADZĄCE OD STANÓW PROSTSZYCH, NIŻSZYCH, MNIEJ DOSKONAŁYCH DO STANÓW WYŻSZYCH, BARDZIEJ ZŁOŻONYCH, DOSKONALSZYCH.

Należy jednak bardzo wyraźnie zaznaczyć, że pojęcia zmiany i rozwoju nie są tożsame (nie można bowiem uznać pojedynczej zmiany za przejaw rozwoju). Np. zmieniam położenie swojego ciała, co nie oznacza, że nastąpił rozwój.

ZMIANĘ DEFINIUJE SIĘ JAKO RÓZNICĘ W STANIE DANEGO OBIEKTU LUB ORGANIZACJI STRUKTURY, OBSERWOWANA WRAZ Z UPŁYWEM CZASU. ZE ZMIANĄ MAMY DO CZYNIENIA WTEDY, GDY KTOŚ LUB COŚ STAJE SIĘ RÓŻNE W STOSUNKU DO STANU PIERWOTNEGO.

Psychologia rozwojowa jest nauką o rozwoju psychicznym człowieka. Pojęcie ROZWÓJ PSYCHICZNY jest więc dla niej pojęciem podstawowym.

ROZWÓJ PSYCHICZNY - można ująć jako proces (ciąg) postępujących w określonym kierunku zmian tego specyficznego układu jakim jest psychika i zachowanie się człowieka.

Nie każda zmiana w zachowaniu się, czy przeżyciach człowieka może być traktowana jako rozwojowa (np. rozwojową nie będzie zmiana powstała w wyniku wyuczenia się określonego zachowania czy materiału, która po pewnym czasie ulegnie zapomnieniu).

Zmiana rozwojowa wyróżnia się spośród innych rodzajów zmian wieloma specyficznymi właściwościami, decydującymi o jej szczególnej roli w kształtowaniu się psychiki i zachowania człowieka.

W psychologii współczesnej psychika nie jest traktowana jako jednolita funkcja organizmu, ale jako system (układ, struktura) stanowiący układ elementów powiązanych ze sobą różnego typu relacjami.

GDY WIĘC MÓWIMY O ROZWOJU PSYCHICZNYM MAMY NA MYŚLI ZMIANY I PRZEKSZTAŁCENIA TEGO UKŁADU, JAKI STANOWI PSYCHIKA CZŁOWIEKA WRAZ Z KONTROLOWANYM PRZEZ NIĄ ZACHOWANIEM.

ZMIANA ROZWOJOWA. POJĘCIEM ZMIANY ROZWOJOWEJ OBEJMUJE SIĘ NA OGÓŁ ZMIANY:

• jednokierunkowe (monotoniczne) (tzn., że zmiany prowadzą w określonym kierunku i są ze sobą powiązane w ten sposób, że ogniwa późniejsze wywodzą się z wcześniejszych);

• nieodwracalne, trwałe (tzn. że nie można ich cofnąć drogą oduczania (odwarunkowywania) ani w żaden inny sposób odwrócić. Sprawia to zarazem, że mogą one inicjować kolejne zmiany kontynuujące już zapoczątkowany ciąg.

• autonomiczne (tzn. spowodowane działaniem czynników tkwiących w całości lub w dominującej części wewnątrz układu ewoluującego).

RODZAJE ZMIAN ROZWOJOWYCH

ZMIANY ILOŚCIOWE I JAKOŚCIOWE (o charakterze progresywnym jak i regresywnym)

ZMIANY ILOŚCIOWE - polegają na stopniowym wzrastaniu lub obniżaniu danej cechy lub zespołu cech somatycznych i psychicznych.

Przyjmuje się, że badane zjawisko (sprawność, funkcja) pozostaje takie samo, a zmienia się jego nasilenie, wielkość, rozmiary (np. dziecko z wiekiem przybiera na wadze, zwiększa zasób słów, zdobywa nowe doświadczenia społeczne).

ZMIANY JAKOŚCIOWE - zachodzą, gdy dana funkcja lub czynność psychiczna nie tylko wzrasta i rozszerza swój zasięg, lecz także przekształca się w sposób zasadniczy, staje się nową jakością rozwojową.

U dzieci w wieku szkolnym wzrasta zakres pamięci (zmiana ilościowa), ale jednocześnie zmienia się jej jakość (z pamięci niezamierzonej, mimowolnej staje się pamięcią dowolną).

ZMIANY INTRAINDYWIDUALNE I INTERINDYWIDUALNE

ZMIANY INTRAINDYWIDUALNE - zachodzą w psychice i zachowaniu danej jednostki

ZMIANY INTERINDYWIDUALNE - są wspólne ludziom i występują w sposób mniej lub bardziej podobny u większości ludzi.

