Psychologia społeczna - „Encyklopedia socjologii”

Psychologia społeczna jest dyscypliną, która od początku miała problemy z określeniem własnej tożsamości. Obiektem jest zainteresowań były jednostki, co zbliżało ją do psychologii indywidualnej, ale zmiennych wyjaśniających szukała w czynnikach społecznych, co z kolei pchało ją w objęcia socjologii.

Według Gordona W. Allporta psychologia społeczna to dyscyplina, która próbuje „zrozumieć, wyjaśniać i przewidywać, w jaki sposób na myśli, uczucia i działania jednostek wpływają postrzegane, wyobrażone lub zakładane myśli, uczucia i działania innych” - ponieważ w psychologii społecznej w centrum badań znajduje się jednostka, a nie czynniki społeczne, które na nią wpływają, dyscyplina ta jest gałęzią psychologii ogólnej.

Natomiast Morris Rosenberg i Ralph H. Turner uważają, że psychologia społeczna stanowi gałąź socjologii, z uwagi zarówno na tradycję, jak i współczesną działalność teoretyczno - badawczą (na poparcie swej argumentacji powołują m.in. zdanie Allporta, który wskazywał, iż powszechnie uznawany za ojca socjologii August Comte był również odpowiedzialny za wyodrębnienie pola psychologii społecznej).

U podstaw tego sporu leży dość zasadnicza rozbieżność dotycząca samego przedmiotu psychologii społecznej oraz właściwych jej metod. Większość autorów prac przeglądowych z tego obszaru (Newcomb, Rosenberg, Turner, Jones, Manstead) pisze wręcz o istnieniu dwu odrębnych wersji tej dyscypliny

1. psychologicznej psychologii społecznej (obiektem badań miałyby być psychologiczne procesy jednostki rozpatrywane w kategoriach wpływu, jaki wywierają na nie bodźce społeczne - opierałaby się na metodach eksperymentalnych)

2. socjologicznej psychologii społecznej (koncentrowałaby się na wzajemnych powiązaniach między jednostką a społeczeństwem, w centrum uwagi stawiając wyjaśnianie interakcji społecznych - wykorzystywałaby dane z obserwacji i badań ankietowych).

Te różnice między psychologiczna i socjologiczna psychologią społeczną są wzmacniane przez odmienne zaplecze teoretyczne, do którego najczęściej odwołują się przedstawiciele obu orientacji. Gdy poproszono wybranych socjologów i psychologów o uszeregowanie nazwisk ludzi, którzy wnieśli największy wkład w rozwój psychologii społecznej, psychologowie najczęściej wymieniali Kurta Lewina, Leona Festingera, Stanley Schachtera, S. Ascha i Allporta, a socjologowie - G. Meada, E. Hoffmana, Z. Freuda, Homansa i R. Balesa. Ankieta wykazała również, że każda z tych grup jest zamknięta we własnym środowisku instytucjonalnym: zdobywa doktoraty na odmiennych wydziałach, publikuje prace w odmiennych czasopismach naukowych i powołuje się głównie na autorów należących do tej samej orientacji.

Formowanie się psychologii społecznej

Psychologia społeczna jest jedną z młodszych dyscyplin nauk społecznych - oficjalna historia zaczyna się w 1908 roku, gdy Edward A. Ross opublikował podręcznik zawierający w tytule nazwę „psychologia społeczna”. W tym samym roku opublikowano An Intoduction to Social Psychology Williama McDougalla.

W większości opracowań wymienia się trzy typy wcześniejszych, rozwijających się w drugiej połowie XIX wieku koncepcji i teorii podejmujących problemy badawcze, które legły u źródeł psychologii społecznej.

1. teorie monistyczne - G. W Allport określa tym terminem koncepcje społecznej natury człowieka, które całość ludzkiego działania wyjaśniały przez odwołanie się do pojedynczych, prostych czynników, takich jak hedonizm, egoizm, stadność, empatia, imitacja czy sugestia. Dążeniom tym przypisywano instynktowną podstawę zakładając, że opierają się one na wrodzonych dyspozycjach do określonych zachowań. Były różnice zdań co do charakteru tych dyspozycji, ale wspólna cechą teorii monistycznych było przekonanie, ze jednostka w swych działaniach podlega zniewalającemu wręcz wypływowi innych ludzi, doświadczeniu w trakcje bezpośrednich z nimi kontaktów.

