SYSTEMY POLITYCZNE EUROPY SRODKOWO-WSCHODNIEJ

1. Ogólna charakterystyka ekonomiczna, społeczna i kulturowa Europy Wschodniej

Europa Środkowo-Wschodnia - nazwa stosowana dla określenia europejskich państw powstałych w wyniku rozpadu bloku socjalistycznego. Jest to zbitek dwóch określeń tej części Europy - geograficznego (środkowa) i politycznego (Wschodnia). Ta część Europy stanowi obszar przejściowy pomiędzy łacińską cywilizacją zachodnią a rusińsko-bizantyjską cywilizacją wschodnią.

Obecnie do tego regionu zalicza się:

• państwa Grupy Wyszehradzkiej (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry)

• państwa nadbałtyckie odłączone od ZSRR (Litwa, Łotwa, Estonia)

• państwa powstałe z dawnej Jugosławii (Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra, Macedonia)

• pozostałe kraje bałkańskie (Albania, Bułgaria i Rumunia).

Przed zjednoczeniem Niemiec do państw regionu zaliczano także NRD. (wikipedia)

Kraje Europy Środkowej, to 18 organizmów państwowych o bardzo zróżnicowanej geografii, historii, politycznych formach organizacji społeczeństwa i gospodarce. To, jak zauważa K. Crawford, w znacznej części (bez Rosji, Ukrainy, Mołdowy) obszar „pomiędzy”. Pomiędzy Rosją i Niemcami w ich odwiecznej rywalizacji o dominację w tej części Europy, ale to także kraje leżące pomiędzy cywilizacyjnym Wschodem i Zachodem oraz demokracją i wolnością a autorytaryzmem i zniewoleniem. M. Kunder w swoim eseju The Tragedy of Central Europe, pisze, że kulturowo i duchowo Europa Środkowa bardziej przynależy do Zachodu niż Wschodu, jednak po zakończeniu II wojny światowej została „porwana” i po przeprowadzeniu „prania mózgu” związana została z Europą Wschodnią (Rosją).

Losy tych krajów po 1989 r. to najczęściej próby powrotu „na Zachód”, czyli budowy demokratycznego systemu politycznego, społeczeństwa obywatelskiego i gospodarki wolnorynkowej. Przy transformacja krajów Europy Środkowo-Wschodniej przeprowadzane są w nich dwa/trzy wielkie procesy:

• Przebudowy systemu politycznego;

• Przebudowy systemu gospodarczego;

• Stworzenia nowoczesnego państwa narodowego.

O skuteczności tych procesów decydują takie czynniki jak:

• Charakter społeczeństw tych krajów;

• Ich historia, w tym i ta dawna, np. „głębokość” i „trwałość” demokratycznych i narodowych tradycji, i ta najnowsza, np. doświadczenie z czasów autorytarnego socjalizmu;

• Poziom rozwoju gospodarczego.

Społeczeństwo

Społeczeństwa zamieszkujące kraje Europy Środkowej i Wschodniej są mocno zróżnicowane. Zachodzące procesy demograficzne, społeczne i polityczne stworzyły w tym regionie - obok państw jednolitych narodowo i wyznaniowo - także i takie, w których kwestie wiary i poczucia przynależności narodowej budzą poważne konflikty. W krajach tych charakter konfliktów bardzo mocno wpływa na kształt systemu politycznego:

• Generując między innymi podziały socjopolityczne, np. powstanie partii mniejszości węgierskiej w Rumunii i na Słowacji czy tureckiej w Bułgarii;

• Wpływając na bieżące zachowania zbiorowych aktorów politycznych i decyzje instytucjonalnych ośrodków władzy publicznej, np. przyjęcie ustaw regulujących organizację systemu edukacji publicznej na Łotwie;

• Kształtując także ustrój terytorialny państwa.