W badaniach naukowych opis i analiza zmian intraindywidualnych jest zwykle punktem wyjścia do wykrywania zmian interindywidualnych. O zmianach tych wnioskujemy na podstawie porównywania zmian o charakterze intraindywidualnym, występujących u różnych ludzi. Pozwala to ujawnić pewne sekwencje zmian rozwojowych tj. prawidłowe (powtarzające się i występujące u różnych ludzi) następstwo takich zmian jak np. w rozwoju motoryki - siadanie, wstawanie, chodzenia.

Helen Bee wyróżniła trzy rodzaje zmian interesujących psychologię rozwoju człowieka. Badanie procesu rozwoju człowieka musi uwzględniać wszystkie ich rodzaje, szczególnie wtedy, gdy stawia pytanie o uwarunkowania rozwoju.

1. ZMIANY UNIWERSALNE - występują powszechnie, co oznacza, że odnoszą się do każdego człowieka i powiązane są z wiekiem. Pojęcie wiek jest jedynie umowne, ponieważ w istocie chodzi o zmiany, które z jednej strony są warunkowane procesem biologicznego dojrzewania organizmu, z drugiej tzw. uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi.

• Zmiany uwarunkowane biologicznie - to wszystkie przemiany jakim podlega nasze ciało. Wszyscy podlegamy naturalnym, genetycznie zaprogramowanym procesom dojrzewania (począwszy od poczęcia...), zdobywamy określone umiejętności: siedzenie, chodzenie, rozwój mowy, zmiany rozmiarów i kształtu ciała, zmiany hormonalne w okresie dojrzewania, przekwitania, które są zaprogramowane genetycznie przez pewnego rodzaju tykający zegar biologiczny.

Warto jednak zaznaczyć, że tak naprawdę „czysto” biologiczne efekty dojrzewania nie istnieją. Zawsze należy się liczyć z pewnym wpływem środowiska (np. pod koniec życia regularne ćwiczenia fizyczne mogą spowolnić proces skracania się kręgosłupa, a odpowiednia dieta jest w stanie hamować proces utraty elastyczności skóry).

• Wspólne doświadczenia - oprócz zegara biologicznego, daje się usłyszeć jeszcze inne tykanie; zegar społeczny również ma wpływ na ukształtowanie życia wszystkich (lub większości) ludzi. Kierowane są ku nam bowiem określone wymagania zgodne z wiekiem

To oznacza, ze nasze życie układa się w podobne sekwencje zmian. Tak jak zegar biologiczny wyznacza kolejność doświadczeń płynących z naszego ciała, tak zegar społeczny określa kolejność doświadczeń kulturowych, uniwersalnych dla ludzi w danym wieku. Ludzie świadomi są tych nacisków i sami często określają swoje doświadczenia jako „punktualne” (zgodne z zegarem społecznym, np. urodzenie pierwszego dziecka przed 30tym rokiem życia), lub „spóźnione”.

Działanie zegara biologicznego i społecznego powoduje, że ludzie dzielą wspólne doświadczenia, stąd także ich przeżycia będą podobne.

Przykładem takiej zmiany jest dojrzewanie, przejście z dzieciństwa w dorosłość. większość młodych ludzi staje wówczas przed koniecznością udzielenia odpowiedzi na pytanie Kim jestem? Odpowiedź będzie różna w zależności od kultury, epoki...Uniwersalne jest jednak to, ze takie pytanie się pojawia że pojawia się w tym samym przejściowym okresie pomiędzy dzieciństwem a dorosłością.

2. ZMIANY WSPÓLNE - charakteryzują osoby należące do określonej wspólnoty, są wynikiem uczestnictwa w podobnych sytuacjach społecznych, czego efektem jest z kolei podzielenie podobnych doświadczeń.

Każda kultura, grupa społeczna, rodzina, grupa rówieśnicza ma własne standardy określające sposób zachowania swoich członków. Ponadto standardy te różnie oddziałują na osoby w różnym wieku - dzieci młodzież i dorosłych.

3. ZMIANY INDYWIDUALNE - wywołane są czynnikami unikatowymi, oddziałującymi wyłącznie na daną jednostkę. Przykładem mogą być sytuacje traumatyczne, „niepunktualność” jakiegoś zdarzenia ) np. urodzenia pierwszego dziecka przez nastolatkę lub starszą kobietę), rozwód rodziców. Ma to inne znaczenie psychologiczne, a więc i konsekwencje dla rozwoju.

Każda przypadkowa, niespodziewana, niezgodna z „zegarem” sytuacja może zmienić bieg życia konkretnej osoby.

METODY BADAWCZE STOSOWANE W PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

W celu naukowego badania ludzkiego zachowania i psychiki, psychologowie wykorzystują szereg rozmaitych metod i strategii badawczych. Oto najczęściej wykorzystywane.

