CHARAKTERYSTYKA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZO-LEŚNEJ DO CZASU POWSTANIA GOSPODARSTWA LEŚNEGO.
Pierwotne drzewostany były bogate pod względem składu gatunkowego i struktury warstw roślinnych. W dawnych puszczach rosły nie tylko stare potężne drzewa, lecz również wiele drzew przygłuszonych, opanowanych, porażonych przez grzyby oraz młode drzewka rosnące w lukach po wywałach i złomach. Lasy pierwotne były znacznie silniej zróżnicowane niż obecne. Składały się z około 38 gatunków drzew 31 liściastych i 8 iglastych.
IGLASTE: 3gat. sosny, świerk, jodła modrzew, cis.
LIŚCIASTE: 2gat. dębów, 3gat klonów, 2gat lip, buk, grab, 3gat wiązów, jesion, 3gat brzozy, 3gat topoli, 2gat olszy, 3gat wierzby, 3gat jarzębiny, trześnia czeremcha, jabłoń, grusza.
Polskę pokrywała niegdyś nieprzebyta puszcza ciągnąca się od wschodnich formacji stepowych ku zachodnioeuropejskim lasom liściastym.
Krajobraz wczesnofeudalny - to jedna wielka puszcza z niewielkimi osadami. Inne zbiorowiska roślinne zajmowały ok. 10%.
Z przyczyn naturalnych las nie występował w wysokich partiach gór (Sudetów, Beskidów, Tatr), w pradolinach rzek, na bagnach, jeziorach, zalewanych łąkach, na wydmach nadmorskich, na suchych polanach i wrzosowiskach.
Gospodarka, działalność człowieka na tereniach Polski miała miejsce od dawna. Uszczuplenie pierwotnej szaty leśnej spowodowała prowadzona od ponad 1000 lat uprawa roli.
W średniowieczu można wyróżnić trzy podstawowe typy krajobrazu: polno-leśny; leśno-polny; puszczański.
KRAJOBRAZ POLNO-LEŚNY obejmował okręgi o gęstym osadnictwie rolniczym. Lasy tworzyły tylko odosobnione, mniejsze płaty poprzedzielane polami. Obszary takie występowały na żyznych, od dawna zasiedlonych okolicach Krakowa, Wiślicy, Sandomierza, Wrocławia, Poznania, Gniezna, Kruszwicy, Kalisza, w Ziemi Chełmińskiej, wokół Pyrzyc i Kołobrzegu.
KRAJOBRAZ LEŚNO-POLNY - tutaj osiedla rolnicze występowały jako "wyspy" różnej wielkości wśród otaczających lasów. Spotykany był w różnych częściach ziem polskich.
KRAJOBRAZ PUSZCZAŃSKI. Las okresu wczesnofeudalnego wykazywał dużą różnorodność. Polska średniowieczna była krajem znacznie wilgotniejszym niż obecnie. Przez puszcze przepływały liczne nieuregulowane rzeki szerokimi i krętymi korytami, tworząc wiele odnóg, starorzeczy i ramion. Występowało wiele jezior, jeziorek i stawów. Durze, rozległe obszary zajmowały mokradła i torfowiska. W zalewowych dolinach rzek występowały lasy łęgowe, złożone z olchy, wierzby, topoli, brzozy omszonej, dębu szypułkowego, grabu, jesionu, wiązu polnego. Na torfowiskach występowały drzewostany mieszane, najczęściej sosnowe i osikowe.
NA WYBRZEŻU BAŁTYKU występowały bory wydmowe i kępowe lasy mieszane z udziałem jarzębiny i brzęku (jarząb brekinia).
W STREFIE MORENOWO - POJEZIORNEJ przeważały lasy bukowe, bukowo- dębowe i bukowo-sosnowe, nie występował świerk, spotykany obecnie.
ZIEMIA LUBUSKA, ZACHODNIA CZĘŚĆ WIELKOPOLSKI, ZIEMIA CHEŁMIŃSKA były pokryte borami sosnowymi rosnącymi na glebach piaszczystych oraz lasami mieszanymi na gruntach żyźniejszych (buk, grab, dąb).
WE WSCHODNIEJ WIELKOPOLSCE, NA KUJAWACH, W REJONIE ŁODZI, MAZOWSZA I NA PÓŁNOCNEJ LUBELSZCZYŹNIE występowały lasy sosnowe z domieszką dębów i lip (bez jodły i jawora).
POJEZIERZE MAZURSKIE zajmowały lasy świerkowe i dębowo-grabowe (bez buka).
PUSZCZE SUWALSZCZYZNY I PÓŁNOCNEGO PODLASIA to lasy z przewagą sosny i domieszką świerka, brzozy, osiki.
POŁUDNIOWE PODLASIE - więcej lasów grabowo-dębowych, w OKOLICACH ŁUKOWA także bory jodłowe lub mieszane.
DOLNY ŚLĄSK bory z przewagą sosny.
GÓRNY ŚLĄSK bory sosnowe, lasy bukowo-dębowe z domieszką jaworu, lipy i klonu.
JURA KRAKOWSKO - WIELUŃSKA - to lasy bukowo-jodłowe z jaworem i lipą.
GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE - lasy jodłowe z domieszką buka i modrzewia.
ROZTOCZE - lasy jodłowo-bukowo-dębowe.
KOTLINA SANDOMIERSKA - na gruntach wilgotnych występowały lasy łęgowe z olszą, na górnych trasach - lasy mieszane dębowo-grabowo-sosnowe, bory sosnowe z niewielką domieszką jodły i świerka.
PODGÓRSKI REGIN SUDETÓW to drzewostany dębowo-sosnowe z domieszką grabu i lipy, w wyższych partiach drzewostany wielogatunkowe z udziałem buka.
PODGÓRZE MAŁOPOLSKIE - lasy dębowo-grabowe z udziałem sosny, w wyższych partiach - lasy wielogatunkowe ze świerkiem, jodłą, jaworem i modrzewiem.
Las był od najdawniejszych czasów podstawą egzystencji człowieka. Ówcześni nomadzi (koczownicy) zajmowali się w lasach zbieractwem i myślistwem. Przejście neolitycznych plemion do osiadłego trybu życia związanego z uprawą roli i hodowlą zwierząt zmieniło funkcję lasów.
Zmiana składu gatunkowego lasu wiąże się ze wzrostem gęstości zaludnienia, rozwojem rolnictwa i przemysłu.
Naturalny przebieg osadnictwa - zajmowano najżyźniejsze i najcieplejsze tereny odpowiadające siedliskom lasów liściastych.
Rozwój osadnictwa spowodował wylesienie najważniejszych gruntów, na których rosły lasy dębowo-grabowe (grądy).
Rozpoczęto trzebienie i wypalanie drzewostanów dla celów rolniczych. Rozwój hodowli bydła i owiec spowodowały dalsze zagrożenie dla gatunków liściastych. Pasące się w lasach stada zgryzały młode pędy drzew liściastych, wypas świń odbywał się w dąbrowach i bukowinach, szczególnie w momencie obradzania żołędzi i buki. Na siedliskach uboższych wypas owiec przyczyniał się do powstawania wielkich wrzosowisk. Przerzedzanie lasów wielogatunkowych ułatwiło rozprzestrzenianie się gatunków światłożądnych, lekkonasiennych - brzozy, sosny - na miejsce dębów.
Szybkie wyjaławianie gleb w wyniku prymitywnej gospodarki rolnej zmuszało do szukania stale nowych terenów leśnych pod karczunek. Nowo wykarczowane pola nazywano ŹREBAMI, PŁOSAMI, NOWINAMI, NIWKAMI.
Wczesnofeudalne osiedla wiejski były niewielkie i obejmowały kilka zagród lub wręcz pojedyncze. Grunty pod uprawę zajmowano w sposób całkowicie dowolny, wybierając najżyźniejsze i najdogodniej położone obszary lasu. Osadników nazywano ŁAZĘKAMI, POPRAŻNIKAMI, ZAŁAZAMI.
Rozwój osadnictwa na prawie niemieckim (XIIIw.) powodował wzrost liczby pożarów, co również doprowadziło do zmiany składu gatunkowego drzewostanów. Na pogorzeliskach rozwijały się głównie gatunki światłożądne, lekkonasienne o szybkim wzroście - brzoza, sosna, osika.
OSADNICTWO
Najdawniejsza faza gospodarki leśnej opierała się głównie na łowiectwie i bartnictwie. Drewna było pod dostatkiem, a więc nie przedstawiało ono żadnej wartości gospodarczej.
Wiek VI, VII -gospodarka wypaleniskowa (żarowa), a następnie w miarę ulepszania narzędzi, używania zwierząt jako siły pociągowej, rozwoju orki sprzężanej za pomocą radła (VIIIw.)umożliwiało zagospodarowanie większych obszarów. Następowała zmiana systemu upraw- przejście gospodarki wypaleniskowej na wypaleniskowo-orną i potem orną. Już około 1000 roku prawie25% powierzchni kraju stanowiły pola orne i osady, a ok. 10% łąki i pastwiska. U schyłku średniowiecza już ok. 50% powierzchni Polski użytkowane było rolniczo. Niezorganizowane osadnictwo chłopskie w śród obszarów leśnych miało miejsce do ok. XII wieku.
Najstarszym układem sięgającym XI wieku była tzw. AKCJA KOLONIZACJI NA PRAWIE POLSKIM. Zagospodarowano wtedy tzw. OSIECZYNY, czyli rozległe obszary puszczańskie oddzielające pierwotnie poszczególne plemiona.
Akcja kolonizacyjna w XIIw. - przedstawiciele wielkiej własności zachęcali wolnych chłopów do osiedlania się na własnych gruntach przez przyznawanie chłopom ulg. Udzielano chłopom wolnizny lub woli -zwolnienia na rzecz pana gruntu, na okres kilku lat (4-8). Pozostałość - nazwy wsi Wola, Wólka, Wolica. Gospodarka żarowa - nazwy wsi Zgorzelec, Pogorzelica, Pożegowo. Akcja karczowania lasów - wsie Karcze, Przekopa, Karcene, Kopanica.
Wiek XII - XIV - planowa akcja osadnicza na prawie niemieckim. Reorganizacja istniejących osad, zakładanie nowych na obszarach leśnych. Osadnicy pochodzili z miejscowej ludności lub z kolonistów niemieckich (południowa i zachodnia Polska). Ulepszone metody uprawy roli- trójpolówka. Likwidacja enklaw leśnych rozdzielających pola.
Na wschodzie występowała kolonizacja na prawie ruskim, w górach - włoskim. Kolonizacje te wiązały się z nowym podziałem gruntów, zagospodarowaniem nieużytków i dalszym wylesianiem na rzecz nowych gruntów ornych.
W XVIw. na obszarach wschodnich Polski miała miejsce reforma rolna zwana pomiarą włóczną, a na zachodzie kolonizacja na prawie holenderskim (olędzkim). Największe wylesienia datują się od XVI wieku, kiedy zaczęto spławiać drewno do krajów Europy Zachodniej.
POŻYTKI Z LASU - EKSPLOATACJA.
Od najdawniejszych czasów drewno i chrust stanowiły główny materiał budulcowy i opałowy. Budowa przeciętnego grodu wymagała wyrębu kilkunastu hektarów lasu, co wobec częstych pożarów osiedli oznaczało duże zużycie budulca. Drewno wykorzystywano również w bednarstwie (beczki), kołodziejstwie, korabnictwie (korab-mały statek). Znaczna część lasów została przerzedzona pod wpływem pozyskiwania drewna dębowego i modrzewiowego na budulec, cisowego-na łuki, jaworowego i lipowego na wykonanie sprzętów i rzeźb, bukowego, brzozowego i dębowego na opał, klepki, wyroby kołodziejskie.
W eksploatacji lasu nie ograniczano się tylko do pozyskiwania surowego drewna, ale zajmowano się jego przetwórstwem. W lasach powstawały zakłady produkcyjne nie związane z eksploatacją bogactw leśnych, ale wymagające dużych ilości opału, np. huty żelaza, huty szklane, produkcja garncarska, papiernie.
W piecach smolarskich z karczy żywicznych destylowano MAŹ SMOŁOWĄ, z której po odparowaniu uzyskiwano SMOŁĘ CZARNĄ zwaną PAKIEM.
Z kory i szczap bukowych, względnie brzozowych wyrabiano DZIEGIEĆ - produkt rozkładu termicznego drewna, smoła, ciemnobrunatna ciecz, mieszanina związków fenolowych, węglowodorów i terpenów, stosowana jako środek leczniczy przy chorobach skóry.
Wypalano węgiel drzewny na potrzeby metalurgii i farbiarstwa. Zajmowali się tym węgielnicy, na Śląsku zwani kurzakami. Do tego celu używali drewna sosnowego, topolowego i bukowego.
Najbardziej wyniszczającą formą eksploatacji lasów było wypalanie popiołu, z którego po wypłukaniu otrzymywano 0,1-0,2% węglanu potasu (K2CO3), zwanego później potażem, który miał zastosowanie do wyrobu szkła trudnotopliwego, mydła, w farbiarstwie, garncarstwie, piwiarstwie (potaż żrący - wodorotlenek potasu stosowany jako środek bielący).
W pierwsze fazie produkcji towarowej użytkowanie lasu miało charakter masowy na terenach w pobliżu portów nadbałtyckich oraz tam, gdzie były dogodne warunki spławu drewna. W miarę kurczenia się obszarów leśnych musiano przechodzić do bardziej racjonalnych form użytkowania lasu, a produkcja popielarsko-potażnicza przesunęła się w dalsze obszary kraju, gdzie było jeszcze dużo lasów.
Pierwsze informacje o eksporcie drewna i produktów leśnych pochodzą z XIII wieku i dotyczą Pomorza Zachodniego, skąd wywożono drewno, smołę, dziegieć, popiół. Z Powiśla eksport ten rozpoczął się w połowie XIV wieku. Od tego czasu datują się duże wylesienia - las eksploatowano rabunkowo, bezplanowo, nie podejmowano prób wprowadzania uporządkowanej gospodarki, ponieważ jeszcze las był w zasadzie wszędzie.
Głównym przedmiotem eksportu towarów leśnych na rynki zachodnie były materiały drzewne przede wszystkim do budowy okrętów, drewno masztowe. Szczególnym popytem cieszyło się drewno cisowe pozyskiwane na południu Polski i eksportowane przeważnie do Anglii do wyrobu łuków.
Lasy to już we wczesnym średniowieczu nie tylko drewno. Miały one duże znaczenie dla hodowli zwierząt- żołędzie brukiew stanowiły podstawową karmę letnią i zimową nierogacizny. Lasy dostarczały również siana z łąk i polan oraz ściółki.
Zbieractwo miało nieco mniejsze znaczenie, głównie uprawiane było przez kobiety i dzieci. Oprócz grzybów i owoców (jagód) zbierano również tarninę, rdest ptasi, kalinę, surowce na barwniki, korę dębową do garbowania skór, bukiew do wytłaczania oleju, łyko lipowe do wyrobu łapci.
Łowiectwo początkowo było uprawiane przez całą ludność. Niektóre świadczenia ludności zależnej opierały się na dostarczaniu skór wiewiórczych, sarnich, kunich czy rysich. Mniejsze znaczenie miało spożycie dziczyzny, które w XI - XII wieku wynosiło 4-6% ogólnego spożycia mięsa.