Złożona struktura etniczna państw Europy Środkowej i Wschodniej była jednym z czynników determinujących wybór federacyjnego modelu państwa. W przeszłości był to federalizm realizowany w warunkach socjalistycznego autorytaryzmu, dlatego przybierał różną formę. Na jednym biegunie mieliśmy czysto formalny federalizm radziecki.

Odmienny charakter miał federalizm czechosłowacki i jugosłowiański. Czechosłowacki, szczególnie po wydarzeniach praskiej wiosny, nabrał swoistej treści, co znalazło wyraz w nowej ustawie federacyjnej z 1969 r., przyznając Słowacji konkretne uprawnienia, realizowane w warunkach politycznej kontroli sprawowanej przez ogólnonarodową Komunistyczną Partię Czechosłowacji. W Jugosławii ograniczona, ale realna autonomia republik związkowych (Słowenii, Chorwacji, Serbii, Czarnogóry, Macedonii oraz Bośni i Hercegowiny) była zakorzeniona w idei socjalistycznej samorządności, wdrażanej w życie przez jugosłowiańskich komunistów.

Obecnie charakter federalny mają Serbia i Czarnogóra, Bośnia i Hercegowina, którą tworzą Federacja Muzułmańsko-Chorwacka i Republika Serbska, oraz Rosja, posiadająca najbardziej złożoną organizację terytorialną państwa. W jej skład wchodzi: 21 republik, 6 krajów, 2 miasta o znaczeniu federalnym, 49 obwodów, 1 obwód autonomiczny, 10 okrętów autonomicznych.

Struktura etniczna:

• Kraje jednonarodowe: Albania, Chorwacja, Polska, Węgry, Słowenia i Czechy

• Posiadające znaczącą mniejszość: Bułgaria, Litwa, Rumunia, Słowacja, Ukraina;

• Kraje wielonarodowe: Bośnia i Hercegowina, Estonia, Łotwa, Macedonia, Mołdowa, Rosja, Serbia i Czarnogóra.

Innym istotnym czynnikiem determinującym kulturowe oblicze społeczeństw krajów Europy Środkowej i Wschodniej są podziały religijne.

5 wielkich wyznań monoteistycznych:

• Katolicyzm

• Prawosławie

• Protestantyzm

• Islam

• Judaizm.

L. Sekelj oceniając społeczno-polityczną siłę napływu religii w tych krajach w latach 1989-1990 podzielił je na kraje, w których wpływ religii był:

• Silny: Polska, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina;

• Średni: Estonia, Litwa ;) , Łotwa, Słowacja, Słowenia;

• Słaby: Czechy, Bułgaria, Macedonia, Rumunia, Mołdowa, Ukraina, Węgry;

• Nieistotny: Albania, Serbia i Czarnogóra, Rosja;

(IFk) - indeks fragmentacji kulturowej społeczeństw krajów Europy Środkowej i Wschodniej, który ukazuje bardzo zróżnicowany obraz tych państw.

Państwa jednolite kulturowo, np. Polska - wskaźnik 0.07, względnie jednolite, np. Chorwacja - 0.22 czy Rumunia - 0.24, jak i silnie sfragmentaryzowane, np. Rosja - 0.95, Łotwa - 1.00, czy Bośnia i Hercegowina - 1,12.

GOSPODARKA

W roku 1990 poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej był stosunkowo niski, ale zróżnicowany.

• Względnie wysoki poziom rozwoju: Czechy i Słowenia;

• Średni: Węgry, Chorwacja, Serbia, Słowacja, Polska, Estonia, Litwa i Łotwa;

• Niski: Czarnogóra, Bułgaria, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Rumunia, Rosja, Ukraina;

• Wyjątkowo niski: Albania, Mołdowa

Na przełomie lat 80/90 wszczęto w tych krajach procesy transformacji gospodarki, które zmierzały do stworzenia różnorodnych form gospodarki rynkowej w miejsce centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej.