W badaniach nad zmianami zachodzącymi w jakiejś sferze funkcjonowania psychicznego człowieka wykorzystuje się najczęściej dwie główne strategie gromadzenia danych o badanych w różnych momentach ich rozwoju:

• strategia badań poprzecznych (transwersalnych),

• strategia badań podłużnych (longitudinalnych)

Strategia badań poprzecznych - w strategii tej porównuje się w określonym czasie grupy osób różniące się wiekiem. Chcemy np. zbadać wartości moralne wyznawane przez osoby w różnym wieku, np. młodzież i osoby w wieku podeszłym. następnie wyciągamy wnioski co do wartości moralnych wyznawanych na tych dwóch poziomach wieku.

Strategia badań podłużnych (longitudinalnych) - w badaniach prowadzonych zgodnie z tą strategią jedna grupa osób jest badana w ciągu jakiegoś czasu (w określonych odstępach czasu), zwykle kilku/ kilkunastu lat. Czas trwania tych badań zależy od rodzaju badanego problemu, od tego jakie zmiany rozwojowe chcemy uchwycić. I tak badania nad wartościami moralnymi w dorosłości, można by przeprowadzić z udziałem jednej grupy badanych testując ich co 10 lat pomiędzy 20 a 60 rokiem życia.

Umożliwia to analizę zmian dokonujących się z wiekiem w zależności od różnych czynników, w tym także środowiska.

Metody badań:

1. Eksperyment

2. Obserwacja

3. Rozmowa

4. Wywiad

GŁÓWNE DZIAŁY PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

W podziale psychologii na działy najczęściej wykorzystuje się dwa kryteria:

1. wiek (okres rozwojowy)

2. procesy, aspekty rozwoju

1. Biorąc jako punkt wyjścia okres rozwojowy można wyróżnić psychologię:

1. prenatalną

2. niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa

3. rozwoju dziecka

4. młodzieży

5. rozwoju człowieka dorosłego

6. starzenia się i starości

Te działy psychologii zajmują się badaniem całokształtu zmian rozwoju zachowania się i psychiki jednostki w danym okresie życia, śledząc związki pomiędzy funkcjonowaniem różnych jej sfer.

2. Uwzględniając to, że zmiany rozwojowe obejmują różne sfery psychiki i różne jej funkcje, wyróżnia się np. psychologię:

1. rozwoju mowy

2. rozwoju poznawczego

3. rozwoju społeczno-moralnego

4. osobowości

Psychologia rozwoju zajmuje się badaniem zmian rozwojowych psychiki i zachowania się człowieka w perspektywie różnych wymiarów czasu:

• cyklu życia jednostki ludzkiej - to podstawowy obszar zmian rozwojowych; dział (obecnie podstawowy i główny) psychologii, który zajmuje się badaniem zmian dokonujących się w psychice i zachowaniu się człowieka w toku pełnego cyklu życia indywidualnego nosi nazwę psychologii rozwojowej ontogenetycznej).

• ewolucji biologicznej gatunku - (psychologia rozwojowa filogenetyczna).

• historii ludzkości, od momentu wyodrębnienia się człowieka ze świata zwierząt po czasu współczesne -(psychologia rozwojowa historyczna).

Ontogeneza, rozwój osobniczy - zespół przemian zachodzących w ciągu życia organizmu od momentu zapłodnienia do chwili śmierci osobnika.

Filogeneza, rozwój rodowy organizmów żywych i poszczególnych ich szczepów od chwili pojawienia się na Ziemi od czasów obecnych (lub do wymarcia).

PERIODYZACJA ROZWOJU PSYCHICZNEGO

OKRES PRENATALNY	od poczęcia do narodzin
OKRES WCZESNEGO DZIECIŃSTWA	od narodzin do 3 r.ż.
WIEK NIEMOWLĘCY	od narodzin do końca 1 r.ż.
WIEK PONIEMOWLĘCY	od 2 do 3 r.ż
OKRES ŚREDNIEGO DZIECIŃSTWA - WIEK PRZEDSZKOLNY	od 4 do 6 r.ż.
OKRES PÓŹNEGO DZIECIŃSTWA - MŁODSZY WIEK SZKOLNY	od 7 do 10-12 r.ż.
OKRES ADOLESCENCJI	od 10-12 do 20-23 r.ż.
WCZESNA ADOLESCENCJA - WIEK DORASTANIA	od 10-12 do 15 r. ż.
PÓŹNA ADOLESCENCJA - WIEK MŁODZIEŃCZY	od 16 do 20-23 r. ż.
OKRES WCZESNEJ DOROSŁOŚCI	od 20-23 do 35-40 r. ż.
OKRES ŚREDNIEJ DOROSŁOŚCI - WIEK ŚREDNI	0d 35-40 do 55-60 r. ż.
OKRES PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI - WIEK STARZENIA SIĘ	od 55-60 r. ż. i więcej

Periodyzacja rozwoju psychicznego to podział całego życia człowieka na okres (stadia, fazy), czyli pewne odcinki czasu wyodrębnione na podstawie swoistych właściwości wieku.