Tak zwane produkty uboczne również podlegały eksportowi. Taryfa celna za Szczecina z połowy XIII wieku wymienia miód, wosk, futra (kunie, lisie, wiewiórcze, bobrze), skóry (sarnie, jelenie), popiół, smołę, drewno w balach i deskach.
WŁASNOŚĆ LASÓW, AKTY PRAWNE, GOSPODARKA.
Pierwotnie wszystkie obszary leśne uważane były za własność panującego. Dawne prawa ludności chłopskiego do swobodnego korzystania z lasu początkowo doznawały tylko niewielkiego ograniczenia. Najwcześniej, bo w XI-XII wieku ukształtowała się własność feudałów na łów grubego zwierza, tj. tury, żubry, łosie, jelenie, niedźwiedzie, a także bobry. W XIII w zaczęto wyznaczać granice obszarów leśnych tzw. ZAPOWIEDZI. Z tą chwilą wstęp do lasu wymagał osobowego zezwolenia pana feudalnego (na wschodzie). Na ogół zezwalano poddanym na zbiórkę suszu, grzybów i jagód, wypas ograniczonej ilości inwentarza, niekiedy także na wyrąb drzew na cele budowlane i łowienie drobnej zwierzyny. Ograniczenie eksploatacji pociągnęło za sobą zaostrzenie kar za przekraczanie zakazów.
W XII wieku, a zapewne i wcześniej panujący zabraniali karczowania lasów pogranicznych w celu zachowania ich obronnego charakteru.
STATUT MAZOWIECKI z 1260 roku jeszcze pobłażliwie traktował wyrąb w cudzym lesie.
STATUT WIŚLICKI z 1347 roku przewidywał już wysokie kary za wyrąb szczególnie cennych gatunków drzew, takich jak dąb i cis, oraz za wyrąb lasów w okolicach słabo zalesionych. Wprowadzał on także ochronę pni bartnych, zabraniał samowolnego wypasu zwłaszcza nierogacizny, a za wzniecenie pożaru w cudzym lesie przewidywał nawet karę śmierci.
STATUT WARCKI z 1420 roku zwiększał liczbę gatunków drzew uważanych za cenne oraz zaostrzał kary za nielegalny wyrąb.
Nieliczne jednak średniowieczne zarządzenia ochronne miały na celu nie tylko ochronę lasów przed nadmierną eksploatacją, ile zabezpieczenie właścicieli przed szkodami wyrządzanymi przez poddanych, sąsiadów i dzierżawców.
Wraz z tym wprowadzeniem ograniczeń korzystania z lasu feudałowie starali się również zwiększyć swe dochody z lasu przez nakładanie świadczeń na ludność (tzw. gajowe płacone przeważnie owsem), np. za pobieranie drewna, wypasanie inwentarza, wypalanie węgli, pędzenie smoły i dziegieciu.
W czasie monarchii wczesnofeudalnej powstawały osady służebne, których ludność zajmowała się eksploatacją lasów panującego, np. BARTODZIEJE, BOBROWNIKI, PSARY (opiekujący się sforami psów myśliwskich), SOKOLNIKI itp. Mieszkańcy tych osad pomagali feudałowi przy organizacji polowań, przy zwózce drewna. W XIII w wprowadzono daniny BARTNE (świadczenia miodu), PSARSKIE, BOBROWNICZE I ŁOWCZE, które zastąpiono obowiązkiem goszczenia łowców. Organizacja służby leśnej ukształtowała się już za pierwszych Piastów. Sprawy łowiectwa podlegały kompetencji ŁOWCZYCH i ich pomocników. Osobny urzędnik książęcy, zwany PANEM BOROWYM nadzorował cenne żeremia bobrów. Bezpośrednią straż leśną stanowili GAJOWNICY. Także poszczególni feudałowie, miasta, a nawet wsie chłopskie utrzymywały takich strażników.
Cechą charakterystyczną okresu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XVI-XVIIIw) był brak dbałości o stan lasów ze strony właścicieli ziemskich. W tym okresie następowało gwałtowne zmniejszanie obszarów leśnych, a jedną z głównych przyczyn było niedocenianie wartości lasów. Panowało ogólne przeświadczenie, że podstawą rozwoju folwarków, a zarazem najbardziej pewnym źródłem dochodów może być przede wszystkim rolnictwo i eksport zboża. Lasy traktowano przeważnie jako "dodatek" do gospodarstwa rolnego, mający zaspokajać potrzeby dworu. Lasy odgrywały jedynie rolę lokalnej bazy surowcowej. Sprzedaż drewna i płodów leśnych traktowano jako jednorazową okazję zwiększenia dochodów, przy czym odsłaniane powierzchnie przeznaczano pod uprawę rolną lub pozostawiano odłogiem.
W feudalizmie głównym producentem i dostawcą towarów leśnych na rynek był dwór. Feudałowie, dzięki darmowej robociźnie chłopów, na szeroką skalę prowadzili wyróbkę drewna, wypalanie popiołów, pędzenie smoły i dziegieciu, a także spławianie tych produktów do portów bałtyckich lub lokalne rynki. W dużych posiadłościach często wydzierżawiano całe kompleksy leśne.
Drewno długie spławiano w taflach (płytach) wiązanych w tratwy, natomiast sortymenty tarte i ciosane (tarcicę, bele, klepki), na pół obrobione drewno okrętowe, beczki z potażem, popiołem, smołą i dziegieciem, ładowano na tratwy. Dużo drewna zużywano na zaopatrzenie okręgów przemysłowych - w Zagłębiu Staropolskim (Kielce) do wytopu rud żelaza i miedzi, w okręgu szawiarsko-częstochowskim do hutnictwa żelaznego, w Wieliczce i Bochni do żup solnych, w Olkuszu do wytopu ołowiu i srebra, w Pyzdrach i Kole (Wielkopolska) do produkcji metalurgicznej. Znaczne ilości drewna szły także na potrzeby mechanicznego przerobu oraz dla rzemiosł drzewnych wyrabiających narzędzia rolnicze, sprzęty gospodarskie, naczynia domowe itp.
Gospodarka leśna miała charakter plądrowniczy. Eksploatacja lasu polegała głównie na wybieraniu z drzewostanów sztuk najdorodniejszych. Nawet na smołę i węgiel drzewny brano dobry surowiec. Wypalanie białego potażu z drzew liściastych, cieszącego się szczególnym popytem za granicą, przyczyniło się to do znacznego wyniszczenia tych drzewostanów.
W XVI wieku wyniszczanie lasów wystąpiło w okolicach Powiśla, w XVII wieku na Mazowszu, w krakowskiem, sandomierskiem, lubelskiem, na Podlasiu. W XVIII w było już wiele majętności odczuwających brak drewna. Deficyt występował w mniejszych posiadłościach szlacheckich i niektórych królewszczyznach na urodzajnych, bardziej zaludnionych terenach, w pobliżu rzek spławnych. Las znajdował się co prawda pod ścisłą kontrolą administracji dworskiej. Wydawano coraz ostrzejsze przepisy o ochronie lasów, powiększano liczbę strażników, wprowadzano system policyjny, ale to nie zahamowało tempa deforestacji i dewastacji lasów w Polsce, ponieważ to właśnie dwór prowadził nieracjonalną i rabunkową gospodarkę w swych lasach.
Czasami zdarzały się przypadki odnawiania lasu. W drugiej połowie XIII w cystersi z Henrykowa na Śląsku stosowali metody odnawiania drzew z odrośli, w dobrach Hugona Kołłątaja w województwie sandomierskim zdarzały się przypadki sadzenia wierzb w celu uzyskania opału.
NAZEWNICTWO
PUSZCZA - najczęściej wielki kompleks leśny, oznaczała kiedyś "pustać" obszar niezamieszkały, odludny.
NOWO WYKARCZOWANE POLA zwano ŻREBAMI, PŁOSAMI, NOWINAMI, NIWKAMI.
OSADNIKÓW nazywano ŁAZĘKAMI, POPRAŻNIKAMI, ZAŁAZAMI.
OSADY ŚRÓDLEŚNE
-obronne zwane SŁUPICAMI, OSIEKAMI, PRZESIEKAMI, BRONISZAMI, STRÓŻAMI-nazwy te stały się później nazwami rozwijających się miejscowości.
-służebne, zwane od "specjalności" zawodowej osadników-BOBROWNIKI, BUDY, SMOLARY, WĘGIELNIKI, BARTODZIEJE.
GOSPODARKA ŻAROWA-nazwy wsi ZGORZELEC, POGORZELICA, POŻEGOWO.
AKCJA KARCZOWANIA LASÓW-wsie KARCZE, PRZEKOPA, KARCENE, KOPANICA.
Wsie, które mają w źródłosłowie "WOLA", "WÓLKA" powstały po wylesieniu terenu, za co poddani chłopi byli zwalniani od danin przez określoną liczbę lat (4-23) od roku zamiany gruntów leśnych na uprawy rolne.
Nazwy wielu wsi i miast pochodzą od nazw uroczysk puszczańskich, roślin, zwierząt występujących na danym terenie, np. uroczyska w Puszczy Kozienickiej (jej nazwa od legowiska kóz) Wilczy Kąt, Wilcza Głowa, Wilczy Dół, Orle Góry, Sokole, Sokolnik, Żurawnik, Kaczy Ług; wsie Brzóza, Wierzbnica.
Dopiero w XVIII wieku przyjęło się nazewnictwo osad od imion członków rodziny właścicieli, np. Adamów, Stefanów, Józefów, Marysin, Andrzejów, Henryków itp.]
NAZWY PUSZCZ wywodziły się od nazw zarządu administracyjnego lub miejscowości, w której mieszkał właściciel, np. Puszcza Bolimoska, Puszcza Kampinoska, rzadziej tworzono je uwzględniając elementy przyrodnicze, np. Puszcza Bukowa, Puszcza Jodłowa, fizjograficzne, np. czerwony Bór, historyczne Puszcza Wkrzańska, Puszcza Kurpiowska.
BARTNICTWO- dawna hodowla pszczół w barciach leśnych, tj. w sztucznych dziuplach wydrążonych na wysokości 4-7m, w starych drzewach sosnowych i dębowych, rzadko jesionowych i jodłowych. Do barci dostawano się za pomocą OSTRWI, tj. ściętych młodych świerków lub jodeł z przyciętymi gałęziami lub tzw. LEZIWA- ławeczki na potrójnie skręconym powrozie służącym do podciągania się. Barcie były rozsiane po lesie, oznakowane tzw. ciosami w celu zaznaczenia dziedzicznej własności. Otwór barci (DŁUŻNIA) zamykano deską (ZAWÓR), w której (lub w pniu) był otwór (WLOT;OKO). Deska z otworami (ŚNIOT) chroniła przed szkodnikami i czynnikami atmosferycznymi.
Bartnik sporządzał również ule kadłubowe z uciętego pnia o wysokości ok. 5m i stawiał je bliżej osiedla lub na łące leśnej. Najstarszy ul kadłubowy znaleziono i wydobyto z Odry w Kluczborku (z ok. XI w).
Pierwsze ustawy bartnicze znajdują się w Statutach Wiślickich. WŁASNY SAMORZĄD ze STAROSTĄ BARTNYM i SĄDEM BARTNICZYM powstał w XIII w. W 1559r spisano pierwsze " Prawo bartne bartnikom należące" dla Puszczy Kurpiowskiej, w 1616r "Początek prawa bartnego" zwany prawem obelnym dla Puszczy Radomskiej.
Barcie leśne tworzyły dziedziczne tzw. "BORY" (60 barci). Właściciel tracił prawa do "boru" jeśli nie zajmował się nim przez 3 lata.
Od końca XVIw dwór wydzierżawiał bory bartne za daninę w postaci miodu lub wosku. W miarę zmniejszania się powierzchni leśnej upadało i bartnictwo. Według lustracji z 1796r w Puszczy Białowieskiej były 623 barcie z pszczołami i 6601 pustych.
Miód pobierano pierwotnie raz do roku - jesienią, od XVIIw 2 razy - wiosną i jesienią. Początkowo przed pobieraniem miodu wybijano pszczoły, a od XVIw podkurzano je. Miód był wytrząsany z plastra tzw. PATOKĄ lub STREDZIĄ. Zastępował cukier, był lekiem, przyrządzano z niego tzw. miody pitne - wyśmienite trunki.
Z wosku wyrabiano formy odlewnicze, produkowano świece, tabliczki do pisania, używano w licznych rzemiosłach. Od XI w miód i wosk należały do zestawu danin.
Na obszarze STAROSTWA RADOMSKIEGO w połowie XVIw ok. 15% ludności wiejskiej (ok. 327 rodzin) zajmowało się bartnictwem. Bartnicy byli wieczystymi dzierżawcami barci z obowiązkiem składania danin z barci, tzw. "bartnego", którą uiszczano najczęściej miodem. Daninę składano od wszystkich barci, także pustych.
Zwykle bartnicy korzystali z innych bogactw puszczy- mieli wolny wstęp do lasów, darli łyko na powrozy, zbierali żołędzie, kosili trawy, trudnili się zbieractwem grzybów, jagód i orzechów.
W okresie XVIw za barć (lub obelinę) rozumiano pojedynczą kłodę, zbiorowisko większej ilości sosen bartnych zwano KĄTEM BARTNYM, a na Mazowszu i Kurpiach był to OSTRÓW. Kąty bartne obejmowały pewną przestrzeń lasu, najczęściej określoną granicami ścieżek, dróg strumieni, gdzie jeden bartnik lub jego spadkobiercy posiadali swoje barcie, oznakowane prostymi znakami wyciętymi siekierą- tzw. KLEJNIE.
Stowarzyszenie bartne nazywało siebie "Prawem obelnym". Członkiem "Prawa obelnego" stawał się każdy bartnik po złożeniu przysięgi przed "Świętym prawem obelnym", jeżeli posiadał barcie w puszczy. Na czele organizacji stał STAROSTA BARTNY, którego obierało zgromadzenie "Prawa obelnego". Do pomocy miał ławników. Organizacja posiadała sąd bartny, w którym sądzono sprawy pomiędzy bartnikami. Sprawy odbywały się w adwencie, po zbiorach w czasie wolnym od zajęć w lesie.
W końcu XVIIIw płacono zwykle za pszczoły (barć) po 10zł., za barć pustą 2zł. Korzec pszenicy kosztował 12zł., żyta 10zł., owsa 5zł. Danina od barci to 1 garniec (pokowa) miodu. W 1764r ustalono opłaty od każdej osiadłej barci w wysokości 15 groszy. Wydajność barci to ok. 8kg miodu (ul ramowy w ciągu sezonu letniego może dostarczyć 48kg miodu).
Od końca XVIII wieku nastąpiły ograniczenia w zakładaniu barci na dowolnych drzewach - na drzewa bartne przeznaczano sosny gorszej jakości. Na początku XIXw, na skutek kurczenia się powierzchni leśnej, spadku cen miodu (wzrosło spożycie cukru), bartnictwo przestało być zawodem atrakcyjnym.
