Wychowanie jako efekt działań indywidualnych i instytucjonalnych
„Wychowanie to jedna z form działalności.
Na działalność wychowawczą składa się wiele zabiegów i procesów, mających na celu wpływanie na fizyczny, umysłowy i moralny rozwój młodych pokoleń; przekazywanie im doświadczeń społeczeństwa, zarówno z zakresu wytwórczości, jak i dorobku kulturowego; przygotowanie do twórczego rozwoju tego dorobku, a tym samym zapewnienie ciągłości życia społecznego między pokoleniami…”
Wychowanie indywidualne odbywa się pod wpływem środowiska, w którym jednostka funkcjonuje, takich jak: rodzina, kontakty społeczne, obyczaje i religia.
Wychowanie instytucjonalne to celowe, planowe oddziaływanie instytucji wychowujących, takich jak: przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka.
KONTEKST DZIAŁANIOWY:
Stefan Kunowski wychowanie określa jako: „(…) celowe, oddziaływanie ludzi dojrzałych (wychowawców), przede wszystkim na dzieci i młodzież (wychowanków), aby w nich kształtować określone pojęcia, uczucia, postawy, dążenia”
Działanie wychowawcze zawiera w sobie opiekę, dostarczanie rozrywki i kultury, wychowanie fizyczne, umysłowe, moralne, społeczne, estetyczne, ideowe, a obok tego nauczanie, szkolenie, przygotowanie do różnych zadań (np. oświata, kształcenie w różnych kierunkach, poradnictwo, reklama itp.) oraz oddziaływanie jednych ludzi na drugich.
Przy tym działalność wychowawcza jest społecznie zorganizowana, popierana, aprobowana i odbywa się przez i w ramach życia określonych grup społecznych, które stają się instytucjami wychowującymi, jak rodzina, szkoła, organizacja młodzieżowa, zakład pracy, teatr, muzeum itd.
DZIAŁANIA WYCHOWAWCÓW:
Działalność wychowawcza może być traktowana jako sposób współbycia, współprzebywania wychowawcy z wychowankiem w kontakcie bezpośrednim lub pośrednio (za pomocą wartości sztuki, nauki, czy wytworów własnych wychowanka).
Kontakt bezpośredni obejmuje takie elementy, jak:
- wypowiadane przez wychowawcę słowa dotyczące różnych momentów działalności wychowanka
- stawiane wychowankom polecenia dotyczące realizacji przez nich określonych zadań.
Wychowawca oddziałuje na wychowanka nie tylko słowem poprzez tłumaczenie, wyjaśnianie określonych zdarzeń, zachowań, ale także swoim bezpośrednim byciem w różnych sytuacjach społecznych, swoim zachowaniem w sytuacjach trudnych, niejednoznacznych.
SPOSOBY DZIAŁAŃ WYCHOWAWCÓW:
- METODA PERSWAZJI :
polega na tłumaczeniu, objaśnianiu dziecku norm i zasad moralnych, błędów w jego postępowaniu, błędów w postępowaniu innych osób, bliskich dziecku. Wyjaśnianie złożonych kwestii moralnych dokonuje się przeważnie na przykładach możliwych do zrozumienia przez dzieci będące w różnych okresach rozwojowych.
METODA NAGRADZANIA :
nazwano ją wzmocnieniem pozytywnym;
stosuje się ją, kiedy wychowanek przejawia
zachowania świadczące o występowaniu
pożądanej cechy osobowości.
METODA KARANIA :
nazwano ją wzmocnieniem negatywnym;
stosuje się ją, kiedy wychowanek po okresie
zachowywania się zgodnego z oczekiwaniami
wychowawcy zmienia je.
Metoda nagradzania i metoda karania często występują łącznie, gdyż stanowią jedne z najczęściej stosowanych metod oddziaływań wychowawczych. Proponuje się naprzemienne stosowanie kar i nagród w wychowaniu.