2. psychologia ludów - (rozwijana w Niemczech) wyrastająca z porównawczych badań etnologicznych, poddawanych psychologicznej interpretacji. Według Wilhelma Wundta dyscyplina ta miała zajmować się tymi wszystkimi wytworami duchowymi, „które powołuje do życia ludzka wspólnota i których w związku z tym nie można wyjaśnić w kategoriach samej tylko świadomości indywidualnej, zakładają one bowiem wzajemne oddziaływanie wielu [świadomości]”. Do podstawowych „wytworów ducha, które powołuje do życia ludzka wspólnota”, zaliczał mity, zwyczaje, religię, a przede wszystkim język, ponieważ kształtuje procesy poznania.

3. psychologia tłumu - związana z nazwiskiem Gustav'a Le Bona autora pracy o takim samym tytule. Obszar ważnych dla psychologii tłumu zagadnień sytuuje się gdzieś pomiędzy teoriami monistycznymi a psychologią ludów. Z tymi pierwszymi łączyła ją przekonanie o przemożnym wpływie innych na działania jednostki oraz odwoływanie się do takich mechanizmów ów wpływ wyjaśniających, jak sugestia, imitacja czy hipnoza. Znacznie ważniejszą cechą, stawiająca psychologię tłumu w jednym rzędzie z psychologią ludów, było założenie, iż „tłum” jest bytem psychospołecznym, obdarzonym specyficzną formą świadomości. Tłum myśli obrazami, wyobrażeniami i przez to zorientowany jest przede wszystkim na działanie. Le Bon używał terminu „tłum” na określenie wszelkich możliwych zbiorowości i grup społecznych.

Po I wojnie światowej nastąpił gwałtowny rozwój psychologii społecznej, który stanowił całkowite przeciwieństwo sposobu myślenia o społecznej naturze człowieka charakterystycznego dla teorii poprzedzających powstanie tej dyscypliny.

Po pierwsze: miejsce spekulacyjnych rozważań zajmuje metoda eksperymentalna.

Po drugie: odrzucone zostają te wątki, które zakładają istnienie zbiorowych form świadomości czy też bytów ponadindywidualnych.

Wyłaniająca się psychologia społeczna staje się dyscypliną rozwijająca się przede wszystkim w uczelniach i instytutach USA. „Amerykanizacja psychologii społecznej” jest związana z jej „indywidualizacją”, zarówno w warstwie teoretycznej, jak i ze względu na preferowane metody badawcze.

Behawioryzm oferował wyjątkową szansę osiągnięcia wiarygodności naukowej. Aby ten cel osiągnąć, nie trzeba było ograniczać się jedynie do badania zachowań, jednakże należało bezwarunkowo zrezygnować ze spekulatywnych i nie mających bezpośredniego przełożenia na język zmiennych obserwowalnych pojęć, które zakładają istnienie bytów ponadjednostkowych. Tak uważał Floyd H. Allport, który stwierdza że „nie ma takiej psychologii grupowej, która nie byłaby psychologią jednostek. Psychologii społecznej nie można przeciwstawić psychologii jednostki, jest to część psychologii jednostki, której zachowanie jest badane w relacji z tym wycinkiem jej środowiska, który składa się z jej bliźnich […]. Podobnie jak nie ma innej świadomości niż należąca do jednostki. Każda dziedzina psychologii jest nauką o jednostce.”

Zdaniem wielu autorów bracia Flyod i Gordon Allportowie odegrali pierwszoplanową rolę w procesie kształtowania nowej dyscypliny i jej „unaukowienia”. Mimo, że różnili się orientacją teoretyczną - F.H. Allport był behawiorystą, a G.W. Gordon psychologiem poznawczym - łączyło ich wspólne widzenie psychologii społecznej jako nauki eksperymentalnej i skoncentrowanej na jednostce. Allportowie przez ponad pół wieku kształtowali sposób rozumienia psychologii społecznej. Nie tylko przez definiowanie jej założeń i zadań, ale przez oddziaływanie zapo­czątkowanych przez F.H. Allporta eksperymentalnych badań nad zjawiskiem facylitacji społecznej oraz prac teoretycznych G.W. Allporta dotyczących osobo­wości i postaw. G. W Allport, podsumowując badania nad po­stawami dla wydanego w 1935 r. Handbook of Social Psychology dość ar­bitralnie pominął wszelkie ich społeczne aspekty jako mało znaczące, zapoczątkowując, trwający do dziś, proces indywidualizacji tego pojęcia.

Proces indywidualizacji psychologii społecznej w następstwie jej „amerykanizacji" nie oznacza, że nowa dyscyplina tworzona była głównie przez psy­chologów rdzennie amerykańskich. We wszystkich opracowaniach historycznych podkreśla się rolę, jaką w rozwoju psychologii społecznej odegrali uczeni z krajów europejskich, w latach międzywojennych masowo emigrujący do USA ( m.in. Fritz Heider, Lewin, Festinger, Morton Teutsch, Achachter, E.Aronson).