SERWITUTY- służebności leśne i pastwiskowe; uprawnienia do korzystania w ograniczonym zakresie z lasów, nadawane chłopom od XVw przez ich właścicieli. Dotyczy pobierania najgorszego drewna opałowego i budowlanego, tzw. leżaniny, wykrotów, wierzchołków drzew krzywych lub chorych. Na wydzielonych terenach leśnych chłopi zbierali ściółkę, żołędzie, bukiew, grzyby i owoce leśne, a także wypasali inwentarz żywy.
Serwituty zestawiano szczegółowo w tzw. INSTRUKCJACH EKONOMICZNYCH. Za wyrąb drzew zdrowych i wypas inwentarza w miejscach niedozwolonych karano chłostą, więzieniem i konfiskatą narzędzi.
Od początku XIXw, w niektórych majątkach (w Galicji od końca XVIII wieku), rozpoczęto stopniowe ograniczenie serwitutów gospodarczo szkodliwych dla lasów. Kolejne dekrety rządowe we wszystkich zaborach gwarantowały chłopom w zamian za utracone serwituty ekwiwalenty pieniężne, gruntowe, pastwiskowe, a nawet przydział lasów. Ludność chłopska stawała się jednak ofiarą nadużyć urzędników sądowych. Jeszcze w 1923r ok. 37% lasów niepaństwowych, tj. ok. 1,7mln ha, była obciążona serwitutami. Dopiero w następnych latach zlikwidowano je za odszkodowaniem w postaci przydziału lasu lub gruntów poleśnych.
Właściciel ziemi (lasu) w stosunku do jej użytkowników pozwalał na pewne jej użytkowanie za pewne usługi. Początkowo były to tzw. wolności. Mogły być one wieczne, osobiste, dziedziczne, przywiązane do gruntu. Dzieliły się na gruntowe, leśne, wodne.
WOLNOŚCI GRUNTOWE- wolność drogi, przechodzenia przez obcy grunt, przegon bydła itp.
WOLNOŚCI LEŚNE- prawo wyrębu, zbieranie chrustu, ściółki, żołędzi, wypalanie węgla, wypasanie bydła (tzw. wgon).
Wolności te rzadko opierały się na umowie pisemnej. Dopiero w 1846r sporządzono tzw. "Tabele prestacyjne" gdzie zostały wpisane wszelkie prawa włościan do użytkowania dworskich lasów i wgonów, prawa oparte na zwyczaju, przywileju, kontrakcie i umowie słownej. Ukaz z 1864r uwalniający z poddaństwa i pańszczyzny chłopów na ziemiach rdzennie rosyjskich guberni, zabezpieczał ich przyszłość nadaniem gruntów wspólnych dla całej gromady, oprócz czego włościan były przyznawane prawa służebnościowe, których ilość i jakość określała specjalna komisja.
ORDYNACJA ZAMOJSKICH
SERWITUT PASTWISKOWY
Do momentu urządzania lasów w 1875r inwentarz włościan mających przypisane służebności pastwiskowe mógł być pasiony po całym lesie. Dopiero później przepisy umożliwiły właścicielowi zabronić pasania inwentarza w zagajnikach, z zastrzeżeniem, by ogólna powierzchnia miejsc zabronionych nie przekraczała 1/5 obszaru leśnego obciążonego tą służebnością.
Ogólna powierzchnia lasów Ordynacji- 191383 morgi (wszystkie były obciążone serwitutami), do nich miało prawo 13149 osad z 38436 sztuk bydła; 16478 sztuk koni; 3321 sztuk owiec, a więc razem 58145 sztuk inwentarza. Daje to 3,2 morgi lasu (pastwiska) na 1 sztukę. Bydło zadeptywało las, zgryzało i niszczyło podszyt i samosiew, zbyt mało pokarmu w drzewostanach sosnowych o średnim zwarciu.
SERWITUT ZBIORU ŚCIÓŁKI
Ukaz z 1864r przyznawał prawo zbierania ściółki w lasach Ordynacji w wymiarze od 5 do 20 wozów pokarmowych (ok. 300kg) rocznie na osadę. W nadleśnictwie Szczebrzeszyn o powierzchni 9464 morgi, gdzie były 543 osady korzystające z tej służebności, miały prawo do wywiezienia 6455 fur ściółki- przeciętnie wynosiło to około 1 fury z 1,5 morgi. Wywożono ok. ¼ całkowitego opadu rocznego ściółki.
SERWITUT OPAŁOWY
Materiał opałowy to gałęzie ze zrębów, susz, leżanina, a w czasie braku tych asortymentów suche drewno z pnia, drzewa złamane przez burzę. Można było wjeżdżać do lasu z siekierą, ale należało jej używać jedynie według wskazówek gajowego do ścinania suchych drzew.
Rozmiar - latem 1 fura, zimą 2 fury tygodniowo na osadę; od 1888r 78 fur w ciągu roku na osadę.
W ordynacji Zamojskich było ponad 12 tysięcy osad korzystających z tej służebności. Przy założeniu, że jedna fura to 0,6 m3 opału, to służebności opałowe wynosiły ok. 570 tyś. m3, czyli z 1 morga ok. 3 m3 opału. Po szacunkowych obliczeniach wielkości przyrostu przeciętnego dla drzewostanów 100-letnich okazało się, że serwitut opałowy z morga to więcej niż wynosi przyrost przeciętny masy.
SERWITUT BUDOWLANY
Oprócz opału włościanie mieli prawo otrzymywać w lasach Ordynacji Zamojskich sztuki budulcu, żerdzie, kołki i chrust na ogrodzenie. Z całej powierzchni 191383 mórg 13149 osad może pobrać 15596 m3 drewna użytkowego.
Wymiary sortymentów:
Strzała na budowle- 7,5m do 15m dł. średnica 15 - 32 cm;
Żerdzie 6,0m do 12m długości,
średnica 12 - 32 cm;
Kołki 2,0m długości,
średnica w środku 12-15cm.
W lasach Ordynacji Zamojskich serwitutanci wyrąbywali rocznie kilkanaście tysięcy metrów sześciennych drewna (poza rocznymi zrębami wynikającymi z planów urządzeniowych).
VI WSZECHROSYJSKI ZJAZD LEŚNY w Warszawie w 1878r jednogłośnie uchwalił rezolucje, że stosunki służebnościowe pośrednio i bezpośrednio stanowią przeszkodę dla racjonalnej gospodarki leśnej w Królestwie Polskim. Obciążenie lasów służebnościami w większości przypadków przekraczało możliwości produkcyjne tych lasów. Oprócz tego występowały kradzieże drewna przy okazji korzystania z serwitutu opałowego.
Ukaz z 1846r przewidywał możliwość likwidacji serwitutów na drodze dobrowolnego układu lub na drodze przymusowej, na skutek żądania strony obciążonej serwitutami. W praktyce likwidacja mogła odbywać się tylko na drodze dobrowolnego układu, albowiem za czasów rosyjskich nie zostały wydane przepisy normujące tryb postępowania w przypadku przymusowej likwidacji.
Sprawa likwidacji serwitutów została uznana przez SEJM USTAWODAWCZY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - 7 maja 1920r uchwalił on ustawę o likwidacji serwitutów na terenie byłego Królestwa Kongresowego. Jako materiał do opracowania tej ustawy posłużyły rosyjskie projekty (z 1902r senatora Podgorodnikowa, z 1910r senatora Reinckiego, z 1913r opracowany przez Dumę) oraz ustawy zagraniczne. Ustawa ta upraszczała tryb postępowania przy dobrowolnych układach i wprowadzała pojęcie przymusowej likwidacji na żądanie jednej ze stron. W przeciągu 10 lat, tj. do 1930r likwidacja serwitutów mogła odbywać się na jednej i drugiej drodze, po tym czasie wszystkie serwituty miały być likwidowane przymusowo.
Ekwiwalent za zrzeczenie się praw serwitutowych mógł być wyznaczany w gruntach ornych, łąkach, lesie, a w nadzwyczajnych okolicznościach w gotówce. Przy likwidacji przymusowej ustawa wymagała przeprowadzenia szacunku wartości serwitutu i wartości ekwiwalentu przez KOMISJĘ SZACUNKOWĄ ROZJEMCZĄ. Wartość korzyści serwitutowych oznaczona miała być na podstawie cen przeciętnych z ostatniego pięciolecia (zastrzeżenie, że prawo wypasu 1 sztuki bydła posiadacze serwitutu nie mogą otrzymać więcej niż 3 morgi pastwiska). Część serwitutów była likwidowana kosztem gruntów leśnych. Likwidacja serwitutów leśnych powinna była odbywać się przede wszystkim kosztem gruntów ornych- nie tylko w majątkach prywatnych, ale i w państwowych. Nie zawsze to było przestrzegane. Na przykład likwidacja serwitutów ciążących na lasach byłego Księstwa Łowickiego (nadleśnictwo Skierniewice) nastąpiła kosztem gruntów leśnych, mimo iż w tych okolicach państwo rozporządzało znaczną ilością majątków rolnych. Takie postępowanie było niekorzystne dla serwitutantów, których roszczenia nie zostały zaspokojone gruntami rolnymi lecz leśnymi, nie zawsze odpowiednimi pod uprawę rolną.
DZIEJE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO
Leśnictwo zostało uznane za przedmiot godny nauczania na początku XVIIIw, kiedy to gospodarką leśną zainteresowały się bliżej KOLEGIA PAŃSTWOWYCH ZARZĄDÓW SKARBOWYCH, czyli tzw. KAMERY RZĄDOWE (urząd dóbr królewskich). Z "kamerami" współpracowały inne instytucje naukowe, które zaliczyły w końcu całość leśnictwa do nauk gospodarczych, tzw. "Kameralnych". Nauki te obejmowały m.in. przedmioty ekonomiczne, wiedzę o państwie, przemysł, górnictwo i całość gospodarstwa wiejskiego.
Pierwsze szkoły zawodowe leśne i rolnicze zaczęły powstawać na terenie Niemiec w połowie XVIIIw.
1763 r.-pierwsza szkoła leśna w SAKSONII w WERNIGERODE; założyciel ZANTHIER;
w 1772 r. szkoła ta została przeniesiona do ILSENBURGA.
1770 r.-rząd pruski powołał AKADEMIE LEŚNĄ przy UNIWERSYTECIE BERLIŃSKIM.
Heinrich COTTA- twórca Akademii Leśnej w TARANCIE, propagator metod okresowo powierzchniowo-okresowych.
George Ludwig HARTIG- organizator szkół w HUNGEN i FULDZIE; autor metody okresowo-miąższościowej.
Przy okazji tworzenia szkolnictwa leśnego w Niemczech warto wspomnieć nazwiska: HUNDESHAGEN- szkoła w Giessen, jeden z twórców metod formółkowych, zakładał, że w obrębie leśnym etat równy jest przyrostowi.
1800 r.- pierwsze szkoły leśne w IMPERIUM AUSTRIACKIM
Schwarzenberg- Austria
Lmice- Morawy
Krunlow k/Budziejowic- Czechy
ROSJA
1803 r.- pierwsza rosyjska szkoła leśna w CARSKIM SIOLE
1805 r.- KOZIELSK
1808 r.- w PETERSBURGU utworzono Instytut Leśny, konsekwencją, czego było zlikwidowanie szkół w Carskim Siole i Kozielsku.
W POLSCE interesowano się nauczaniem leśnictwa już w okresie działalności Komisji Edukacji Narodowej. Nie stworzono wtedy żadnej specjalnej szkoły leśnej, ani nie wyodrębniano nawet tego przedmiotu w programach szkół wszelkiego stopnia. Wiedza o lesie podawana była w ramach wykładów poświęconych zasadniczo tzw. "Historii naturalnej", rolnictwu i ogrodnictwu.
Są poszlaki, że nauczano leśnictwa łącznie z historią naturalną, ogrodnictwem i rolnictwem w Kaliszu, Krakowie, Łomży, Międzyrzeczu, Piotrkowie, Poznaniu, Pułtusku, Rydzynie, Sandomierzu, Szczucinie, Węgrowie i Warszawie. Wykłady z zakresu leśnictwa prowadzono nie tlko w szkołach średnich, ale i w Akademiach - Krakowskiej i Wileńskiej.
W XIXw naród polski nie posiadał niezależności państwowej, jednak życie kulturalne nie przestawało pulsować na terenach dawnej Rzeczypospolitej. Pomimo wielu przeszkód stawianych przez zaborców powstają na ziemiach polskich różne polskie instytucje i zakłady. Jednym z takich ośrodków stał się INSTYTUT AGRONOMICZNY w MARYMONCIE, powołany do życia w 1816 r., uruchomiony w 1820r., który był pierwszą wyższą rolniczą uczelnią w Polsce. W instytucie Agronomicznym leśnictwo nie stanowiło odrębnego wydziału, lecz było wykładane jako jeden z przedmiotów.
W tym samym czasie, na podstawie postanowienia z dnia 17 października 1816r. została powołana w Warszawie SZCZEGÓLNA SZKOŁA LEŚNICTWA przy Uniwersytecie Warszawskim. Podlegała ona Komisji Rządowej i Skarbu. Prezesem Rady Szkolnej, a także kierownikiem uczelni był Ludwik PLATER, ówczesny Dyrektor Jeneralny Lasów Rządowych, który opracował projekt ustroju szkoły, plan nauki, a także zasady przyjmowania absolwentów do służby rządowej po ukończeniu nauki oraz dalszy ich awans.
31 marca 1818 r. rozpoczął prace pierwszy na ziemiach polskich instytut naukowy, poświęcony wyłącznie leśnictwu. Pierwszy rok studiów korzystał z pomieszczeń Uniwersytetu, ale w następnym roku akademickim (1818/19) Szkoła otrzymała własną siedzibę przy ul. Mazowieckiej. Szkoła miała daleko idący samorząd o szerokim zakresie działalności. O wszystkich sprawach decydowała Rada Szkoły złożona z profesorów, przewodniczącym Rady i kierownikiem Szkoły był Ludwik Plater.
Ludwik Plater-Broel (15.061775-6.09.1846) leśnik, geograf, chemik. Chemik studiował w Szkole Głównej Wileńskiej u Jana Śniadeckiego; w powstaniu kościuszkowskim był adiutantem gen. Sierakowskiego; w latach 1803-1804 z polecenia Czartoryskiego przebywał w Austrii, Niemczech i Francji, gdzie zapoznał się z gospodarką i administracją leśną; w latach 1805- 1806 był wizytatorem na Uniwersytecie Wileńskim;
-w latach 1807-1811 był inspektorem generalnym lasów rządowych w 8 guberniach Zachodniej Rosji;
-w latach 1812-1815 doradca prawny z zakresu leśnictwa w rządzie Lubeckiego;
-w latach 1816-1818 sekretarz stanu i dyrektor Dyrekcji Generalnej Dóbr i Lasów Rządowych; Twórca prawnych i organizacyjnych podstaw nowoczesnej gospodarki leśnej w lasach rządowych Królestwa Polskiego;
-1818-1831 założyciel i wykładowca w Szczególnej Szkole Leśnictwa w Warszawie; Prezes Rady Politechnicznej, współtwórca i opiekun Sylwana (1820).
W 1831 roku prowadził sekretariat gen. Chłopickiego. Poseł Rządu Narodowego w Paryżu, założyciel Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryżu.