- METODA MODELOWANIA :
inaczej nazywana także kształtowaniem zachowań wychowanków według określonego wzoru i wzorca, uznanego przez wychowawcę za cenny; polega ona na tym, że dziecko naśladuje zachowania wzorca lub wzoru oraz identyfikuje się z nimi, zarówno w warstwie poglądów, wyborów, jak i zachowań społecznych w konkretnych
działaniach w środowisku.
Mechanizmy naśladownictwa oraz identyfikacji należą do czynników socjalizacyjnych i występują od najwcześniejszych lat życia dziecka.
METODA STAWIANIA ZADAŃ DO WYKONANIA skuteczność metody zależy od rodzaju stawianych wychowankowi zadań do wykonania, klimatu psychologicznego i społecznego, jaki towarzyszy tym zadaniom, ocenie ich wykonania i sensowności podejmowania określonego trudu fizycznego lub psychicznego. Ważne jest, aby zadania były odpowiednio dopasowane do wieku i możliwości rozwojowych dziecka.
KSZTAŁTOWANIE NORM I WARTOŚCI GRUPOWYCH W KLASIE SZKOLNEJ LUB INNEJ GRUPIE WYCHOWAWCZEJ:
metoda staje się skuteczną szczególnie wtedy, gdy wychowawca jest akceptowanym członkiem grupy, albo nawet jej przywódcą. Ma on wpływ na tworzenie się określonych reguł współżycia społecznego w tej grupie, na zachowania poszczególnych osób, na swoisty język zrozumiały tylko dla członków tej grupy.
Normy i wartości grupowe, chociaż ukształtowane zostały na bazie norm i wartości moralnych obowiązujących w danym kręgu kulturowym, mają jednak swoisty, lokalny koloryt i odniesienie do doświadczeń określonej grupy osób.
RESTRUKTUROWANIE POWIĄZAŃ INTERPERSONALNYCH W GRUPIE:
jednym z działań wychowawcy rozpoznającego grupę swoich wychowanków jest odkrycie rzeczywistych powiązań między poszczególnymi członkami zespołu. Znając układ relacji interpersonalnych, wychowawca może realizować swoje cele związane np. ze zmianą postaw jednego z wychowanków, poprzez restrukturowanie niektórych powiązań między określonymi uczniami w danej grupie.
KREOWANIE PRZYWÓDZTWA W KLASIE LUB INNEJ GRUPIE WYCHOWAWCZEJ:
jest niezwykle delikatnym sposobem podchodzenia do problemów wychowawczych. Nie zawsze diagnozy wychowawcy w tym względzie pokrywają się z interesami i oczekiwaniami innych członków grupy, zwłaszcza liderów opinii.
Wychowanie jest nie tylko spontanicznym wzrostem i rozwojem biosu (biologiczne możliwości, rozwój intelektualny), nie tylko wpływem warunków instytucji i sytuacji etosu (przystosowanie społeczne), ale także odbywa się jako zamierzone urabianie wychowanka przez działania wychowawców, czyli trzeciej siły agosu (świadome, celowe działania wychowawcze).
Działanie wychowawcze w dziedzinie pedagogiki społecznej dotyczy urządzeń i instytucji pomocy i opieki społecznej, a przy pomocy instytucji oświatowo-kulturalnych ma na celu uzdrowienie środowiska społecznego jego własnymi siłami, by przez to dopiero pośrednio wpływać na osoby wychowanków.
Pedagogika społeczna jest pośrednim działaniem wychowawczym agosu, który przez doskonalenie społecznych instytucji wychowujących, przygotowuje sobie warunki do skutecznego oddziaływania bezpośrednio na wychowanków.
Działanie wychowawców stanowi zakres tzw. wielkiego wychowania, czyli makroedukacji, które stwarza odpowiednie warunki do efektywniejszego przeprowadzenia tego istotnego, czyli tzw. małego wychowania, mikroedukacji, wpływającego na wnętrze psychoduchowe wychowanka.