Podział ludzkiego życia na stadia i ustalenie (nawet w przybliżeniu) czasokresu ich trwania jest zadaniem bardzo trudnym. Wynika to z faktu, że rozwój jest rezultatem nie tylko różnic indywidualnych, ale także określonych uwarunkowań społeczno-kulturowych. Pomimo oczywiście podejmowanych w tym kierunku przez naukowców prób, wyznaczenie uniwersalnych (powszechnych dla wszystkich ludzi i wszystkich epok) stadiów rozwoju psychicznego jest w zasadzie niemożliwe.

Sposób periodyzacji rozwoju zależy do przyjętego stanowiska teoretycznego:

• Stadialność rozwoju pomimo indywidualnego przebiegu rozwoju można w nim wyróżnić ogólne tendencje i prawidłowości, co upoważnia do wyodrębnienia kolejnych odcinków chronologicznych i podziału życia ludzkiego na stadia.

• Brak ciągłości rozwoju (przejście z jednego okresu do drugiego ma charakter skokowy, odbywa się w sposób nagły i gwałtowny / ciągłość rozwoju (każde następne stadium lub faza są w jakimś sensie nadbudową czy kontynuacją uprzednich osiągnięć rozwojowych.

STOSUNEK PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ DO INNYCH DYSCYPLIN PSYCHOLOGII
I INNYCH NAUK

Psychologia rozwojowa jako jedna z dziedzin psychologii teoretycznej pozostaje w ścisłych związkach z:

• Psychologią ogólną, która stanowi podstawę wszystkich innych dziedzin psychologii. Bada prawidłowości procesów psychicznych, czynności regulacyjne istot żywych oraz mechanizmy, które je uruchamiają i kierują nimi. Opisuje procesy poznawcze (wrażenia, spostrzeżenia, uwagę, pamięć, myślenie) oraz procesy emocjonalne i motywacyjne. Zajmuje się także strukturą osobowości człowieka i różnicami indywidualnymi między ludźmi. Psychologia rozwojowa czerpie więc z psychologii ogólnej podstawowe pojęcia służące opisywaniu oraz analizie zjawisk psychicznych i zachowań, a także wiedzę z zakresu właściwości różnych form życia psychicznego człowieka.

• Psychologią społeczną, zajmującą się zagadnieniami, które dotyczą człowieka jako członka grup społecznych. Rozwój psychiczny człowieka dokonuje się bowiem w kontekście interakcji i stosunków jakie łączą go z innymi członkami społeczności. Psychologia rozwojowa czerpie przede wszystkim wiedzę z zakresu psychologii społecznej, badając procesy rozwoju psychicznego w kontekście jego społecznych uwarunkowań.

• Psychologią różnic indywidualnych, z której czerpie wiedzę badając procesy zmian rozwojowych psychiki i zachowania, uwzględniając różnice indywidualne w zakresie tempa i rytmu zmian rozwojowych jak i właściwości psychiki w poszczególnych okresach życia.

• Psychologia kliniczna i psychopatologią (zaburzenia w sferze psychiki i zachowania są nierzadko wskaźnikiem rozpadu ich uprzednio ukształtowanych struktur, dostarczają także ważnych informacji o ich przyczynach i procesach kształtowania się w ontogenezie; badaniami nad wspólnym obszarem zagadnień obu tych dyscyplin zajmuje się subdyscyplina psychologii rozwoju człowieka - kliniczna psychologia rozwojowa)

• Psychologią wychowawczą - która dostarcza wiedzy na temat psychologicznych aspektów procesów nauczania i wychowania, będących jednym z zasadniczych czynników rozwoju człowieka.

• Psychologią pracy i organizacji; psychologią sportu, profilaktyką psychologiczną itd.

Psychologia rozwoju wszystkim dziedzinom psychologii stosowanej dostarcza wiedzy o psychologicznych prawidłowościach zmian rozwojowych, pozwalając na sformułowanie przesłanek odnoszących się do oddziaływań zmierzających do wywołania zmian w różnych dziedzinach ludzkiej aktywności np. pracy czy sporcie.

Ponadto czerpie ona wiedzę z nauk biologicznych, medycznych, społecznych i humanistycznych (zwłaszcza pedagogiki, socjologii, antropologii, językoznawstwa, historii, kulturoznawstwa i in.) Wszystkie one korzystają także z wiedzy psychologicznej wypracowanej przez psychologię rozwoju.

---