Farrem uważa , że zapoczątkowany przez psychologów ame­rykańskich proces indywidualizacji psychologii spo­łecznej został jedynie dopełniony przez gesztaltystów, którzy stanowili trzon tej emigracji. O ile behawioryzm analizuje działania badanej jednostki z perspektywy zewnętrznego obserwatora, o tyle gesztaltyzm przyjmuje perspektywę jednostkowego aktora i stara się zrekonstruować sposób, w jaki postrzega on rzeczy­wistość zewnętrzną. Te dwa podejścia podobnie traktują środowisko społeczne: jako coś, co istnieje tylko poprzez odpowiednie — mentalne lub behawioralne — reakcje jednostki. Kładą też podobny nacisk na stosowanie metod eksperymentalnych. Do­danie do zobiektywizowanej perspektywy obserwatora subiektywistycznej perspektywy aktora jedynie umoc­niło status psychologii społecznej jako nauki koncen­trującej się na eksperymentalnej analizie działań jed­nostkowych.

Lata 1920 - 1940 uznawane są za okres formowania się psychologii społecznej. W tym okresie pojawił się behawioryzm społeczny Meada - jedyna socjologicznie zorientowana koncepcja psychospołeczna, która na stałe weszła do kanonu psychologii społecznej. Według teorii Meada procesy psychologiczne analizuje się jako produkt procesów społecznych.

Teoria Meada miała wszelkie dane ku temu, by stać się swoistym pomostem łączą­cym perspektywy aktora i obserwatora — w pracach jego uczniów i kontynuatorów rozpa­dła się na dwa odrębne wątki. Do kanonu psychologii społecznej weszła ta jej część, która dotyczy proce­sów socjalizacji i z racji koncentracji na jednostce ma wyraźnie indywidualistyczne zabarwienie. Natomiast część odnosząca się do działań społecznych dała początek interakcjonizmowi symbolicznemu, który jest traktowany jako część socjologii, Tym samym rozerwaniu uległo to, co w teorii Meada było najbardziej oryginalnym jej skład­nikiem: związek między procesem kształtowania się umysłu i osobowości jednostki a interakcjami społecznymi, w których ona uczestniczy. Utrwaliło to istniejący podział na psychologiczną i socjologiczna odmianę psychologii społecznej.

Theodore M. Newcomb uważał, że psycholo­giczna odmiana psychologii społecznej skoncentro­wana jest na poszukiwaniu uniwersalnych zasad jed­nostkowego funkcjonowania w sytuacjach społecz­nych, ignorując bardziej specyficzne zmienne sytu­acyjne i środowiskowe, podczas gdy jej socjologiczna odmiana popełnia błąd przeciwny — nie uwzględ­nia biologicznych i psychologicznych uwarunkowań, które sprawiają, iż ludzki organizm uczestniczy selek­tywnie w swym środowisku społecznym.

Powojenna psychologia społeczna - nurt główny i jego odnogi

W przedwojennych podręcznikach trzema głów­nymi tematami absorbującymi uwagę psychologów społecznych były: socjalizacja, natura i konsekwencje osobowości oraz natura i konsekwencje postaw. Jed­nostka była traktowana przede wszystkim jako „pro­dukt" oddziaływań środowiska społecznego w naj­wcześniejszym okresie życia.

Wydarzenia II wojny światowej i towarzyszące im przemiany sprawiły, że trudno było nadal traktować jednostkę jako istotę niezależną od bezpośredniego otoczenia społecznego. Tempo zmian społecznych sprawiało, że rów­nież osobowość i postawy zmieniały się w toku życia jednostki ze względu na oddziaływanie innych ludzi. W centrum zainteresowania psychologów społecznych pojawiają się zatem grupy Bada się ich wpływ na przekonania, wartości i działania jednostek oraz mechanizmy, za sprawą których członkowie grupy oddziałują nawza­jem na swe myśli i zachowania. Zainteresowanie grupami trwało mniej więcej do połowy lat sześćdziesiątych, kiedy to popu­larność tej tematyki zaczęła wygasać. Po pierwsze dla­tego, że badanie procesów grupowych nie miało wspar­cia w żadnej ogólniejszej koncepcji teoretycznej, po drugie zaś dlatego, że zaczęło rosnąć zainteresowanie podejściem poznawczym. Zapoczątkowane w latach sześćdziesiątych ten­dencje utrzymują się do dziś i można powiedzieć, że psychologia społeczna końca XX w. jest w swym głównym nurcie przede wszystkim psychologią po­znawczą - głównym przedmiotem zainteresowań psychologów społecznych są pro­cesy i struktury poznawcze. Przejawia się także w tym, że takie tradycyjne problemy psycholo­gii społecznej, jak socjalizacja, wpływ społeczny, zmiana postaw czy działania społeczne, są również analizowane w kategoriach mechanizmów poznaw­czych.