KONTEKST KOMUNIKACYJNY:
Komunikacja:
Komunikacja interpersonalna to taki proces, który umożliwia jednostce w ramach bezpośredniego kontaktu wymianę informacji z drugą osobą.
Wyróżniamy cztery wymiary komunikacji:
1) intrapsychiczny - dotyczy wewnętrznych doświadczeń
2) interpersonalny - dotyczy przynajmniej dwóch jednostek, które mają ze sobą bezpośredni kontakt
3) grupowy - porozumienie członków danego zespołu, którzy w strukturze grupy zajmują określone pozycje
4) społeczny - komunikacja przybiera formę kontaktu mającego miejsce pomiędzy grupami lub zespołami o dużej liczebności; uczestnicy takiej komunikacji charakteryzują się anonimową tożsamością
Aby komunikacja była skuteczna i efektywna trzeba czuć, słuchać i mówić. Jednym z najbardziej skutecznych narzędzi podczas trudnych sytuacji jest dobre słuchanie.
Elementy komunikacji:
- myśl - w umyśle nadawcy pojawia się zaczątek jakiejś myśli
- kodowanie - zamiana określonej treści na pewne gesty i symbole; kodowanie jest niezwykle istotnym procesem, gdyż nadawca komunikatu chce być zrozumiany przez odbiorców i dzięki kodowaniu chce stworzyć pewną wspólnotę, która zapobiegnie ewentualnym nieporozumieniom i zaburzeniom w komunikacji
- odkodowanie - jest to proces modyfikacji komunikatu przez słuchacza w taki sposób, który umożliwi mu zrozumienie danego komunikatu, proces odkodowania odbywa się w dwóch fazach: w pierwszej słuchacz otrzymuje określony komunikat, a w drugiej dokonuje jego przekształcenia; na proces odkodowania wpływają osobiste doświadczenia słuchacza oraz jego ocena zastosowanych symboli
- sprzężenie zwrotne - jest to wyrażanie reakcji na usłyszany komunikat; istnieją dwa rodzaje sprzężeń zwrotnych: wyrażenie bezpośrednie (np. potakiwanie głową) i wyrażenie pośrednie (np. wzrost wydajności pracy); w tym przypadku można mówić o pewnej zależności - im silniejsze jest sprzężenie zwrotne, tym wyższy i lepszy poziom komunikacji
Mówiąc o komunikacji interpersonalnej nie sposób nie wspomnieć tu a barierach komunikacyjnych. Do barier komunikacyjnych zaliczamy te wszystkie czynniki, które wywierają niekorzystny wpływ na komunikację. Bariery komunikacyjne utrudniają zrozumienie informacji zawartych w danym komunikacie. Bariery komunikacyjne mogą mieć charakter fizyczny lub psychologiczny.
Do barier komunikacyjnych zaliczamy:
- różnice kulturowe - wszystkie nasze dotychczasowe doświadczenia mają wpływ na nasz system poznawczy; zróżnicowania w interpretacji tego samego komunikatu przez kilka osób wynikają właśnie z kontekstu poznawczego i związanych z nim doświadczeń, które w zasadniczy sposób odciskają swoje piętno na sposobie myślenia każdego z nas
- brak decentracji - zrozumienie rozmówcy oraz właściwa interpretacja danego komunikatu jest możliwa tylko wtedy, jeżeli będziemy w stanie przyjąć punkt widzenia i perspektywę nadawcy komunikatu; osoba, która opiera się tylko na własnej osobie i na własnym punkcie widzenia nie może być ani dobrym słuchaczem, ani dobrym rozmówcą
- utrudnienia percepcyjne - komunikacja może być zaburzona, gdy nie jesteśmy w stanie zrozumieć swojego rozmówcy, który ma niewyraźną artykulację, mówi zbyt szybko, jaka się itd.