Elementami takiej transformacji były:

• Prywatyzacja i zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych;

• Wprowadzenie swobody tworzenia i działania prywatnych przedsiębiorstw;

• Uwolnienie cen i ograniczenie subwencji i dotacji;

• Zainicjowanie restrykcyjnej polityki pieniężnej znacznie zmniejszającej wydatki budżetu;

• Zniesienie monopolu państwa w obrocie towarowym;

• Tworzenie prawnych i ekonomicznych warunków dla powstania np. giełdy papierów wartościowych, prywatnego i niezależnego od państwa sektora bankowego itp.

W jakim stopniu taka transformacja udała się w krajach Europy Śr i Wsch pokazuje tzw. Indeks wolności gospodarczej, przygotowywany corocznie przez Heritage Foundation.

Analiza poziomu indeksu w 2003 r. pokazuje, że gospodarka Estonii uznana została za całkowicie wolną, 7 częściowo wolne (Czechy, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry), 9 za częściowo niewolne (Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Macedonia, Mołdowa, Rosja, Rumunia, Ukraina).

Bank Światowy w 1997 r. sklasyfikował kraje wg skali reformowania gospodarki:

1. przodujący reformatorzy: Czechy, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry;

2. zaawansowani reformatorzy: Albania, Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa, Rumunia;

3. średnio zaawansowani reformatorzy: Mołdowa, Rosja;

4. powolni reformatorzy: Ukraina;

5. kraje dotknięte konfliktami regionalnymi, które wstrzymały wszelkie reformy: Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Macedonia, Serbia i Czarnogóra.

Czynnikiem wpływającym na charakter i tempo tych przemian był zakres reform wprowadzanych jeszcze w latach 70/80. Wspomnieć można o:

1. istnieniu sektora prywatnego w Polsce i na Węgrzech;

2. aktowności inwestycyjnej obcego kapitału (np. Polska)

3. reformach systemu bankowego (Polska, Węgry, Bułgaria, Jugosławia);

4. przynależności do międzynarodowych instytucji finansowych (Polska, Jugosławia, Węgry).

Negatywne skutki transformacji gospodarki:

• pogorszenie jakości życia

• zjawiska o charakterze patologicznym

• społeczna niesprawiedliwość i wykluczenie;

• wzrost zagrożenia korupcją(-> z prywatyzacji gospodarek, niesprawny aparat państwa itd.)

Kraje Europy Śr i Wsch nadal są niezbyt zamożne, a ich gospodarki jeszcze się nie ustabilizowały, co potwierdza poziom bezrobocia i inflacji. Kraje te cechuje:

1. względnie wysoki udział rolnictwa w zatrudnieniu i wytwarzaniu PKB,

2. stosunkowo niska wydajność pracy,

3. zbyt wysoka energio- i materiałochłonność.

Często problemem jest także duże zapóźnienie technologiczne.

2. Postkomunizm (ogólna charakterystyka)

Postkomunizm - termin używany jako określenie okresu przejściowego w historii państw "demokracji ludowej", także w formie inwektywy wobec działalności polityków i partii powiązanych z upadającymi reżimami.
Mianem tym określa się system polityczny i gospodarczy, który łączy w sobie cechy rządów totalitarnych (m. in. sprawowanie władzy przez nomenklaturę, niszczenie opozycji, stosowanie metod sprzecznych z prawem w walce politycznej) z budowaniem społeczeństwa obywatelskiego. Postkomunizm istnieje równolegle z demokracją i wolnym rynkiem, wpływa jednak hamująco na rozwój danego kraju m. in. poprzez korupcję i tworzenie nieformalnych sieci powiązań biznesu i polityki. (Wikipedia)

Okres transformacji w przypadku krajów Europy Środkowej i Wschodniej określa się mianem postkomunizmu. I choć sam termin może budzić (i budzi) zastrzeżenia ze względu na swój brak precyzji i nielogiczność (krytycy mówią, że trudno mówić o postkomunizmie, skoro nie było komunizmu, a „jedynie” realny socjalizm).