Współ­czesna psychologia społeczna w swym zinstytucjona­lizowanym wydaniu jest nadal nauką zdominowaną przez koncepcje rozwijane na gruncie amerykańskim, przyjmującą perspektywę jednostkową nawet przy ba­daniu procesów grupowych oraz ceniącą nade wszystko badania laborato­ryjne, których popularności nie są w stanie zachwiać powtarzające się co pewien czas fale radykalnej ich krytyki. Współ­czesna psychologia społeczna jest w swym głównym nurcie psychologiczną psychologią społeczną. Jeżeli mówić o jej krytyce to szczególne znaczenie miała tu fala krytyki zapoczątkowana w latach siedemdziesią­tych. Jej podstawę stanowiło wyrażane przez różnych autorów przekonanie, iż psychologia społeczna zna­lazła się w kryzysie zarówno jeśli idzie o jej cele, jak i o metody oraz dokonania. Uwaga Henry Tajfela, że psy­chologia społeczna jest w swej istocie „aspołeczna". Tajfel reprezentuje europejską odmianę psychologii społecznej, najbardziej radykalnie przeciwstawiającą się paradygmatowi uprawiania psychologii społecznej wytworzonemu w ramach nurtu głównego. Jest swo­istym paradoksem, że to właśnie europejscy psycho­logowie, a nie przedstawiciele socjologicznej psycho­logii społecznej, najgłośniej dopominają się o „uspo­łecznienie" tej dyscypliny. Ten ogólny postulat, poparty wieloaspektową krytyką założeń i dokonań głównego nurtu psychologii społecznej konkretyzuje się w trojakiego rodzaju żądaniach:

1. nawołuje się do traktowania zja­wisk i procesów psychologicznych jako „wytworów społecznie i historycznie zlokalizowanych praktyk", kwestionuje się uniwersalistyczne zapędy głównego nurtu psychologii społecznej, wierzącego w istnienie abstrakcyjnych praw ludzkiego funkcjonowania, obo­wiązujących wszędzie i wszystkich. Podkreśla się przy tym znaczenie procesów komunikacji społecznej oraz języka jako narzędzia „wytwarzania, podtrzymywa­nia, przekształcania i przekazywania" rzeczywisto­ści społecznej. Koncepcje reprezentu­jące ten nurt są często określane mianem konstrukcjonizmu społecznego i dzielą wszystkie zalety i wady so­cjologicznej wersji tezy o społecznym konstruowaniu rzeczywistości.

2. kwestionuje się wprowadzone do psy­chologii społecznej za­łożenie, iż procesy grupowe są jedynie sumą pro­cesów indywidualnych. Rom Harre rozróż­nia dwa znaczenia terminu „społeczny". Jedno doty­czy procesów, które są społeczne „dystrybutywnie", gdyż występują u wielu jednostek, drugie zaś ma zabarwienie kolektywistyczne, gdyż opisuje wytwory grupy jako całości, niesprowadzalne do cech i za­chowań poszczególnych jej członków.

3. postuluje się budowanie pomostów między poziomem zachowań jednostkowych a pozio­mem struktur i procesów społecznych. Tajfel argumentował, że „psychologia społeczna może i powinna włączać w zakres swych teoretycznych i badawczych zainteresowań bezpośrednie pytania o związki między psychologicznym funkcjonowaniem człowieka a społecznymi procesami na wielką skalę oraz wydarzeniami, które kształtują to funkcjonowa­nie i są przez nie kształtowane.”

Polska psychologia społeczna w swym powojen­nym rozwoju powtórzyła wszystkie fazy przemian nurtu głów­nego. Począwszy od teorii zachowań, którą rozwijał Andrzej Malewski, poprzez problematykę grup społecznych przyswajaną dzięki podręcznikowi Sta­nisława Miki, badania zachowań prospołecznych realizowane przez Janusza Reykowskiego i prace nad teorią postaw wiążące się przede wszyst­kim z nazwiskiem Stefana Nowaka została w latach osiemdziesiątych zdominowana przez po­dejście poznawcze. W latach dziewięćdziesiątych poja­wiła się w niej również problematyka makro psycholo­giczna, głównie za sprawą badaczy skupionych wokół Reykowskiego.

