Ad. 15.

RYWALIZACJA O PREZYDENTURĘ

(Antoszewski, Systemy polit. EŚW, str. 102-108)

po upadku komunizmu szczególnie ważny jest wybór reżimu polit., zwł. określenie struktury władzy wykonawczej:

• prezydencjalizm z monistyczną egzekutywą

• parlamentaryzm z dominującą prezydenturą

→ ciężar rywalizacji wyb. przenosi się na bezpośrednie wybory prezydenckie - walka międzypart. o miejsca w parlamencie może mieć mniejsze znaczenie - Rosja, Ukraina oraz Chorwacja i Serbia do 2000r.

• parlamentaryzm z korygującą prezydenturą

→ istotne jest to, czy wybory prezydenckie mają char. bezpośredni, czy wyboru dokonuje parlament

• wybory powszechne i bezpośr.: Buł., Chor., Lit., PL, Rum., Serbia, Słowacja (od 1999)

• parlamentaryzm z prezydenturą symboliczną

• wybory powszechne: Słowenia

powsz. wybory prezydenckie - b. stymulujące niż parl.

• czytelna struktura rywalizacji - w całym kraju kilku lub kilkunastu kandydatów, ich nazwiska na jednej liście

• o poparcie ubiegają się konkretne osoby

• kampania wyb., a zwł. debaty TV ułatwiają wyrobienie sobie zdania o kandydatach

• jasny i zrozum. system wyb. - jeśli żaden z kandydatów w I turze nie osiągnie ponad 50% ważnie oddanych głosów → II tura z dwoma kandydatami (o najwyższym poparciu z I tury)

• szanse 2 kandydatów mogą być wyrównane (Lit. 1997, Ukr. 2004)

• rezultaty bywają zaskakujące (Lit. 2002)

→ frekwencja powinna być wyższa niż w ostatnich wyborach (jeśli nie odb. się razem z wyb. parl. - Rum.)

• potwierdzenie - tylko PL i Rosja

• zaprzeczenie: Buł, Chor., Słowacja i Serbia

- Serbia - lata 2002-2004: 3 elekcje, z czego 2 pierwsze nieważne, bo frekwencja nie przekroczyła wymaganych 50% → 3 elekcja przyniosła rozstrzygnięcie, bo zniesiono ten próg

→ wyrównane szanse w II turze mogą wpływać na podniesienie frekwencji

→ czynnikiem decyd. o poziomie frekwencji jest świadomość wyborców, że ich decyzja nie przesądza o fakt. układzie władzy, kt. centrum stanowi rząd z premierem (oprócz Ros. i Ukr.) - „ciężar gatunkowy” wyb. parl. wydaje się być nieco większy

decyzja o powsz. i bezpośr. wyb. prezydenckich podejmowana w róż. czasie i z róż. powodów

• razem z tranz. parl. tylko w Słowenii, Ser. i Rum.

• PL w 1990 jako objaw przyspieszenia scenariusza demokratyzacji, uzgodnionego przy Okrągłym Stole, doprowadziły do przewagi legitymizacyjnej głowy państwa nad „kontraktowym” parlamentem

• Ros. w 1991 - też istotniejsze niż „otwierające” do Kongresu Deputowanych Ludowych

• Buł., Chor. - I dokonał parlament; I bezpośr. w 1992

• Ukr. - pół roku po tranz.

• Lit. - maj 1992: referendum dot. modelu prezydentury - odrzucono (brak wystarczającej frekwencji) propozycję lidera Sajudisa, V. Landsbergisa, poszerzenia uprawnień głowy państwa

• I powsz. - luty 1993

• Słowacja - dopiero w 1999 I elekcja (bepośr.)

struktura rywalizacji o prezydenturę

• w niekt. państwach podział postkomun. - kandydaci reprezent. partie-sukcesorki vs. kandydaci obozu antykomun.

• Buł.:

• 2x zwycięstwo reprezentanta Zjedn. Sił Demokr. (Zelew 1992, Stojanow 1996)

• raz BSP (Pyrwanow 2001)

• PL

• 1990 przywódca „Solidarności”

• 2x lider partii-sukcesorki

• Rum.

• 3x przywódca postkomunistów - Iliescu

• 2x przedstawiciel ugrupowania opozycyjnego (Constatinescu 1996, Basescu 2004)

• Słowenia

• 3x przedstawiciel reform. Ligi Komunistów Jugosławii - Kučan

• 2002 walka rozegrała się m. przedstawicielem rządzącej od 1990 Lib. Demokracji Słowenii i kandydatką gł. partii opoz. - konserw. SDS

• niespodziewanie dobre rezultaty tzw. kandydatów „znikąd” - PL: Tymiński 1990. Buł.: Ganczew 1996 lub osób znanych, ale nie utożsamianych z żadną ze stron podziału - Olechowski w 2000

• Rum. i Ser. 2000 gł. rywalami postkomunistów byli przedstawiciele radykalnej prawicy

• inne państwa

• Lit. - lider partii-sukcesorki wygrał tylko raz (1993)

• Słowacja - I wyb. w 1999: Mečiar vs. Schuster (anymeciarowska opozycja) - wygrał Schuster

• Serbia - 3-krotne wyb. w latach 2002-2004: liderzy ugrupowań prawicowych vs. liderzy radyk. prawicy

• Rosja, Ukr. - do 2004 walka o prezydenturę pozostawała wew. sprawą dawnej nomenklatury: zwycięzcy (Jelcyn, Putin - Ros., Krawczuk, Kuczma - Ukr.) formalnie bezpartyjni i do pewnego czasu nie popierało ich żadne ugrupowanie

• ich rywalami byli liderzy partii komun. (Ziuganow - Ros. 1996 i 2000, Symonenko - Ukr. 1999)

• na Ukr. przełomem były wyb. 2004 - Juszczenko był kandydatem całk. niezależnym od rządzącego układu

• kandydaci odnoszący sukcesy w elekcjach prezyd. korzystają z poparcia najsilniejszych partii, choć nie muszą być ich form. Liderami: Tudjman - Chor., Brazauskas - Lit., Kwaśniewski - PL, Iliescu - Rum., Miloševič - Ser.