- stereotypy - określone stereotypy wpływają na naszą komunikację, np. osoba, która posiada wysoki status społeczny będzie zazwyczaj słuchana dużo chętniej, niż osoba, której status jest niski; jeżeli nasz rozmówca charakteryzuje się pewnymi atrybutami, które mogą być przejawem jego wysokiego statusu społecznego, to najprawdopodobniej poświęcimy mu więcej swojego czasu, więcej naszej uwagi, będziemy bardziej uprzejmi i chętniej zgodzimy się z jego poglądami, natomiast zupełnie inaczej będziemy traktować rozmówcę, którego status społeczny nie jest wysoki
- wybiórczość uwagi - skupianie się tylko na niektórych aspektach wypowiedzi, a nie na jej całokształcie; w przypadku, kiedy słuchacz stara się odtworzyć w myślach przebieg opowiadanego zdarzenia, może pominąć pewne ważne aspekty wypowiedzi
- samopoczucie - sposób patrzenia na otaczającą nas rzeczywistość jest w dużej mierze uzależniony od właściwości psychologicznych, określone postawy, wartości, normy, plany i cele wyznaczają ogólne i względnie trwałe ramy, a określony stan psychofizyczny wpływa na tymczasowe spostrzeganie pewnych zdarzeń i sytuacji
Komunikacja interpersonalna dzieli się na:
-> Komunikacja werbalna (słowna) - charakteryzuje się tym, że w wymianie komunikatów używamy wypowiadanych słów, które za pomocą określonych reguł gramatycznych są przekształcane w zdania.
-> Komunikacja niewerbalna (bezsłowna) opiera się na mowie ciała (np. gestach, mimice).
Komunikacja międzyludzka (zarówno werbalna, jak i niewerbalna) to proces, który zachodzi nieustannie. Skutkiem niemal każdej sytuacji jest przekazywanie i odbieranie określonych komunikatów.
Typy ekspresji niewerbalnej:
> mimika - odzwierciedla określone stany emocjonalne oraz postawy; główne stany emocjonalne, które są wyrażane za pomocą mimiki to szczęście, zdziwienie, strach, smutek, gniew, pogarda
> proksemika - określa wzajemny wpływ relacji przestrzennych między rozmówcami na proces komunikacji; proksemika dostarcza wiedzy na temat sposobu strukturyzacji i wykorzystania określonej przestrzeni przez rozmówców; na proksemikę wpływają dwie sprzeczne potrzeby - potrzeba prywatności i potrzeba afiliacji
> kinezjetyka - zajmuje się postawami ciała, np. gestami; ruchy ciała są niezwykle istotne, gdyż można przestać komunikować się w sposób werbalny, ale nie da się zapanować nad ciałem, które nieustannie wysyła określone sygnały i informacje, np. określona postawa, gest, napięcie; wysyłanie informacji za pomocą ciała może być intencjonalne lub nieintencjonalne
> parajęzyk - podczas mówienia pojawiają się znaki świadczące o naszych uczuciach i emocjach, np. ton głosu, tempo mówienia, wysokość i natężenie głosu
Rodzaje gestów:
emblematory - niewerbalne zastępniki określonych wyrazów, np. znak słuchawki oznaczający, że rozmawia przez telefon
afektatory - niewerbalne zachowania, które świadczą o odczuwanych emocjach bądź uczuciach, np. opuszczenie głowy może być oznaką wstydu lub onieśmielenia)
ilustratory - gesty pozwalające w sposób plastyczny podkreślić daną wypowiedź, np. podczas opisu małego dziecka gestykulujemy w charakterystyczny sposób, aby podkreślić małe rączki
regulatory - gesty, które służą synchronizacji przebiegu wymiany zdań, np. skinienie głowy oznaczające akceptację
adaptatory - gesty, które mogą posłużyć jako zaspokojenie pewnych potrzeb, np. obgryzanie paznokci podczas odczuwanego zdenerwowania
Wychowanie jest niewątpliwie procesem opartym na komunikacji. Dobrze komunikować się to nie tylko przekazywać własne informacje, ale także odbierać komunikaty innych. Dopiero taki przepływ informacji jest gwarancją porozumienia się i dobrego zrozumienia. Nie jest to jednak łatwe. Coraz częściej obserwuje się problemy w domach właśnie w komunikowaniu się. Dlaczego tak mało rozmawia się z dziećmi?