Między jednostką a społeczeństwem - psychologia społeczna w poszukiwaniu własnej tożsamości

Według najogólniejszej definicji psychologii społecz­nej, obejmującej nie tylko jej nurt główny, ale i wszelkie jego odnogi, jest to dyscyplina, która próbuje opisywać i wyjaśniać relacje miedzy jednostką a społeczeństwem bądź poszczególnymi jego składowymi -grupami społecznymi. Jednakże psychologia społeczna nigdy nie dopracowała się własnej teorii genetycznej pozwalającej na systema­tyczne analizowanie tych relacji i zbudowanie zbioru twierdzeń odwołujących się do wspólnych założeń. Współczesna psychologia społeczna składa się przede wszystkim z teorii średniego zasięgu, „obsesyjnie koncentrujących się na precyzowaniu procesów współ-warunkujących zjawiska szczegółowe i ograniczone".

Podstawowe paradygmaty myślenia teoretycznego psychologowie społeczni czerpali zawsze z psycho­logii i socjologii, przy czym- jak zwraca uwagę Farr - zarówno psychologiczna, jak i socjo­logiczna psychologia społeczna rozwijały się w opo­zycji do tendencji dominujących w dyscyplinie źródło­wej. Stąd też psychologiczna psychologia społeczna, kontestując centralne miejsce jednostki jako obiektu badań, zawsze miała skłonność do podkreślania sy­tuacyjnych determinantów zachowania, podczas gdy w socjologicznej psychologii społecznej akcentowano autonomię jednostki, przeciwstawiając się „przesocjalizowanej koncepcji człowieka". Społe­czeństwo, jeśli w ogóle się w tych rozważaniach po­jawiało, to albo jako bliżej nieokreślone „środowisko społeczne" czy też „inni", albo jako zreifikowany byt, zewnętrzny wobec jednostki, a często także jej prze­ciwstawny. W efekcie relacja jednostka-społeczeństwo pozostawała zawsze relacją jednostronną: albo jed­nostka stawała się pasywnym obiektem wpływów społecznych, albo społeczeństwo jako pe­wien byt nadrzędny rozpływało się w interakcjach ak­torów, ograniczonych w swych zachowaniach jedynie własnymi dążeniami. W obu przypadkach uwadze ba­daczy umykała istotna część codziennego doświad­czenia ludzi, będących zarówno obiektami wpływów społecznych, jak i aktorami owe wpływy wywierają­cymi, a w konsekwencji - tworzącymi określonego typu społeczeństwo.

Jest swoistym paradoksem, że prace, które stano­wią niejako wzorcowy przykład analizy relacji jed­nostka-społeczeństwo - takie np. jak Emile'a Durkheima analiza samobójstw, czy Ericha Fromma ana­liza autorytaryzmu, nie są zaliczane do psycho­logii społecznej, a nawet nie mogłyby zostać uznane za wystarczająco naukowe przez przedstawicieli nurtu głównego, gdyż nie odwołują się do eksperymentu, czyli metody traktowanej w rym nurcie jako jedyny i rozstrzygający gwarant obiektywizmu i powtarzalno­ści wyników. Tym, co łączy wspomniane wyżej prace, jest nie tyle odwoływanie się do konkretnych teorii czy koncentracja na specyficznym typie zjawisk, ile próba uchwycenia procesu stawania się spo­łeczeństwa w wyniku działań jednostkowych. Warto wyodrębnić w obszarze nauk społecznych również taki nurt dociekań psychospołecznych, w ra­mach którego psychologia społeczna jawi się jako spe­cyficzna perspektywa poznawcza zorientowana na od­krywanie wzajemnych uwarunkowań i oddziaływań między poziomem zachowań jednostkowych a pozio­mem struktur społecznych.

Cechą charakterystyczną owego nurtu jest odwoływanie się do szczególnego rodzaju pojęć wyjaśniających kon­struowanych na mezopoziomie, znaczenia bowiem ta­kich pojęć, jak anomia, etos, charakter społeczny nie da się sprowadzić ani do cech jednostek, ani do cech społeczeństwa, mimo iż wyra­stają z zachowań jednostkowych i opisują własności szerszych zbiorowości społecznych. Nurt ten wyróżnia się także interdyscyplinarnością, zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i metodologicznym — swobodnym korzystaniem z dorobku wszelkich dyscyplin zalicza­nych do nauk społecznych oraz wykorzystywaniem danych pozyskiwanych przy użyciu różnych narzędzi. Dla socjologów nie bez znaczenia powinien być rów­nież fakt, iż większość autorów, których prace można byłoby do tego nurtu zaliczyć, wywodzi się z kręgu socjologii.

5

---