W 1840 wrócił do kraju, członek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Autor pierwszych polskich naukowych prac o leśnictwie, głównie z urządzania i hodowli lasu, m.in. "Rzecz o gospodarstwie leśnym", Wilno 1807.
KURS TEORETYCZNY TRWAŁ 2 LATA, po czym obowiązywał roczna lub 2-letnia praktyka, początkowo w różnych nadleśnictwach, a od 1822 w ośrodku szkoleniowym zwanym SZKOŁĄ LEŚNĄ PRAKTYCZNĄ, zorganizowanym w leśnictwie Lubochnia a od 1826 przeniesiona do Siekierna w leśnictwie Bodzentyn. Po każdym roku studiów teoretycznych i ukończeniu praktyki odbywał się egzamin. Jego wynik decydował o nabyciu uprawnień urzędników administracji leśnej.
W 1824 r. nastąpiła reorganizacja SZCZEGÓLNEJ SZKOŁY LEŚNICTWA. Wprowadzono 3 równoległe kursy jednoroczne o różnym poziomie nauczania.
Kurs pierwszy odpowiadał szkole średniej, drugi- szkole wyższej, trzeci- przeznaczono dla magistrów administracji. Po reformie liczba przedmiotów na kursie teoretycznym nie uległa zmniejszeniu, a więc z konieczności wykładano je bardziej pobieżnie, a zagadnienia fachowe traktowano encyklopedycznie. System praktyk pozostawał bez zmian.
Przed reformą kurs teoretyczny ukończyło 50 słuchaczy, z drugiego okresu brak danych. Grono profesorów Szkoły stanowili wybitni znawcy leśnictwa i nauk podstawowych, tj.: Juliusz BRINKEN, Fryderyk SKARBEK, Michał SZUBERT, Adam KITAJEWSKI, Juliusz KOLBERG.
Szkoła została zamknięta po 14 latach swego istnienia, w 1832 roku na skutek represji po powstaniu listopadowym.
Juliusz BRINKEN (1788 w Brunszwiku -2.06.1846 w Warszawie). Ukończył uniwersytet w Getyndze; w latach 1808-1818 pracował na różnych stanowiskach administracji leśnej w Westfalii. Do Polski przybył na zaproszenie Patera. Był naczelnym nadleśnym Królestwa Polskiego w latach 1818-1833. Położył duże zasługi w urządzaniu lasów rządowych i organizowaniu nowoczesnej administracji leśnej. W Szczególnej Szkole Leśnictwa wykładał szacowanie, urządzanie lasów oraz łowiectwo. W latach 1827-1833 był współredaktorem "Sylwana".
Po upadku powstania listopadowego Instytut Agronomiczny w Marymoncie nie uległ likwidacji, lecz przez 5 lat nie funkcjonował. Dopiero w 1840 r. założono ODDZIAŁ LEŚNY, wobec czego Instytut zmienił nazwę na INSTYTUT GOSPODARSTWA WIEJSKIEGO I LEŚNICTWA.
Na oddziale leśnym nauka leśnictwa obejmowała:
1). uprawę lasów
2). ochronę albo policję lasów
3). użytkowanie lasów
4). urządzanie lasów
5). szacowanie i ocenianie lasów
6). zarząd albo administrację lasów
7). instrukcje leśne rządowe
8). łowiectwo.
Kurs teoretyczny trwał 2 lata, po czym obowiązywała 1-3 letnia praktyka w lasach rządowych, lub wyjątkowo w prywatnych. Następnie należało zdać egzamin, który odbywał się publicznie, decydujący o przyznaniu dyplomu "wykształconego gospodarza" lub leśniczego. Egzamin taki zdało 225 osób, w tym pewna liczba rolników, tj. ok. 18% absolwentów uczelni.
Uczelnią kierował najpierw najwybitniejszy spośród ówczesnych rolników MICHAŁ OCZAPOWSKI.
Po reorganizacji w 1857 r. oddział leśny przestał istnieć i szkoła przekształciła się ponownie w Instytut Agronomiczny.
W 1862 uległ on likwidacji, a wszystkie jego ruchomości zostały przeniesione do PUŁAW. W 1862 powołano INSTYTUT POLITECHNICZNY ROLNICZO-LEŚNY w Puławach z 5 oddziałami - jednym z nich był oddział leśny. Większość katedr objęli wybitni specjaliści. Na oddział leśny zapisało się 50 słuchaczy. Wykłady rozpoczęły się jesienią 1862 r., ale przerwało je powstanie styczniowe w 1863 r., do którego przystąpili wszyscy studenci.
W 1869 r. przekształcono polski instytut w państwowy zakład rosyjski pod nazwą INSTYTUT GOSPODARSTWA WIEJSKIEGO I LEŚNICTWA w Puławach (wówczas Nowa Aleksandria). Do ok. 1880 r. uczyli w nim polscy profesorowie, ale następnie zaczęto usuwać profesorów Polaków zastępując ich Rosjanami. Puławy przestawały duchowo istnieć dla Polaków. Instytut istniał do 1914 r.
W 1906 r. przy Towarzystwie Kursów Naukowych w Warszawie powstał WYDZIAŁ ROLNICZY. Jesienią 1911 przekształcił się on w KURSY PRZEMYSŁOWO-ROLNICZE przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, z polskim językiem wykładowym. Kursy te w 1916 r. uzyskały nazwę WYŻSZEJ SZKOŁY ROLNICZEJ, która została upaństwowiona Dekretem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia z dnia 17 września 1918 r. pod nazwą KRÓLEWSKO-POLSKIEJ SZKOŁY GOSPODARSTWA WIEJSKIEGO.
Równocześnie z upaństwowieniem zadekretowano zorganizowanie Wydziału Leśnego. Po uzyskaniu niepodległości szkoła przekształciła się w SZKOŁĘ GŁÓWNĄ GOSPODARSTWA WIEJSKIEGO.
W 1907 r. na I Zjeździe Leśników Polskich w Krakowie została uchwalona rezolucja o potrzebie utworzenia Wyższej Szkoły Leśnej w Królestwie Polskim. Jednak dopiero w 1916 r. został przeprowadzony nabór na pierwszy rok studiów leśnych pod nazwą Wyższych Kursów Leśnych przy WYŻSZEJ SZKOLE OGRODNICZEJ. Powołano Radę Naukową złożoną z osób wykładających i postanowiono, że Kursy będą miały charakter wyższej uczelni.
W 1917 Wyższe Kursy Leśne uzyskały pełną autonomie na wzór Wyższej Szkoły Ogrodniczej decyzją Zarządu i Rady Głównej Towarzystwa Kursów Naukowych. Część przedmiotów wykładana była wspólnie dla Wyższych Kursów Leśnych, Wydziału Przyrodniczego Towarzystwa Kursów Naukowych oraz Wyższej Szkoły Ogrodniczej. Na jesieni 1918 r. kursy zostają zawieszone z powodu wypadków wojennych. Definitywnie zostały one zlikwidowane w 1920 r.
Dnia 19 lipca 1920 r. Sejm uchwalił ustawę o uczelniach akademickich, która dotyczyła również SGGW. Ustawa ta wprowadzała zasadę corocznych wyborów rektora, prorektora i dziekanów.
Pierwszym dziekanem Wydziału Leśnego na SGGW był Ryszard BIEHLER. Następnie tę funkcję pełnili profesorowie: Marcinkowski, Dziubałtowski, Schwarz, Dominik, Wierzbicki, Jedliński.
W roku akademickim 1920/21 na Wydziale Leśnym istnieją zakłady:
chemii ogólnej- prof. T. Miłobędzki
botaniki ogólnej- prof. S. Dziubałowski
mineralogii, geologii i gleboznawstwa- prof. T. Woyna z Politechniki Warszawskiej
hodowli lasu- prof. R.Biehler
urządzania lasu- prof. Wł. Jedliński
użytkowania lasu- prof. A. Szwarz
ochrony lasu- prof. J. Kloska
inżynierii leśnej i geodezji- prof. M. Marcinkowski.
Początkowo, od 1924 r. studia były przewidywane na 3 lata, a absolwenci uzyskiwali stopień INŻYNIERA NAUK LEŚNYCH. Następnie Senat Uczelni i Rada Wydziału Leśnego ustaliły 4-letni program studiów. Studia nie miały charakteru kursowego, wobec czego słuchaczom przysługiwało prawo wyboru wykładów i ćwiczeń, jednakże musieli oni przestrzegać kolejności w granicach poszczególnych dziedzin nauk, tak aby jeden przedmiot dawał przygotowanie do następnego. Oprócz egzaminów potocznych przewidziane były egzaminy półdyplomowy i dyplomowy. Egzamin dyplomowy mógł nastąpić tylko po przesłuchaniu wszystkich obowiązujących przedmiotów, zdaniu egzaminów, odrobieniu ćwiczeń, seminariów oraz napisaniu pracy dyplomowej. Specjalizacja polegała na odbyciu seminarium i napisaniu pracy dyplomowej z wybranej jednej z podstawowych dziedzin nauk leśnych.
Cały czas do wybuchu II wojny światowej SGGW borykała się z trudnościami lokalowymi. W 1921 r. oddano do użytku SGGW oficynę domu przy ul. Hożej 74, w 1924 r. uzyskano pomieszczenia dla Zakładu Komunikacji Leśnych i geodezji przy placu Trzech Krzyży 8. w 1927 r. Zakład Botaniki SGGW został przeniesiony z lokalu przy ul. Miodowej 23 do specjalnego pawilonu przy ul. Rakowieckiej 8. w 1929 r. została oddana do użytku SGGW cześć niewykończonego gmachu chemii przy ul. Rakowieckiej 8. Szczupłe pomieszczenia niezwykle utrudniały lub wręcz uniemożliwiały pracę dydaktyczną i naukową. Dzięki wielkiej energii jedynego w dziejach Szkoły rektora-leśnika prof. Jana MIKLASZEWSKIEGO zaczęto budować drugi pawilon przy ul. Rakowieckiej 8, który został ukończony wiosna 1939 r. W lipcu oddano pomieszczenia przede wszystkim zakładom Wydziału Leśnego, które dotychczas mieściły się przy ul. Miodowej. W ostatnim przedwojennym roku akademickim całkiem wykończono i oddano do użytku Wydziału Leśnego pracownie dla studentów i pomieszczenia do pracy dla personelu naukowego w Nadleśnictwie Szkoły w Rogowie oraz wykończono bursę.
W listopadzie 1939 r. okupanci niemieccy zamknęli dostęp do zakładów i gmachu Szkoły. Aparatura, zbiory, urządzenia specjalistyczne, biblioteka, meble zostały spakowane i wywiezione do Niemiec. Okupacja nie zdołała przerwać nauczania. Rektor Jan Miklaszewski jako minister oświaty Polski podziemnej, organizuje tajne nauczanie. Zebrania profesorskie, egzaminy dyplomowe odbywały się w gmachu przy ul. Hożej 74, dokąd przeniesiono również wszystkie dokumenty. Początkowo tajne komplety obejmowały 8-10 osób, później liczba kompletów wzrastała i objęła nie tylko studentów SGGW, lecz także Wydziału Rolno-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego. Pierwszy rok studiów utworzono dopiero w 1943 r., wspólny dla wszystkich wydziałów SGGW, przy Miejskim Liceum na Opaczewskiej. Dzięki prowadzeniu tajnego nauczania z chwilą uruchomienia jawnego nauczania w SGGW mogły być czynne od razu wszystkie lata studiów. Pozwoliło to również wielu studentom z okresu przedwojennego prowadzić studia do końca i uzyskać dyplomy ich ukończenia.
W okresie okupacji i powstania warszawskiego zginęli: rektor prof. Jan Miklaszewski; dziekan prof. S. Dziubałtowski; prof. W. Dominik; zast. prof. St. Jachimowski; asystenci: inż. J. Pawłowicz i inż. St. Gierczyński.
Po upadku powstania warszawskiego Niemcy wyzwolili pozostałe mienie uczelni, nie zdążyli jednak wysadzić gmachu.
W lutym 1945 r. zapadło postanowienie uruchomienia Uczelni w majątku SGGW w Skierniewicach.
Pierwszym dziekanem Wydziału Leśnego po wojnie został prof. Jerzy GROCHOWSKI.
POCZĄTKI GOSPODARSTWA LEŚNEGO W POLSCE PRZEDROZBIOROWEJ
W Polsce okresu feudalizmu lasy w obrębie poszczególnych posiadłości ziemskich nie były traktowane jako oddzielna gałąź gospodarki. W dużych posiadłościach istniał podział na mniejsze jednostki administracyjno- gospodarcze, takie jak STAROSTWA, EKONOMIE, KLUCZE, ale celem tego podziału było przede wszystkim ułatwienie i usprawnienie zarządzania gospodarką feudalną, co nie miało wpływu na sposób użytkowania lasów.
Specjalne zalecenia dotyczące lasów Korony zawarte były w różnego rodzaju lustracjach i instrukcjach. Dotyczyły przede wszystkim ograniczenia chłopów w korzystaniu z lasu, informowały o składzie gatunkowym puszcz i o ich użytkowaniu. Zaliczyć tu można zarządzanie z połowy XVI w. wydane dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, np. "STATUT LITEWSKI" z 1529 r. (Statut Ziemski od Zygmunta I Roku 1529 Litwie Nadany). W odniesieniu do lasów omawiał przede wszystkim takie sprawy jak: ustalenie granic, bartnictwo, rybołówstwo, łowiectwo, ochronę bobrów, sianorżnięcie w lesie.
Natomiast tylko ubocznie wspomina o uszkodzeniu lub wycięciu bezprawnym drzew. Akty uchwalane w XVI i XVII w. cechował brak ingerencji w sprawy związane z lasami prywatnymi. Próbą regulowania obrotu drewnem było wprowadzenie w Księstwie Litewskim krótkotrwałego (1547-1554) monopolu państwa na eksport drewna (od 1552 r. wyłącznie z dóbr panującego).
Podstawowym aktem prawnym porządkującym stan dóbr panującego na Litwie była "USTAWA NA WOŁOKI HOSPODARKA KOROLA JEHO MIŁOSTI", tzw. USTAWA WŁÓCZNA z 1557 r., usprawniona w 1588. poruszała ona szczególnie uporządkowanie granic leśnych oraz sprawę serwitutów obciążających lasy panującego i przewidywała karczunki lasów na cele osadnicze. Omawiała sprawy dotyczące bartnictwa, rybołówstwa śródleśnego i ochrony zwierzyny.
Pierwsze książki zawierały praktyczne porady i wskazówki dla właścicieli dóbr ziemskich, ale nie traktowały one lasu jako oddzielnej gałęzi gospodarki dworskiej, nie wskazywały na szkodliwość dotychczasowego systemu gospodarowania.
Sprawy leśne poruszali autorzy: Marcin KROMER (1512-1589), Anzelm GOSTOMSKI (1507-1587), Jan OSTRORÓG (1565-1622), Jakub HAUR (1632-1709). W dziełach tych autorów przejawia się pewna troska o lasy, ale pod względem zabezpieczenia budulca i drewna opałowego, zachowania zwierzyny i pożytków bartnych. Zachowanie lasów dębowych i bukowych miało zapewnić karmę dla nierogacizny i surowiec do wyrobu potażu.