Przyczyn tego stanu rzeczy jest na pewno wiele: - nie mam na to czasu, - cierpliwości, - nie traktuje się młodego człowieka jak poważnego partnera rozmowy. Rozmowa z dzieckiem ma bardzo wielkie wychowawcze znaczenie. Dziecko ma poczucie że jest kochane, że ma kontakt z rodzicami, ma możliwość rozładowania swoich różnych napięć.
Oczywiście nie oznacza to, że zawsze trzeba z młodą osobą rozmawiać. Bywają sytuacje, że rodzice wymagają posłuszeństwa, wykonania polecenia. Nie wszystkie tematy nadają się do rozmów z dzieckiem.
Rodzice i wychowawcy często zwracają się do swoich podopiecznych z różnymi uwagami, jednakże zupełnie nie zdają sobie sprawy jak mało są komunikatywni. Przekazy te bardzo często wyrażają jedynie negatywną ocenę, niezadowolenie czy nie akceptację. Dziecko, a szczególnie małe, często nie rozumie, dlaczego jego zachowanie jest naganne.
Komunikacja jest niewątpliwie elementem prezentacji samego siebie. Można ją określić jako proces przekazywania nie tylko wiadomości, ale i emocji, uczuć, postaw, przekonań.
FAKT KULTUROWY:
KULTURA jest integralną całością, składającą się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, konstytucjonalnych, twórczych zasad różnych grup społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeń i obyczajów.
Kultura jest głównym determinantem indywidualnego rozwoju dziecka. Ludzie jako gatunek stworzyli kulturę, zatem każde dziecko wychowywane jest w jakimś jej kontekście. Nauka dziecka i przystosowanie do życia wśród innych ludzi są zawsze, mniej lub bardziej, nacechowane elementami danej kultury np. środowiska rodzinnego, szkoły itd.
Kultura ma dwojaki wpływ na rozwój społeczny dziecka. Poprzez kulturę dzieci przyswajają sobie zachowania i wiedzę przekazywaną (czasami także mimowolnie) przez osoby, wśród których się wychowują. Otaczająca dziecko kultura ukierunkowuje jego sposób myślenia i postrzegania świata. Można powiedzieć, że kultura uczy dzieci myślenia i sposobu odbierania rzeczywistości.
Tradycja kulturowa jest przenoszona z pokolenia na pokolenie - symbolika
Symbolika (język, tradycja ustna i pisana, pojęcia dogmatyczne, reguły moralne) jest istotnym składnikiem wszelkiego zorganizowanego zachowania; musiała ona powstać już w najwcześniejszym okresie pojawienia się kultury.
Wszystko to obraca się dookoła zdolności grupy do przekształcenia zasad indywidualnego postępowania w tradycję, którą można przekazać innym członkom grupy i również, co jest ważniejsze, można przekazać z pokolenia na pokolenie. To znaczy, że za pomocą tych czy innych środków każdy członek społeczeństwa może stać się świadom formy, materiału, techniki i wartości środków technicznych, metod zdobywania pożywienia, bezpieczeństwa czy towarzystwa.
Bibliografia:
1. Górniewicz Józef, „Teoria wychowania (Wybrane problemy)”, Olsztyn, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego;
2. Kunowski Stefan, „Podstawy współczesnej pedagogiki”, Warszawa, Wydawnictwo Salezjańskie;
3. Kunowski Stefan, „Procesy wychowania i jego struktury”;
4. Znaniecki Florian, „Socjologia wychowania”, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe;
5. „Encyklopedia pedagogiczna” pod red. Wojciecha Pomykało, Warszawa, Fundacja „Innowacja”;