• zwycięstwo bez zaangażowania partyjnego wydaje się być niemożliwe - Olechowski 2000

• Jelcyn i Kuczma wygrywali nie odwołując się do poparcia jakiejkolwiek partii

• Putin w 2000 też

• Krawczuk (Ukr.) w 1990 wspierany przez „Ruch” zalążek demokr. opozycji

• dopiero od 2000r. w Ros. i na Ukr. działają partie wspierające urzędujących prezydentów - nie były to klasyczne partie polit.; w przypadku II elekcji Putina nie były czynnikiem decyd., nie były też rzeczywistym zapleczem Janukowycza w 2004

• zwycięstwo Juszczenki w 2004 odniesione raczej dzięki żywioł. społ. protestowi przeciwko sfałszowaniu wyborów niż dzięki „Naszej Ukrainie”

• wcześniejsze pełnienie f-cji premiera może być kapitałem polit. do zwycięstwa: Paksas - Lit., Drnovšek - Słowenia, Putin - Ros., Kuczma - Ukr.

• ale Mečiar w 1999 i Janukowycz w 2004 przegrali

• poziom rywalizacyjności - generalnie niższy niż w wyb. parl.

• na 30 bezpośr. wyb. w 8 krajach w latach 1990-2004 w 12 nie doszło do II tury - już w I turze bezwgl. Ilość głosów na jednego kandydata

• 3x w Ros. i Słowenii

• 2x w Chor.

• 1x w Buł., PL, Rum. i na Ukr.

• b. wys. przewaga zwycięzcy nie tylko w pierwszych wyborach

• 2004 Putin zwyciężając po raz 2 zdobył 71%, jego rywal z Komun. P. Rosji - 14%

• 1997 słoweński prezydent Kučan wygrał I turę

• 2000 Kwaśniewski w I turze 3x więcej głosów od deugich w kolejności rywali

• zawsze II tura - Buł., Lit., Rum. po 1996

• Lit. 1997 przewaga Adamusa nad Palauskasem = 0,08%

• Rum. 2004 przewaga zwycięzcy = 2,5%

→ przeważnie w II turze przewaga wyraźna ok. 10% lub więcej( nie tylko w tych krajach)

• problem alternatywności nieco inny niż w wyb. parl.

• we wsz. krajach EŚW konstytucje wprowadzają czasowe ograniczenie pełnienia f-cji głowy państwa (najczęściej zakaz powtórnej reelekcji) → alternacja jest prawnie wymuszona

• porażka prezydenta ubiegającego się o ponowną elekcję

- Krawczuk - Ukr. 1994

- Wałęsa - PL 1995

- Iliescu - Rum. 1996

- Stojanow - Buł. 2001

- Adamkus - Lit. 2002

• 2x pod rząd wygrywali:

- Tudjman - Chor.

- Miloševič - Ser.

- Jelcyn, Putin - Ros.

- Kuczma - Ukr.

- Kwaśniewski - PL

- Kučan - Słowenia

- Mesič - Chor.

→ w większości zakończenie II kadencji = przejęcie stanowiska przez przedstawiciela opozycji

- wyj. Rosja - „namaszczenie” następcy przez ustępującego poprzednika; to nie była alternacja - Carothers: transfer - władza została w rękach tego samego środowiska polit.

- Serbia - następcą Miloševicia został inny przedstawiciel jego partii

- Ukraina - Kuczma otwarcie zaangażowany w kampanię Janukowycza

• Koabitacja - dwa ośrodki decyzyjne (prezydent i parlament), pochodzące z odrębnych wyborów powszechnych, kontrolowane są przez opozycyjne wobec siebie obozy polit.

- Słowenia 1990-2002

- PL 1993-1995 i 1997-2001

- Buł. 1994-1996 i od 2001

- Lit. 1996-1997 i 2001-2002

- Chor. po 2003

• tylko w Rum. i na Słowacji nie było takiego przypadku (w Ros. i Ukr. pojęcie koabitacji nie ma zastosowania)

• koabitacja w wyd. wchodnioeur. prowadzi na ogół do wzrostu napięć w obrębie władzy wyk., zakończonego niekiedy kryzysem polit. (Lit. 2003)

• jedynie Słowenia może przypominać model francuski - dlatego, że prezydent ma tam b. wąski zakres uprawnień: nie ma prawa inicjatywy ust., nie ma prawa veta ustaw

• tendencja do unikania koabitacji w przypadku, gdy możliwe jest utworzenie większości parl. zdolnej do współpracy z prezydentem, kt. nie obejmuje zwycięskiej i zaraz opozycyjnej wobec prezydenta partii → koabitacja - mniej pożądany przez elity wariant praktyki polit.

• Lit. 2001

• Rum. 2004

---