KROMER w "Opisie Królestwa Polskiego" (I wydanie po łacinie w 1575 r.) zaznaczył, iż w Polsce, pokrytej poprzednio ogromnymi lasami, pomimo szerokiego zasięgu karczunków (druga połowa XVI w.) ilość lasów jest jeszcze wystarczająca na potrzeby kraju. Równocześnie wykazywał, że lasy od dalszych karczunków powinna chronić troska o zachowanie budulca, drewna opałowego, zwierzyny i pożytków bartnych. Twierdził, że lasy chroni sam fakt, iż większość rośnie na kamienistych i piaszczystych gruntach, a więc mało przydatnych rolnictwu. Wspominał również o różnych gatunkach, o ich rozmieszczeniu i znaczeniu gospodarczym. Nadmieniał nawet, że dęby wymagają dostatecznie żyznych gleb (aby wysunąć to stwierdzenie nie musiał stykać się z praktyką, mógł to bowiem wyczytać z pracy Piotra CRESCENTYNA (1230-1307) - senator z Bolonii, był autorem pracy z 1300 r. "Księgi o gospodarstwie i opatrzeniu, rozumieniu rozlicznych pożytków każdemu stanowi potrzebne" (wydana po łacinie w 1471).
Był to człowiek niezwykle oczytany, znał świetnie autorów rzymskich i greckich, na których powoływał się w swej pracy. Traktował o rolnictwie i ogrodnictwie, ubocznie o odnowieniu naturalnemu. Zaznaczał, że dzięki takiemu odnowieniu niema potrzeby szeroko się nad nimi rozwodzić, bowiem o ich istnienie troszczy się sama przyroda. Opisał jednak i przekazał pewne wskazania odnośnie hodowli i użytkowania dotyczące drzew takich jak: dęby, jesiony, buki, wiązy, topole, wierzby, niektóre gatunki iglaste. Zamieścił wiele wskazań, co do siania i sadzenia drzew, opierając się głównie na spostrzeżeniach autorów antycznych. Doradzał sadzenie dębów na żyznych glebach, wskazywał, że takich gleb wymagają również jesiony i wiązy.
GOSTOMSKI w swoim "Gospodarstwie" (I wydanie w 1588 r.) dobitnie wskazywał na potrzebę dbałości o lasy, które uważał za dobrą lokatę posiadanych oszczędności. Dążył do utrzymania eksploatacji lasów w granicach, jakie nie zagrażałyby ciągłości otrzymywanych z nich dochodów. Główną troską Gostomskiego była ochrona lasów i zwierzyny przed niszczenie m przez osoby postronne, przez pożary, oraz uporządkowanie i ograniczenie wykorzystywania lasów przez ludność chłopską.
Jan OSTRORÓG- wojewoda poznański wyrażał swoje obawy przed zbytnim uszczuplaniu powierzchni leśnych. W swym "Kalendarzu Gospodarskim Na Horyzont Komarzeński" pisząc o lasach dębowych wyjaśniał, że mają być zakładane szkółki i wysadzane w nich młode dąbki, zbieranina żołędzi do szkółek. We wskazaniach Ostroroga można zauważyć powiązanie ciągłości eksploatacji lasów z ich hodowlą.
HAUR w dziełach "EKONOMIKA ZIEMIAŃSTWA GENERALNA" (1675r.) oraz "SKŁAD ALBO SKARBIEC ZNAKOMITYCH SEKRETÓW EKONOMIKI ZIEMIAŃSKIEJ" (1693) wykazał się dobrą znajomością literatury obcej i krajowej. Autor sformułował pewne ogólne wskazania. Wskazywał na duże znaczenie lasu jako źródła różnych sortymentów drewna i innych użytków. Zapewnienie ciągłości użytkowania lasów widział w walce z defraudacjami leśnymi, z nieracjonalnym wyrębem i ze złym i nie ekonomicznym rozmieszczeniem zakładów przemysłu drzewnego. Za rzecz konieczną uważał odpowiednie zorganizowanie administracji leśnej. Dążył do uporządkowania plądrowniczej eksploatacji lasu, wskazywał na potrzebę prowadzenia kolejno eksploatacji różnych części wielkich kompleksów leśnych, ochrony obszarów wyrąbanych od wypasania zwierzyny. Wskazywał znaczenie dębów i lasów bukowych jako miejsc żeru dla nierogacizny. Pisząc o zalesieniu wspominał o naturalnym i sztucznym. Do wydania w 1679 r. dołączony został obszerny opis drzew i krzewów leśnych, ale niemal dosłownie przepisany z Crestentyna. Dorywczo pisał o przemyśle tartacznym, natomiast rozwodził się nad techniką produkcji potażu.
Dość ciekawa jest także praca Gabriela RZĄCZYŃSKIEGO (1664-1737) pt. "HISTORIA NATURALNA REGNI POLONIAE" (1721), w której poświęcił dużo uwagi lasom, ich florze i faunie. Podał definicję lasu, rozróżniał kilka rodzajów lasów w zależności od składu gatunkowego rosnących w nich drzew, wymieniał różne puszcze dawnej Rzeczypospolitej, podawał lesistość różnych części państwa, opisywał eksport drewna, podawał charakterystykę poszczególnych gatunków drzew i opisywał liczne zwierzęta leśne.
W omawianym okresie widać dość jaskrawo zacofanie dawnej Rzeczypospolitej w sprawach leśnych. Autorzy polscy z XVI w. studiując literaturę rzymską i grecką, przekład Crescentyna i prace ukazujące się na Zachodzie mięli świadomość stosowania zabiegów hodowlanych w lesie. Jednak na plan pierwszy wysuwał się problem najlepszego z punktu widzenia potrzeb dworu zorganizowania wyzysku pańszczyźnianego jako źródła zwiększonych dochodów. W parze z tym szła ochrona lasów, porządkowanie ich administracji i uszczuplenie uprawnień chłopów do korzystania z lasu. Poza uchwałami sejmowymi, zmierzającymi do ochrony lasów w królewszczyznach przed nadmierną ich eksploatacją przez starostów na własną korzyść, nie było żadnych aktów prawnych regulujących sprawy leśne.
Znaczne zmiany w gospodarce leśnej nastąpiły dopiero w dobie KAPITALIZMU- pod koniec XVIIIw. Wówczas zaczęło kształtować się gospodarstwo leśne jako odrębna w ramach danej posiadłości ziemskiej gałąź gospodarki. Jednym z pierwszych pionierów gospodarstwa leśnego w Polsce był Andrzej Zamojski (1716-1792), kanclerz wielki koronny, autor programu zreformowania Rzeczypospolitej, członek Komisji Edukacji Narodowej, który wydał 2 instrukcje gospodarcze dla swych leśniczych- w 1775 r. dla Klucza Krzeszów i w 1784 r. dla Klucza Cieszanów. Zapoczątkowane prace przez Andrzeja kontynuował jego syn Stanisław. Do dóbr Ordynacji sprowadzał on kwalifikowanych leśników, rzemieślników i mierniczych z Niemiec, Czech i Anglii.
Największy rozgłos w zakresie propagowania i praktycznego stosowania zasad gospodarstwa leśnego zdobyła sobie działalność Anny Jabłonowskiej (1728-1800), wojewodziny bracławskiej, w jej dobrach Siemiatycze i Kock. W pałacu siemiatyckim urządziła ona tzw. gabinet historii naturalnej (okazy minerałów, zwierząt, rzadkich roślin) oraz pomieściła bogatą bibliotekę. W Kocku założyła wielki park- ogród dendrologiczny, który służył jej do studiów i obserwacji botanicznych. Wydała drukiem "USTAWY POWSZECHNE DLA DÓBR MOICH RZĄDCÓW" (1790). Był to poradnik przeznaczony dla zarządzających jej lasami, a także wielu właścicielom ziemskich pomógł podnieść stan ich lasów.
Z jeszcze większym udziałem można mówić o gospodarce leśnej w dobrach RADZIWIŁŁÓW na Wileńszczyźnie, prowadzonej przez generalnego łowczego Michała Mackiewicza, który stosował już kolej rębu 50-60 lat.
Postępowy charakter miały również działania w dobrach stołowych, z których dochody szły na utrzymanie dworu królewskiego. Istotne znaczenie dla późniejszych prac urządzeniowych w lasach dóbr królewskich miał MEMORIAŁ HARNAKA, sekretarza Stanisława Augusta, napisany w 1764 r. dotyczący ekonomi grodzieńskiej. W memoriale tym widoczne jest zrozumienie różnic dzielących gospodarstwo leśne od gospodarstwa rolnego. W 1778 r. został wydrukowany uniwersał Stanisława Augusta, zapewne autorstwa Harnaka, "Względem borów i lasów w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim", w którym napominał administratorów i dzierżawców dóbr królewskich aby lasów "przez nieporządne wyrębywanie nie pustoszyli" i jedynie dojrzałe drzewa przeznaczali do ścinki, zaś młodsze zachowywali do pełnego ich wzrostu. Kontynuatorem zaleceń Harnaka był generalny administrator ekonomii królewskich na Litwie - Antoni TYZENHAUS. Rządy swoje w ekonomiach grodzieńskiej, mohylewskiej i szawelskiej rozpoczął od pomiaru tych dóbr. W tym celu założył szkołę mierniczą dla kilkudziesięciu uczniów. Około 1770 r. napisał specjalny instruktaż dla administracji ekonomii grodzieńskiej, w którym nakazał odłączenie lasów od gospodarstwa rolnego, utworzenie dla nich odrębnego zarządu oraz podzielenie ich na kwatery - leśnictwa, staże i obręby. Tyzenhaus zintensyfikował eksploatację lasów, sprowadził wykwalifikowanych rzemieślników, podjął prace nad uspławnieniem rzek- transport drewna do portów bałtyckich.
Duże zasługi dla leśnictwa w dobrach stołowych położył Gustaw Adolf Mehlig, oberleśniczy króla St. Augusta. W 1793 r. w ekonomii kozienickiej przeprowadził lustrację lasów eksploatowanych w sposób rabunkowy przez dzierżawców. Katastrofalny stan gospodarki leśnej w Puszczy Kozienickiej skłonił go do napisania obszernej instrukcji urządzeniowej i operatu urządzania lasu. W instrukcji podał sposoby pomiaru lasów i sporządzenia map, dokonywania podziału powierzchniowego, przeprowadzania taksacji drzewostanów na pniu. Ponadto podał zasady projektowania gospodarstw leśnych, przeprowadzania melioracji, sztucznego zalesiania, organizacji łowiectwa oraz określił obowiązki służby leśnej. Plan uporządkowania gospodarki leśnej w Puszczy Kozienickiej opierał się na wzorach niemieckich.
W królewszczyznach, przeważnie oddawanych w dożywocie różnym dygnitarzom i osobom zasłużonym, lub wydzierżawianych, sytuacja była o wiele gorsza. Do rzadkich pozytywnych wyjątków należało starostwo guzowskie, dzierżawione przez OGIŃSKIEGO, który w instruktażu ekonomicznym dla swoich dóbr w 1786 r. wprowadził podział powierzchniowy lasów oraz uproszczone zasady urządzeniowe.
Lasy należały również do dóbr kościelnych. Najbardziej postępowa gospodarka leśna była prowadzona w dobrach arcybiskupstwa i kapituły gnieźnieńskiej. W 1785 r. na skutek reorganizacji powołano urząd leśniczego generalnego, mającego sprawować nadzór nad całością gospodarki leśnej (ok. 90 tyś. Hektarów lasów). Wydane wówczas instrukcje regulowały wielkość użytkowania lasów, zawierały przepisy ochronne, np. ochronę młodników przed wypasaniem, wprowadzały obowiązek sztucznych zalesień, ograniczały uprawnienia chłopów do poboru drewna. Stosowano 100-letnią kolej rębu, a urządzanie opierało się na podziale powierzchniowym. Do znacznego spopularyzowania nowoczesnych form organizacji leśnictwa przyczynił się Krzysztof Kluk (1739-1796 w Ciechanowcu), autor obszernego dzieła uważanego za pierwszy polski podręcznik leśnictwa z 1778 r. "Roślin potrzebnych utrzymanie, rozmnożenie i zażycie". Przeciwstawiał się plądrowniczemu wyzyskiwaniu bogactw leśnych, wskazywał na potrzebę wprowadzenia porządku w użytkowaniu lasu przez zakładanie rocznych zrębów, siewu lub sadzenia drzew, wspominał o zabiegach hodowlanych takich jak trzebieże. Rozumiał korzystny wpływ zalesień na kształtowanie się stosunków klimatycznych i stosunków hydrologicznych, opisywał dość trafnie niektóre choroby drzew oraz biologię pewnych szkodliwych owadów, dawał wskazówki w zakresie ich zwalczania. Opisał niemal wszystkie gatunki polskich drzew i krzewów, zalecał stosowanie w lasach podziału powierzchniowego, następstwa cięć oraz naturalnego odnowienia przez pozostawianie nasienników. O przydatności tego dzieła świadczy 5 wydań do 1809 r.
Tak wiec w okresie końcowym istnienia Rzeczypospolitej rozpoczął się proces kształtowania się gospodarstwa leśnego. Przemiany te następowały w różnych, najważniejszych grupach własności feudalnej (królewskiej, prywatnej i kościelnej). A więc nie prawdą jest twierdzenie, że gospodarstwo leśne na ziemiach polskich zaczęło kształtować się dopiero w XIX w. oraz, że było zasługą tylko leśników niemieckich.
ZABÓR ROSYJSKI
Częściowo ziemie, które przeszły po panowanie rosyjskie przez pewien czas zostawały pod zarządem pruskim i austriackim.
KSIĘSTWO WARSZAWSKIE- państwo utworzone przez Napoleona I na mocy traktatu w Tylży w 1807 r., głównie z ziem II i III zaboru pruskiego (bez Gdańska), w 1809 r. powiększone zostało o część ziem zaboru austriackiego.
Formalnie niepodległe, połączone unią personalną z Saksonią - osobą króla i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta I. W rzeczywistości było podporządkowane interesom Francji. Ustrój Księstwa Warszawskiego określała konstytucja z 1807 r. podpisana przez Napoleona w Dreźnie, wzorowana na konstytucji francuskiej z 1800 r. Wprowadzała ustrój scentralizowany z dziedzicznym monarchą, mającym pełnię władzy wykonawczej, prawo inicjatywy ustawodawczej oraz wpływ na wymiar sprawiedliwości i obsadę najważniejszych stanowisk w administracji. Władzę wykonawczą sprawował monarcha przy pomocy rządu złożonego z 6 ministerstw. Kompetencje sejmu zostały ograniczone.
Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego przywrócono zaanektowanym dobrom królewskim i skarbowym charakter dóbr narodowych. Lesistość wynosiła ok. 27%;lasy stanowiły ok. 4,1 ml ha. Drzewostany były bardzo wyniszczone poprzez często występujące potrzeby wojenne. Dobra i lasy narodowe podlegały najpierw wydziałowi, później od 1807 r. MINISTERSTWU SPRAW WEWNĘTRZNYCH. Początkowo oddzielny był zarząd dla dóbr i lasów koronnych (byłe dobra stołowe) oraz dla dóbr i lasów narodowych (byłe królewszczyzny). W 1810 r. oba zarządy połączono tworząc DYREKCJĘ GENERALNĄ DÓBR I LASÓW NARODOWYCH z DYREKTOREM GENERALNYM bezpośrednio podporządkowanym MINISTROWI SPRAW WEWNĘTRZNYCH. Następnie dobra i lasy narodowe wyłączono spod administracji ministerstwa spraw wewnętrznych i przekazano pod zarząd MINISTERSTWA PRZYCHODÓW I SKARBU. Dyrekcja generalna została przeniesiona do r............... wydziału tego resortu. Wydziałami pośrednimi były izby skarbowe.
Lasy narodowe zostały podzielone na 86 leśnictw o powierzchni od 5 tyś. do 20 tyś hektarów, zarządzanych przez NADLEŚNICZYCH, mających do pomocy PODLEŚNICZYCH I GAJOWYCH. Lasy te, mimo najlepszych starań ówczesnego rządu, nie zostały odpowiednio urządzone z powodu braku odpowiednich fachowców oraz znajomości prawideł racjonalnego gospodarstwa leśnego. Skarb, będąc ustawicznie w kłopotach finansowych eksploatował lasy narodowe i koronne, przeważnie sposobem plądrowniczym w miejscach najdostępniejszych, nad rzekami- przeważnie na eksport. Po upadku Napoleona i Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. z dotychczasowego Księstwa Warszawskiego - z wyjątkiem departamentów poznańskiego i bydgoskiego, oddanych Prusom, Wieliczki przyznanej Austrii i Krakowa z obwodem uczynionego wolnym miastem, utworzono KRÓLESTWO POLSKIE (KONGRESÓWKA). Była to monarchia połączona unią personalną z Rosją (pierwszym królem był Aleksander I).
Lesistość Królestwa Polskiego w początkowym okresie wynosiła ok. 30%, powierzchnia lasów- 3,59 ml ha, w tym LASY rządowe ok. 1 ml ha.
W 1828 r. rząd Królestwa Polskiego, idąc za wzorem Prus i Austrii, nakazał wystawić na sprzedaż ok. 43% (ponad 400 tyś ha) tych lasów. Od sprzedaży były wyłączone lasy górnicze, kościelne, lasy nad spławnymi rzekami oraz inne o dużym znaczeniu gospodarczym dla kraju. Wybuch powstania listopadowego spowodowało wstrzymanie tych sprzedaży. Jednak ok. 1/3 ogólnego obszaru wystawionego na sprzedaż przeszła w ręce prywatne.
W 1828 r. z części dóbr narodowych oraz z 9,5 tyś ha lasów leśnictwa Skierniewice, utworzono tzw. księstwo łowickie, jako własność prywatną carów. W 1879 r. dołączono do niego 2 leśnictwa rządowe nad Pilicą- Lubochnia i Radzice o łącznej powierzchni 34 tyś ha.
Po powstaniu listopadowym powiększył się obszar lasów państwowych- konfiskowanie dóbr i lasów prywatnych za udział właścicieli w powstaniu. W 1852 r. obszar lasów skonfiskowanych szacowano na ok. 15 tyś ha. Z drugiej strony rozdawano dobra państwowe (na mocy ukazu donacyjnego z 1835 r.) różnym carskim urzędnikom cywilnym i wojskowym- powstawały tzw. majoraty. Administracja polska nie miała na to wpływu. Rozdawnictwo utrzymało się do 1862 r. W ciągu okresu między powstaniami sprzedano i rozdano ok. 150 tyś ha lasów państwowych i nadzorowanych.
W połowie XIX wieku około 72% lasów to własność prywatna, 23% to lasy rządowe, pozostałe 5%- inne kategorie własności.
Na terenie Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX w. rozpoczął się na wielką skale proces wylesień. W latach 1850-1880 ubyło aż ok. 1 ml ha lasów, część pozostałych uległa znacznemu zdewastowaniu. Po powstaniu styczniowym nadal były prowadzone akcje konfiskowania dóbr prywatnych i rozdawnictwo oraz rozprzedaże dóbr państwowych.
Prawie cała działalność administracji sprowadzała się do prac przygotowawczych przy oszacowaniu wartości przewidzianych do sprzedaży majątków. Ogółem straty w państwowej własności leśnej w okresie od 1828 do 1907 r. wynosiły ok. 29% ogólnego obszaru lasów państwowych. Od połowy XIX w. zmniejszał się obszar lasów prywatnych na skutek dewastacyjnych wyrębów i karczunków (od 1880 r. wielki kryzys gospodarczy w rolnictwie).
Nadzór nad lasami rządowymi w Królestwie Polskim objęła GENERALNA DYREKCJA DÓBR I LASÓW RZĄDOWYCH, która podlegała KOMISJI RZĄDOWEJ PRZYCHODÓW I SKARBU. Lasy podzielono na 71 leśnictw, z NADLEŚNICZYMI oraz władzami nadrzędnymi w województwach. Każce leśnictwo dzieliło się na staże (podleśnictwa), te na obręby, w których nadzór sprawowali STRAŻNICY I STRZELCY LEŚNI.
Pierwszym dyrektorem generalnym, powołanym w 1816 r. był Ludwik Plater.
W 1818 r. powołano KOMISJĘ URZĄDZAJĄCĄ, wkrótce przekształconą w sekcję, pod przewodnictwem naczelnego nadleśnego, do urządzania lasów państwowych. Pierwsze zarządzenie w Królestwie Polskim w sprawie zagospodarowania lasów państwowych, obowiązuje od czasu opracowania instrukcji urządzeniowej, ukazało się już w 1816 r. Było to rozporządzenie o rocznych porębach, polecające lokalizowanie cięć na wyznaczonych powierzchniach zrębowych i pozostawienie tam nasienników zamiast prowadzonej dotąd gospodarki plądrowniczej. W 1820 r. wydano instrukcję do tymczasowego urządzania lasów, uzupełnioną w 1827 (urządzanie lasów górniczych). Te dwie instrukcje oraz rozporządzenie namiestnika królewskiego z 1811 r. o różnych porębach, tj. o pomiarze lasów rządowych i ich urządzaniu były podstawą organizacji gospodarstwa leśnego w lasach rządowych. Polecały one lokalizować cięcia na wyznaczonych powierzchniach zrębowych i pozostawienie tam nasienników zamiast prowadzonej dotąd gospodarki plądrowniczej.
W 1839 r. wydano następną instrukcję w sprawie ponownego urządzania lasów państwowych, która obowiązywała przez dziesiątki lat.
Według tych instrukcji podstawowymi jednostkami gospodarczymi w lasach państwowych były OBRĘBY obejmujące kilka różnych drzewostanów położonych obok siebie, w których mógł być prowadzony jednakowy sposób gospodarowania. Każdy OBRĘB dzielił się na OKRĘGI GOSPODARCZE, odpowiadające okresom gospodarczym, na jakie dzieliła się kolej rębności.
Instrukcja z 1820 r. wprowadzała jedną kolej rębu dla wszystkich drzewostanów wysokopiennych i gatunków- 120-letnią, dzieloną na 4 30-letnie okresy gospodarcze. W lasach niskopiennych stosowano 30-letnią kolej rębu, a powierzchnię odrębu dzielono na 30 różnych zrębów rocznych.
Podział na okręgi i roczne zręby był zbyt schematyczny aby zapewnił równomierny coroczny rozmiar użytkowania i prawidłowe odnowienie z samosiewu. Nie brano pod uwagę składu gatunkowego drzewostanów, ich wieku, warunków siedliskowych. Zręby wyznaczano w okręgach z przewagą drzewostanów najstarszych (90-120-letnich), pozostałe okręgi były objęte ograniczonym użytkowaniem w celu wybierania z nich drzew przestarzałych, chorych, uszkodzonych, przytłumionych. Zakładano, że przy takim następstwie zrębów, pobieraniu użytków oraz stosowaniu odnowień naturalnych i sztucznych lasy po upływie 120 lat doprowadzone będą do struktury lasu normalnego. Tymczasowe urządzanie lasów państwowych przeprowadzano w latach 1820-1825. Ogółem pomierzono i urządzono ok. 840 tyś ha lasów wysokopiennych i ok. 80 tyś ha lasów niskopiennych. Urządzanie to nie objęło lasów górniczych, które na przełomie 1824/25 r. włączono do lasów rządowych.
Wkrótce po utworzeniu Królestwa Polskiego wydzielono w województwach krakowskim, sandomierskim i kaliskim ok. 80% obszaru lasów rządowych i przekazano pod zarząd nowo powołanej głównej dyrekcji górniczej w Kielcach (1816) na potrzeby rządowego górnictwa i hutnictwa.
W instrukcji z 1839 r. odstąpiono od wyznaczania sztywnej kolei rębności, zalecając stosowanie jej w zależności od rodzaju gospodarstwa, składu gatunkowego drzewostanów i przeznaczenia drzew. Dla gospodarstw wysokopiennych instrukcja ustalała dla lasów dębowych 120-180-letnią kolej rębności, dla pozostałych liściastych 60 lat, dla gatunków iglastych 80-120letnią.
System urządzania lasu wprowadzony dla lasów państwowych Kongresów na podstawie w/w instrukcji określany jest jako polski. Był kombinacją równomiernego podziału na roczne zręby oraz metody okresowo-powierzchniowej. Utrzymał się do końca XIX w.
Chociaż instrukcja z 1839 r. nakładała nacisk na uporządkowanie gospodarki w lasach, to jednak traktowała plan gospodarczy jako coś stałego i niezmiennego, przewidywała więc potrzeby przeprowadzania rewizji w ciągu trwania ........ gospodarczego- przeważnie 30-letniego, w celu sprawdzenia poprawności za............ realizowanego planu gospodarczego. Nie wymagała też przy opracowywaniu planu następny okres przeanalizowania rezultatów osiągniętych w minionym okresie. Pomijała również sprawę prowadzenia ksiąg gospodarczych. W sumie leśnictwo rządowe rozwijało się słabo, nie wyszło poza ramy gospodarstwa szablonowego.
Na początku lat 60-tych XIX w. w lasach były widoczne olbrzymie zaniedbania. Drzewostany miały niejednolite zwarcie z powodu jednostkowego wybierania dorodniejszych drzew, co odbywało się pod mianem "usuwania przestojów", brakowało właściwego odstopniowania klas wieku- na gruncie pozostawało dużo drzewa przestarzałego oraz zbyt mało było drzewostanów młodszych klas wieku, a więc nie była zapewniona sprawa ciągłości i równomierności użytkowania.
Stosowano z reguły 2 cięcia (zamiast 3)- obsiewne i zupełne. Odnowienia naturalne z reguły się nie udawały. Drzewa nasienne rosnące w zwarciu, po cięciu obsiewnym zostawały odsłaniane i wystawione na działania wiatrów- łamane lub wywalane nie dając odnowienia. Wobec tego powstawało dużo obszarów bezdrzewnych przestrzeni, gatunki wartościowe zostawały wypierane przez mniej przydatne, odkryte gleby ulegały degradacji, zanikały gatunki wymagające w pierwszym okresie wzrostu osłony (jodły...)- były to negatywne skutki prowadzenia zalecanych przez instrukcję zrębów zupełnych z pozostawieniem nasienników. Istniał wprawdzie przepis, że jeżeli w ciągu 5 lat nie nastąpi obsiew, to należy poręby zalesiać sztucznie, ale siewy z ręki z reguły się nie udawały, a do zakładania upraw brakowało materiału sadzeniowego.
W latach 40-stych i 50-tych XIX w. we wszystkich leśnictwach rządowych Kongresówki zakładano uprawy modrzewiowe głównie z nasion modrzewia polskiego. Sztuczne uprawy stosowano nie tylko na gruntach leśnych, ale także do ustabilizowania śródleśnych wydm piaszczystych.
Instrukcja z 1839 r. zalecała również wykonywanie trzebieży i czyszczeń, zwalczanie szkodliwych owadów, usuwanie leżaniny; ale z reguły czynności te nie były wykonywane.
Instrukcja z 1839 r. zalecała również wykonywanie trzebieży i czyszczeń, zwalczanie szkodliwych owadów, usuwanie leżaniny; ale z reguły czynności te nie były wykonywane. Po powstaniu styczniowym zniesiona została administracja polska, a państwowe dobra i lasy zostały przekazane pod zarząd wydziału finansowego przy ministrze finansów w Petersburgu.
W 1869 r. sekcje DÓBR I LASÓW w URZĘDACH GUBERNIALNYCH zostały zniesione, a w ich utworzono WYDZIAŁ DÓBR RZĄDOWYCH przy IZBACH SKARBOWYCH we wszystkich 10 guberniach Kongresówki. Administracja terenowa pozostała bez zmian, ale wprowadzono język rosyjski jako obowiązujący we wszystkich kontaktach służbowych i korespondencji. Administracją leśną zajmowały się organy nie mające nic wspólnego z leśnictwem.
W 1880 r. lasy rządowe zostały wyłączone spod administracji MINISTERSTWA FINANSÓW i przeszły pod zarząd DEPARTAMENTU LEŚNEGO przy MINISTERSTWIE DÓBR PAŃSTWOWYCH.
Organizacja ta trwała do 1887 r. kiedy to wprowadzono nową, opartą na schemacie organizacji leśnej w Cesarstwie. Zamieniono Okręgowe Zarządy Leśne w ZARZĄDY DÓBR PAŃSTWOWYCH. Stanowiły one ogniwo pośrednie pomiędzy DEPARTAMENTEM LEŚNYM w Petersburgu a leśnictwami.
Administrację leśną na terenie Królestwa dostosowano do modelu organizacyjnego obowiązującego na terenie Rosji. Lasy rządowe podzielono na LEŚNICTWA (zarząd- leśniczy), któremu polegali pomocnicy (podleśni) i tzw. konduktorzy leśni. LEŚNICTWO dzieliło się na DZIELNICE zwane OBCHODAMI, strzeżone przez gajowych. Kilka dzielnic tworzyło OBJAZD (STRAŻNIK OBJAZDOWY).
Ze stanowisk zaczęto usuwać polskich leśników. W latach 1887-1890 wszystkie stanowiska w leśnictwie rządowym zostały obsadzone przez urzędników rosyjskich. Nowa, rosyjska instrukcja urządzeniowa ukazała się dopiero w 1894 r.
Zadaniem ówczesnych inspektorów leśnych polskich ( Krasuski) oraz rosyjskich (Krauze, Orłow) niedomagania leśnictwa rządowego wynikały przede wszystkim z przestarzałych i wadliwych zasad urządzania lasu.
ORŁOW- profesor petersburskiego instytutu leśnego wypowiadał się bardzo krytycznie o urządzaniu lasów rządowych również w Królestwie Polskim- dowolność w ustalaniu kolei rębu, stosowanie zrębów zupełnych tam, gdzie powinna być stosowana rębnia częściowa. Plany gospodarcze były opracowane bez dostatecznego rozpoznania rozmieszczenia stanu i składu gatunkowego drzewostanów, a więc popełniano rażące pomyłki. Aż do lat 80-tych XIX w. nie prowadzono rewizji okresowych, a więc błędy popełnione w zatwierdzonych planach nie mogły być poprawione w ciągu trwania okresu gospodarczego (zwykle 30 lat).