Przede wszystkim w literaturze pisze się o „krajach postkomunistycznych”, których zasadniczą cechą wspólną była instalacja po II wojnie światowej reżimu niedemokratycznego i zazwyczaj znalezienie się w obszarze wpływów radzieckich. W przypadku niektórych z tych państw było to wręcz wejście w skład imperium radzieckiego i tworzenie integralnej części (m.in. państwa bałtyckie, Rosja, Ukraina i Białoruś). Postkomunizm rozumiany jest więc jako sytuacja we wszystkich krajach, które wyszły z „realnego socjalizmu”. Inne rozumienie tego pojęcia to ujmowanie postkomunizmu jako dziedzictwa przeszłości tych krajów, które należy przezwyciężyć w procesie transformacji.

Postkomunizm można opisywać z różnych perspektyw, podkreślając np. jego aspekty polityczne i systemowe, ekonomiczne, kulturowe czy społeczne. Postkomunizm jest często opisywany jako stan nieuporządkowania, etropii, w którym „nowe” współistnieje ze „starym”. Z tego „stanu przejściowego” dopiero zaczynają się wyłaniać się zarysy nowego porządku. Etap ten można określić mianem „instytucjonalnej hybrydy”. Na poziomie instytucjonalny zachodzą równolegle 4 procesy:

1. rozwoju instytucjonalnego, czyli pogłębiania i rozszerzania reguł, które istniały wcześniej;

2. dezinstytucjonalizacji - niszczenia starych instytucji;

3. reinstytucjonalizacji - zamieniany jednych reguł na inne;

4. tworzenia nowych instytucji.

Procesy budowania nowego porządku instytucjonalnego wiążą się niejednokrotnie z barierami stworzonymi przez elity związane ze „starym” systemem i utrudniające wprowadzanie nowych rozwiązań lub też wprowadzające nowe demokratyczne instytucje jako jedynie fasadę w celu ukrycia braku prawdziwych reform. J. Staniszkis opisuje ten etap w następujący sposób: instytucje demokratyczne i wolnorynkowe w krajach postkomunistycznych są jedynie dekoracją utrzymujących się nadal rządów dawnej elity władzy.

3. Struktura procesu demokratyzacji (erozja autorytaryzmu, tranzycja, konsolidacja demokracji)

Demokratyzacja - jest to proces "dochodzenia" do demokracji. Zwykle zachodzi w krajach rozwijających się lub przechodzących transformację systemową. Wyraża się w rzeczywistym uznaniu praw politycznych i obywatelskich. Demokratyzację najczęściej poprzedza liberalizacja. (Wikipedia)

Fale demokratyzacji (wg Huntington'a) to zbiór przemian, przejście z niedemokratycznych do demokratycznych reżimów, w określonym czasie i liczniejsze od przemian w przeciwnym kierunku.

3 fale demokratyzacji i dwie fale w kierunku odwrotnym.

I fala - 1828 - 1926

II fala - 1943 - 1962

III fala - trwa od 1974 wraz z „rewolucją goździków” w Portugalii i trwa do dziś.

Fale odwrotu (rezygnacji, cofnięcia) rozpoczętych zmian systemowych i powrót do instytucji niedemokratycznych miały miejsce w latach 1922-1943 oraz 1958 - 1975.

Rustow, 3 etapy transformacji w krajach regionu:

1. erozja autorytaryzmu;

2. transformacja i zapoczątkowanie zmian, w tym szczególnie etap postkomunizmu;\

3. konsolidacja demokracji.