Błędy i niedociągnięcia w gospodarce lasów państwowych wynikały w dużym stopniu z małego zainteresowania ze strony władz centralnych w Petersburgu oraz z nadmiernego scentralizowania i zbiurokratyzowania zarządzania. Wydane w 1875 r. przepisy o porządku użytkowania lasów obciążonych serwitutami przyczyniło się do pewnego przyhamowania procesu dewastacji lasów.
UŻYTKOWANIE LASU, PRZEMYSŁ DRZEWNY, HANDEL DRZEWNY
W 1807 r. rząd Księstwa Warszawskiego podjął uchwałę w sprawie sprzedaży "takiej ilości drzewa, jaka bez ogołocenia i szkody z tychże wydana być może".
Uaktualniono więc pruską taksę na drewno (1809) wprowadzając podział obrębów w lennictwach na 4 klasy powierzchniowe z odpowiednim zróżnicowaniem cen według możliwych do pozyskania sortymentów i wymiarów drewna. Zarówno w lasach rządowych jak i prywatnych utrzymywał się nadal system sprzedawania na pniu wyznaczonych powierzchni zrębowych przedsiębiorcom i kupcom drzewnym. Sprzedaże odbywały się w formie publicznych licytacji lub z "wolnej ręki". Wyrąb i wyróbka miały odbywać się zgodnie z planami gospodarstwa leśnego, pod nadzorem administracji leśnej.
Wyjątek stanowiły rządowe lasy górnicze, o łącznej powierzchni 135 tyś ha, stanowiące bazę zaopatrzeniową dla intensywnie rozbudowanego rządowego przemysłu górniczo-hutniczego. Roczne zapotrzebowanie na drewno z lasów górniczych wahało się od 250-300 tyś m3. gospodarka tą masą drzewna była bardzo nieracjonalna i rozrzutna. Niewielką część stanowiło drewno budowlane i użytkowe, aż 98% pozyskanego surowca szło na węgiel drzewny i opał do zakładów hutniczych.
W połowie XIX w. udział sortymentów opałowych w krajowej konsumpcji drewna wynosił prawie 90%. Lasy państwowe nie prowadziły wyróbki i sprzedaży drewna we własnym zakresie, nie dysponowały potrzebną ilością środków pieniężnych na prace odnowieniowe, pielęgnacyjne i zalesieniowe.
W 1866 r. wydany został zakaz sprzedaży detalicznej drewna z bieżących cięć dla miejscowej ludności. Odtąd miała się ona zaopatrywać u kupców drzewnych zakupujących całe zręby. Wobec stawiania przez nich zbyt wygórowanych cen przyczyniło się to do gwałtownego wzrostu kradzieży drewna z lasu.
W królestwie Polskim dość ważną rolę gospodarczą spełniały tzw. "lasy spławne", obejmujące leśnictwa rządowe nad Pilica, Bugiem i Narwią. W lennictwach tych wyrabiano tzw. browarkę(okorowane pnie drzew różnej długości i grubości dla celów opałowych), którą spławiano do rządowego magazynu drzewnego w Warszawie.
Przemysł drzewny w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX w. stał na bardzo niskim poziomie. Niewielkie możliwości zbytu drewna, a więc niska dochodowość z lasów nie zachęcały do inwestowania w przemysł drzewny. Przecieranie drewna odbywało się piłami ręcznymi, istniejące tartaki były jednotrakowe i o słabej konstrukcji. Zaczęły stopniowo zanikać tradycyjne formy przerobu drewna (wypalanie popiołu, potażu, pędzenie smoły, dziegieciu, terpentyny i wypalanie węgla). W 1858 r. na terenie Królestwa Polskiego było 37 papierni. Niektóre z nich wprowadzały stopniowo przerób, oprócz szmat i słomy, również surowca drzewnego. Już w latach 20-tych XX w. istniała w Marymoncie papiernia wyrabiająca papier ze słomy i łyka lipowego.
Głównym rynkiem zbytu drewna dla ziem Królestwa Polskiego były Niemcy. Monopol Rosji na tym rynku zapewniały umowy handlowe z Niemcami, ustalające niskie cła na surowiec okrągły i ciosany, a bardzo wysokie na materiały tarte. Wartość drewna dostarczanego do Niemiec z regionu Wisły stanowiła ok. 16% wartości całego eksportu drewna z Cesarstwa Rosyjskiego. Głównie drewno spławiano do Torunia, najbliższego pruskiego portu drzewnego.
Przemysł drzewny w Królestwie Polskim był słabo rozwinięty. Przyczyny to: peryferyjne położenie w imperium rosyjskim oraz bezpośrednie sąsiedztwo chłonnego rynku niemieckiego i nałożone wysokie cła na materiały tarte. Spośród wszystkich branż w przemyśle drzewnym Kongresówki liczyły się właściwie dwie: tartacznictwo i meblarstwo, obejmujące ok. 90% liczby zakładów drzewnych i wartości całej produkcji drzewnej.
Z innych gałęzi przemysłu drzewnego należy wymienić suchą destylację drewna (1873 r. - uruchomiono zakład w Ostrowcu Świętokrzyskim, w 1898 r. w Zwierzyńcu). Produkowano w nich ocet drzewny, spirytus, kreozol, smary i oleje techniczne oraz retortowy węgiel drzewny. Przemysł celulozowy prawie nie istniał - jedyna fabryka celulozy siarczanowej we Włocławku (1899 r.) nie pokrywał zapotrzebowania krajowego. Uruchomiona na początku XX w. w Tomaszowie Mazowieckim fabryka sztucznego jedwabiu korzystała z importowanej celulozy wiskozowej. Nieco bardziej został rozbudowany przemysł papierniczy korzystając z surowca drzewnego.
ZABÓR AUSTRIACKI
Lesistość ziem zaboru austriackiego, tzw. Galicji wynosiła 32%. W okresie zaborów obniżyła się do ok. 25%. Powierzchnia lasów skarbowych zwiększyła się dzięki przejęciu lasów prywatnych, dóbr i lasów po zniesionych klasztorach i części lasów kościelnych. Tak więc w 1800 r. obszar lasów "kameralnych", należących do tzw. Kamery czyli skarbu państwa stanowił ok. 31% ogólnej powierzchni lasów. Po klęsce Austrii w wojnie z Napoleonem w 1805 r. nasiliła się rozprzedaż dóbr lasów kameralnych, która trwała do 1869 r. - uzyskania przez Galicję autonomii. Po uwłaszczeniu chłopów w 1848 r. wzrosła sprzedaż lasów, następowały dewastacje wyręby w celu zdobycia funduszy na robociznę najemną i wykupy serwitutów. Do dewastacyjnej eksploatacji lasów przyczyniła się również rozbudowa kolei żelaznej, udostępniająca rozleglejsze tereny.
Cechą charakterystyczną w zaborze austriackim była ogromna własność prywatna. Prawie 68% powierzchni lasów było w rękach właścicieli dużych majątków, w których lasy zajmowały ponad 500 ha. Na skutek wykupu parcel lasów dworskich oraz wykupu serwitutów wzrastała powierzchnia lasów chłopskich. W województwie krakowskim w okresie międzywojennym lasy chłopskie stanowiły 23% ogólnej powierzchni leśnej. Po pierwszym rozbiorze lasy i dobra państwowe zostały przekazane pod zarząd CESARSKO-KRÓLEWSKIEJ ADMINISTRACJI DÓBR SKARBOWYCH we Lwowie zorganizowanej w 1775 r., po zniesieniu urzędów polskich. W 1782 r. utworzono pierwszych 6 nadleśnictw państwowych.
W 1787 r. utworzono we Lwowie C.K. ADMINISTRACJĘ DÓBR KAMERALNYCH SALIN (rozszerzenie monopolu solnego i zamiana prywatnych zakładów solnych na rządowe), istniała do 1830 r. Wówczas na terenach zajętych przez Austrię zwiększyła się liczba nadleśnictw państwowych- 1809 r. było ich już 17. Na czele administracji lasów państwowych w Galicji stał OBERWALDMEISTER (lasomistrz), do pomocy miał WICEWALDMEISTERA. Funkcje te sprawowali Austriacy. Lasy rządowe pogrupowano na wzór państwowych majątków rolnych w INSPEKTORATY podległe lasomistrzowi. Było 5 inspektoratów: Lwów, Niepołomice, Drohobych, Nadwórna k/Stryja, Bukowina.'
Terenowa służba leśna, tzw. rewirowa, podlegała zarządom dóbr skarbowych. Taka sytuacja miała miejsce do 1830 r.- do reformy administracji. Wtedy to zarząd dobrami państwowymi i funduszowymi wraz z lasami, przeszedł pod zarząd instytucji finansowej- C.K. ADMINISTRACJI DOCHODÓW KAMERALNYCH we LWOWIE.
W latach 1849-1873 następowały co kilka lat reorganizacje w lasach państwowych. Ciągle lasy przechodziły pod inne zarządy, co uniemożliwiało prowadzenie długotrwałej i jednolitej polityki gospodarczej. Poza tym po wojnach napoleońskich do momentu uzyskania przez Galicję autonomii (1869 r.) następowały masowe wyprzedaże lasów państwowych.
W 1872 r. MINISTERSTWO ROLNICTWA przejęło pod swój zarząd dobra państwowe i funduszowe, i przystąpiło do zreorganizowania administracji leśnej z dostosowaniem jej do wymogów nowoczesnego gospodarstwa leśnego. Leśnictwo państwowe uzyskało samodzielność- powołano fachowe organy zarządzania o rozległych uprawnieniach działania, niezależnych od innych działów administracji państwowej.
Lasy podzielono na OKRĘGI GOSPODARCZE- 3 w części wschodniej zaboru i 1 w części zachodniej. Okręgi dzieliły się na 11-13 WYDZIAŁÓW (REWIRÓW) GOSPODARCZYCH, na czele których stali podleśniczowie, mający do pomocy, do ochrony lasów, strażników leśnych. W 1873 r. dla Galicji powstała DYREKCJA DÓBR I LASÓW PAŃSTWOWYCH, początkowo w Bolechowie k/Stryja (od 1881 r. we Lwowie). Opracowała ona plany gospodarcze, urządzania lasów, kierowania całością działalności technicznej i administracyjnej służby leśnej i rolnej. Urzędnicy państwowi zobowiązani byli do zdania egzaminów państwowych w HOCHSCHULE für BODENKULTUR w Wiedniu, od 1907 r. w ministerstwie rolnictwa.
Nadzór nad przestrzeganiem przez właścicieli lasów ustawy leśnej z 1852 r. sprawowały OKRĘGI INSPEKCYJNE. Na jednego inspektora przypadało od 100 tyś ha do 400 tyś ha lasów, a więc nie byki oni w stanie dobrze wypełniać swych obowiązków. We wschodniej części zaboru powołano 6 rządowych leśniczych powiatowych dla lasów chłopskich.
W końcu XVIII w. zaczęto wprowadzać nowoczesne formy gospodarki leśnej. W związku z rozprzedażą majątków państwowych opracowano metodę tzw. taksy kameralnej, znanej w literaturze jako "metoda austriackiej taksy kameralnej"- powstała w 1788 r. (autor nieznany). Słyszała ona m.in. do określania wartości lasu na podstawie dochodów z niego, a także do wyliczenia etatu masowego. Jest to najstarsza metoda, która posługiwała się pojęciem " ZAPASU NORMALNEGO". w tzw. lesie normalnym etat roczny powinien buc równy przeciętnemu rocznemu przyrostowi w wieku rębności. Jeżeli zapas rzeczywisty był większy lub mniejszy od normalnego, należało odpowiednio zwiększyć lub zmniejszyć wielkość etatu, doprowadzając w ten sposób w ciągu kolei rębności do unormalnienia stanu lasu. Po 1800 r. stosowanie tej metody stało się obowiązujące w pracach urządzeniowych we wszystkich krajach monarchii habsburskiej.
Metodę austriackiej taksy kameralnej rozwinął i uzupełnił Heyer (1820), podając zasady obliczania przyrostu i zapasu młodszych klasach wieku oraz wprowadzając do obliczeń etatu tzw. okres wyrównawczy w celu wyrównania różnic w zapasie.
Pierwsze przepisy urządzeniowe dla Galicji to ustawa z 1792 r. i z 1815 r., które dotyczyły całości prac urządzeniowych oraz przyjmowały obowiązujący geometryczny podział powierzchniowy na roczne zręby.
Podstawową jednostką gospodarczą w lasach Galicji był REWIR, podzielony na taką liczbę równych DZIAŁEK ZRĘBOWYCH, ile wynosiła przyjęta kolej rębu (metoda działkowa). Rewiry wchodziły w skład DYSTRYKTÓW- OBRĘBÓW GOSPODARCZYCH. Rozmiar użytkowania obliczano dla tzw. BLOKU. W drzewostanach rębnych każdego bloku zakładano 1- morgowe powierzchnię próbne w celu określenia możliwości pozyskania masy drzewnej.
Przepisy te nie spowodowały jednak poprawy w gospodarce leśnej. Ok. 1830 r. czyniono próby, aby roczne masowe etaty nie różniły się zbytnio od siebie (bez wyraźnego wpływu na wykonawstwo), nakazywały przeprowadzanie okresowych rewizji- również tego ni stosowano. W użytkowaniu i odnowieniu przeważał tzw. system WYRĘBOWY-POSZTUCZNY, czasem RĘBNIA CZĘŚCIOWA w celu zapewnienia odnowienia naturalnego. Uprawy sztuczne -przeważnie z siewu, stosowano jako uzupełnienie nieudanych odnowień naturalnych. Dla lasów prywatnych pierwsza ustawa powstała w 1782 r. -obszerny uniwersał poświęcony w całości gospodarce leśnej, od 1807 r. JAKO PORZĄDEK LEŚNY DLA ZACHODNIEJ GALICJI. Nie mówiło się tu o obowiązku zorganizowania gospodarstwa leśnego ale zalecano, aby użytkowanie- wyrąb nie przekraczało przyrostu drewna na pniu. Zalecano podzielić grunt leśny na roczne zręby, zabraniano marnowania młodych drzew na grodzenie płotów, podkrzesywania drzew, wypasu owiec i kóz. Przewidywano również kary za wykroczenia leśne, lecz granice lasów nie były trwale oznaczone i nie egzekwowano kar za wykroczenia leśne. Żako było możliwe pozyskanie wszystkich drzew ze zrębu - brak zbytu, a więc dalej była stosowana metoda wyrębowa. Niski był poziom wiedzy leśnej - w połowie XIX w. ok. 1% galicyjskich leśników posiadało pewne przeszkolenie z zakresu leśnictwa. W 1873 r. wydano w Galicji instrukcję urządzeniową dla lasów państwowych i funduszowych. Na tej podstawie rozpoczął się proces ujednolicania zasad postępowania. W 1878 r. wydano instrukcję uzupełniającą dotyczącą prac przygotowawczych. Do końca XIX w. urządzono pond połowę lasów państwowych. Lasy użytkowano zrębami czystymi, odnawiano sztucznie siewem lub sadzeniem. Trzebieże - cięcia pielęgnacyjne stosowano rzadko ze względu na brak zbytu na drewno małowartościowe.
Jednostka administracyjna to ZARZĄD (potem okręgi inspekcyjne), jednostkami gospodarczymi były okręgi podzielone ostępy, a te na oddziały. Każdy okręg (zarząd) miał własny plan gospodarczy, prowadził własną rachunkowość materiałową i finansową. Etat obliczano na okres 10-letni na podstawie połączonego systemu powierzchniowego i masowego, od 1878 r. na podstawie austriackiej taksy kameralnej. Zalecano przeprowadzanie okresowych rewizji co 10 lat, oraz sporządzania plany cięć na najbliższe 10 lat, z uwzględnieniem korekt w stosunku do wyliczonego zapasu normalnego. W 1873 r. utworzono dyrekcję lasów i dóbr w Bolechowie, sprawująca zarząd nad wszystkimi lasami państwowymi. Wówczas około 12 tyś. hektarów (6% ) to powierzchnia nie zalesiona (zręby i halizny) . Rozpoczęto na dużą skalę akcję zalesieniową. We wszystkich okręgach gospodarczych założono szkółki leśne ( w 1893 r. łączna powierzchnia ok. 31 ha). W 1901 r. ukazała się nowa, ogólno austriacka instrukcja urządzeniowa, która wprowadziła gospodarkę Drzewostanową. W zrost cen i zapotrzebowania na drewno wpłynęło również korzystnie na gospodarkę w lasach prywatnych- zaczęto zwracać większą uwagę na stan majątku, zaczęto zatrudniać wykwalifikowany personel leśny. Do połowy XIX w. panowały w Galicji niewielki możliwości zbytu drewna, a więc i rozmiar użytkowania był niewielki. Nie było zainteresowania w prowadzeniu racjonalnej gospodarki leśnej i użytkowania lasu. Tyko ok. 25% ogólnie pozyskiwanego surowca przypadało na drewno użytkowe, a pozostała część na wyroby tradycyjne- wypalanie smoły, węgla drzewnego, wyrób terpentyny lub na produkcję rzemieślniczą, sprzęty domowe, klepki, narzędzia. W momencie rozbudowy sieci kolei żelaznej zmieniła się gospodarka leśna, wzrosło zapotrzebowanie na drewno- na eksport. Pierwsza linia kolejowa Kraków-Mysłowice została wybudowana w 1841 r., magistrala galicyjska Kraków-Lwów w 1861 r. Rozwinął się także przemysł drzewny- w 1851 r. były 122 tartaki wodne i jeden parowy, w 1884 r. było już 710 tartaków w tym 86 parowych. Rozpoczęła się rabunkowa eksploatacja lasów. Właściciele ziemscy nie doceniali wartości posiadanych przez siebie lasów- sprzedawali za bezcen swoje drzewostany, niekiedy niewielkie powierzchnie po kilkaset ha, lub kilkaset drzew doborowych. Szczególnie we wschodniej Galicji gospodarkę leśną cechowała duża rozrzutność i pogoń za doraźnym zyskiem (szczególnie w lasach prywatnych, które nie był urządzone). Oprócz normalnych karczunków na glebach zdecydowanie leśnych, odbywała się również dekapitalizacja drzewostanów- wybieranie z nich najbardziej wartościowego drewna.
ZABÓR PRUSKI- ziemie zaboru dzieliły się na 2 duże obszaru administracyjne: Prusy Zachodnie i Wielkie Księstwo Poznańskie. Po każdym rozbiorze rząd berliński przejmował we władania dobra stołowe i królewszczyzny. W 1810 r. na podstawie ustawy sekularyzacyjnej do lasów państwowych włączono ok. 75 tyś ha lasów klasztornych i kościelnych. Bezpośrednio po kongresie wiedeńskim ( 1815) lesistość wielkopolski i Pomorza wynosiła ok. 21,1-21,5%. Dobra polskie rozprzedawano szlachcie pruskiej i w pierwszej połowie XIX w. obszar lasów rządowych w Prusach zmniejszył się o ok. 25%. Zmniejszyła się również powierzchnia i zasobność lasów na skutek dewastacyjnych wyrębów dla celów handlowych. Dodatkową przyczyna wzrostu wylesień był wymóg uprawnień serwitutowych- służebności leśnych (uprawnienia do korzystania w ograniczonym zakresie z lasów, nadawane chłopom od XV w. przez ich właścicieli). Rząd sprzedając parcelę leśną musiał uwolnić ją od serwitutów ciążących na całym kompleksie leśnym. Władze były zainteresowane szybkim zrealizowaniem sprzedaży nie przywiązywały, więc wagi do strat powierzchniowych oddając włościanom odpowiednie grunty w zamian za zrzeczenie się uprawnień serwitutowych. Odstępowane chłopom działki leśne ulegały wycięciu i zamianie na grunty orne. Zmianie ulegała także polityka państwa w odniesieniu do lasów prywatnych. W 1811 r. ukazał się edykt uchylający w całym zaborze Pruskim przepisy leśno ochronne, znosił nadzór państwa nad lasami prywatnymi. Właściciele na mocy art.4 mogli według własnego uznania użytkować własne lasy, dzielić na parcele, sprzedać, zamieniać na rolę itp., z zastrzeżeniem , aby nie naruszało to zobowiązań wobec osób trzecich oraz uprawnień serwitutowych. Od 1830 r. zaczęły zanikać sprzedaże lasów państwowych, a od 1860 r. całkiem je wstrzymano, głównie dzięki generalnemu dyrektorowi lasów państwowych w Prusach- Ludwikowi Hartigowi. W końcu lat 70-tych zwiększono nawet powierzchnie lasów drogą zalesień, a także do lasów państwowych włączono lasy prywatne pochodzące z wykupu polskich majątków. Dotyczyło to niemal wyłącznie ziem polskich. Na terenie Prus lasy państwowe podlegały istniejącej od 1714 r. GENERALNEJ DYREKCJI DÓBR RZĄDOWYCH w BERLINIE, w której znajdował się departament leśnictwa. Jemu podlegały leśne departamenty w poszczególnych prowincjach. W 1799 r. wprowadzone zostały na całym obszarze zaboru Pruskiego: pruskie prawo i pruski schemat administracyjny. W 1808 r., po reorganizacji administracji centralnej powstało 5 ministerstw- jednym z nich było ministerstwo finansów z sekcją dóbr i lasów rządowych . dyrektorem do spraw leśnych był nadleśny naczelny OBERLANDFORSTMEISTER, w poszczególnych prowincjach byli podleśni OBERFORSYMEISTER i nadleśniczowie FORSTMEISTER. Od 1816 r. z inicjatywy Hartiga wprowadzony został stopień pośredni leśniczego rewirowego. Podstawowymi jednostkami leśno - gospodarczymi były NADLEŚNICTWA ( inspekcje leśne ) i LEŚNICTWA REWIROWE, które dzieliły się z reguły na 3 - PODLEŚNICTWA, a te na OBCHODY. Według założeń wielkości poszczególnych jednostek miała wynosić: nadleśnictwo 7500 - 15 tyś. ha; leśnictwo rewirowe 1500 - 3000 ; podleśnictwo 500- 1000 ha; obchód do 250ha. W praktyce większość tych jednostek była nawet kilkakrotnie wyższa, a więc rola nadleśniczego mogła się sprowadzać jedynie do ogólnej reprezentacji, zwłaszcza, że miał się on zajmować przede wszystkim sprawami finansowo- kasowymi podległych lasów. Faktyczne prowadzenie gospodarki leśnej spadało na podleśniczych rewirowych, zwykle wysłużonych wojskowych, nie mających kwalifikacji ani zdrowia do pełnienia takich zadań. W 1820 r. ukazało się rozporządzenie przywracające kierowniczą rolę nadleśniczemu, zredukowano leśnictwa rewirowe - pełniły one tylko rolę terenowych jednostek gospodarczych, a ich kompetencje przeszły na nadleśniczych i inspektorów leśnych w zarządach rejencji. Taki schemat organizacyjny przetrwał do I wojny światowej. Urządzanie zagospodarowanie lasów państwowych odbywało się według wzorów pruskich. W połowie XVIII w. Fryderyk II wydał 2 rozporządzenia dla Prus, nakazujące pomiar lasów państwowych i ich podział na roczne zręby w celu uporządkowania eksploatacji. Podział lasów na roczne zręby, a także prace urządzeniowe wykonywane niedbale i w sposób uproszczony. Często obejmowano tylko pasy lasów wzdłuż dróg. Przy pomiarze lasów i określeniu rozmiarów eksploatacji brano pod uwagę tylko powierzchnię lasów. Metody szacowania wielkości zapasów i przyrostu były bardzo niedokładne. Dopiero HARTIG wprowadził metodę okresowo masową szacowania zapasów. Kolej rębności należało podzielić na 20 - letnie klasy wieku, mające stanowić okresy użytkowania. Do tych okresów przydzielano odpowiednie powierzchnie leśne oraz wyliczano z nich etaty masowe. Odnowienie miało być w sposób naturalny przez stosowanie rębni częściowej - 3 nawroty cięć: obsiewne, prześwietlające i uprzątające. Wyniki odnowienia lasu tą metodą nie były zadawalające do ok. poł. Stulecia większość odnowień była nieudana. Metoda okresowo - masowa i rębnia częściowa stały się elementami składowymi " zasad ogólnych " HARTIGA, instrukcji obowiązującej w Prusach przez kilkadziesiąt lat. HARTIG uważał także, że lasy prywatne powinny znajdować się pod nadzorem rządu co skutecznie zapewniało by trwałość użytkowania. Do uproszczenia metody okresowo - masowej przyczynił się HEINRICH COTTA. Opracował on metodę okresowo - powierzchniową, której przedmiotem rozdziału na poszczególne 20 - letnie okresy była powierzchnia, a nie masa. Od 1836 r. zaczęła upowszechniać się metoda okresowo - kombinowana powstała w /w. metod. Na podstawie tych metod powstawały inne, polegające na matematycznych wyliczeniach przyrostu i dochodów z lasów - teoria lasu normalnego HUNDESCHAGENA i zapasu normalnego HEYERA. Jako sposób zagospodarowania preferowali oni również rębnię częściową HARTIGA. Przeciwnikiem tych teorii, a szczególnie metody okresowo masowej był PFEIR. Proponował on zręby zupełne i odnowienie sztuczne. Jednak ze względu na brak wykwalifikowanej kadry leśnej odnowienie naturalne było łatwiejsze do stosowania. Wówczas panowało nastawienie wyłącznie na odnowienie gatunku panującego - so., św. W drzewostanach zanikały gat. domieszkowe, o odmiennych wymaganiach, np. db. Postępowe metody urządzania zasady gospodarowania tylko w niewielkim stopniu były stosowane na terenie zaboru. Dopiero od 1836 r., kiedy wydawano nową instrukcję urządzeniową, wszystkie lasy państwowe zaboru pruskiego zostały urządzone. W latach 40 - tych zaczęto stosować zręby zupełne z odnowieniem sztucznym. Specjalne komisje objeżdżały lasy w celu przyśpieszenia wyrębów. Zalecały budowę wyłuszczarni nasion i szkółek drzew leśnych. W lasach prywatnych natomiast prawie nie stosowano urządzania. Instrukcja z 1836 r. przewidywała co 10 lat rewizje urządzeniowe, które miały być podstawą planów gospodarczych na następne 10 lat. Rewizje były decydującym czynnikiem przy wyznaczaniu etatu. W trakcie rewizji doskonalono także samo urządzanie oraz określanie etatu, dla którego decydujące były trzy czynniki: etat normalny, odstopniowanie klas wieku i wysokości dochodów materiałowych z poprzednich lat. Głównym zadaniem urządzania lasów było uzyskanie takiego odstopniowania i rozmieszczenia klas wieku, aby było ono zbliżone do lasu normalnego. było to przejście do gospodarstwa drzewostanowego. Pod wpływem panującej w XIX w. teorii maksymalnej renty gruntowej, a więc momenty gdy gospodarka leśna zapewnia największy dochód z gruntu, powstała METODA DRZEWOSTANOWA, wprowadzona w 1871 r. przez JUDAICHA. Dotyczyła ona określania strat i zysków dzięki uwzględnianiu indywidualnej dojrzałości rębnej poszczególnych drzewostanów i wyznaczaniu ich do wyrębu. W XIX w. faworyzowano gł. Gat. igl. Przede wszystkim z powodu ogromnego zapotrzebowania w górnictwie, kolejnictwie, budownictwie, przemyśle celulozowopapierniczym. W Prusach wprowadzano monokultury so., i św. już od lat 30 - tych XIX w. w obecnym nadleśnictwie Trzcianka już w 1835 r. założono 1 szkółkę so do produkcji materiału sadzeniowego, a w 1843 r. , pierwszą wyłuszczarnię nasion. Odwrót od stosowania czystych upraw so, był spowodowany wystąpieniem w latach 60 - tych w północnych prowincjach Prus i zaborze pruskim silnych gradacji owadów szczególnie we wcześnie posadzonych monokulturach. A więc stosunkowo szybko pojawiły się negatywne skutki szablonowego gosp. leśnego. Zaczęto wprowadzać domieszki nawet na siedliskach borowych, a wśród leśników powstał rozłam - jedni opowiadali się za powrotem odnowień naturalnych, drudzy za kontynuowaniem odnowień sztucznych. W lasach prywatnych wybór wariantów hodowli lasu zależał od miejscowego leśniczego lub właściciela lasu. Gospodarka w lasach państwowych Prus miała służyć przede wszystkim celom fiskalnym państwa. W gospodarstwie leśnym i naukach leśnych szczególne miejsce zajmowały metody szacowania lasów oraz metody wyliczania dochodów z lasów. Konsekwencją rentowności gosp. leśnego była koncepcja lasu normalnego oraz stosowanie igl, upraw jednogat. W związku z rozwojem rynku drzewnego rząd pruski w celu ujednolicenia sortymentacji przyjął jednostki obrachunkowe SĄŻEŃ KUBICZNY ok. 1,5 m3, SĄŻEŃ BIEŻĄCY ok. 2,9mb. Cenę wyrobionego w lesie drewna ustalano na podstawie taksy leśnej w drodze licytacji lub na podstawie indywidualnych umów. W 1828 r. wprowadzono również taksę leśną, obejmującą również użytki uboczne. W 1830 r. ukazała się instrukcja w sprawie sprzedaży drewna gorszej jakości dla ludności ubocznej. Osobne przepisy regulowały zasady dostaw drewna dla wojska, urzędów i instytucji kościelnych wypasu bydła, zbierania grzybów i owoców. Przemysł drzewny w zaborze pruskim był słabo rozwinięty, GDAŃSK - obróbka drewna dla potrzeb budownictwa okrętowego i szkutniczego; BYDGOSZCZ - ważne centrum przemysłu tartacznego; BORY TUCHOLSKIE- były największym ośrodkiem wyróbki drewna dzięki uspławnieniu Brdy i rozbudowie sieci dróg żelaznych i bitych. Przeważnie eksportowano drewno na tereny Niemiec kanałem Bydgoskim.
HISTORIA LEŚNICTWA 2001
Strona 25 z 26