Erozja autorytaryzmu jest zarówno przyczyną, jak i pierwszym etapem procesu zmian systemowych. Przyczyną, gdyż system realnego socjalizmu przestał być zdolny do spełniania nowych funkcji; pierwszym etapem, gdyż zakres i charakter erozji w dużej mierze wpływał na przebieg kolejnego etapu - transformacji systemowej. Erozja władzy oznacza postępującą utratę skuteczności czynności kierowniczych i przywódczych. A. Antoszewski w swojej definicji erozji stwierdza, że jest to faza rozwoju politycznego, jaka zawiera się pomiędzy pierwszym widocznym przejawem utraty zdolności reprodukcji stosunków politycznych gwarantujących trwałość określonego reżimu a ustanowieniem reguł będących już jego zaprzeczeniem. W tej fazie zmienia się poziom zasadniczego konfliktu politycznego, strategie uczestników konfliktu, posiadane przez nich zasoby. Ma to z kolei wpływ na inne procesy polityczne, takie jak artykulacja interesów, podejmowanie decyzji politycznych, mobilizacja polityczna. Wśród określeń charakteryzujących erozję systemu pojawiają się często: delegitymizacja i destabilizacja systemu, dezorganizacja struktur politycznych, społecznych i ekonomicznych, dezintegracja wspólnoty politycznej. Erozji towarzyszą próby stabilizacji i legitymizacji systemu, które mogą przybrać formę liberalizacji i/lub demokratyzacji systemu. Liberalizacji, czyli złagodzenia kontroli sprawowanej przez ośrodki władzy nad pewnymi strefami życia publicznego, przestrzeganie praw obywatelskich, umożliwienie obywatelom prowadzenia własnej działalności gospodarczej, respektowanie własności prywatnej, wolność słowa itp. grupowe: swoboda ekspresji interesów grupowych, wolności stowarzyszeń. Demokratyzacja wiąże się z przyznaniem lub rozszerzeniem praw politycznych, takich jak prawa wyborcze, swoboda udziału w życiu politycznym.

Tranzycja

Proces zmian w Europie Środkowej i Wschodniej obejmuje kilka etapów. W związku z tym można mówić o:

1. tranzycji społecznej, wiążącej się z zastąpieniem zatomizowanych i zunifikowanych społeczeństw społeczeństwem zintegrowanym i pluralistycznym.

2. tranzycji politycznej, obejmującej przejście od systemu autorytarnego do systemu demokratycznego;

3. tranzycji narodowej, wiążącej się z ambicjami wielu narodów do tworzenia własnych państw

4. tranzycji ekonomicznej, obejmującej przejście od systemu scentralizowanej gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki rynkowej.

Problemy, jakie napotykają młode demokracje na poszczególnych poziomach przejścia, mają potrójny charakter: strukturalny (lub kontekstu), przejścia oraz systemowy. Problemy strukturalne wiążą się z długotrwałym rozwojem społeczeństw, dotyczą np. konfliktów etnicznych, rozwoju społeczno ekonomicznego itd. Problemy przejścia dotyczą ograniczonego czasowo etapu transformacji, mają związek z charakterem transformacji oraz np. ustanawianiem nowych systemów konstytucyjnych, wymianą elit rządzących, rozliczeniem funkcjonariuszy reżimu autorytarnego itd. I wreszcie problemy systemowe wiążą się z funkcjonowaniem demokracji, wypracowaniem i internalizacją demokratycznych metod związywania konfliktów.

Rodzaje tranzycji

Koncepcja S.P. Huntingtona

• wyodrębnił rodzaje przejścia, opierając się na kryterium stopnia zaangażowania aktorów politycznych w zmianę systemu.

• Wyróżnia: transformację, zastąpienie oraz przemieszczenie.

• Transformacja ma miejsce wówczas, gdy reformom przewodzą elity rządzące, zastąpienie występuje, gdy tranzycja jest inicjowana przez opozycję, natomiast gdy reformy są dziełem wspólnym rządu i opozycji proces nosi nazwę przemieszczenia.

• Wg Huntingtona transformacja miała miejsce na Węgrzech, w ZSRR, Bułgarii. Przemieszczenie - w Polsce i Czechosłowacji, zastąpienie - w Niemczech Wschodnich i Rumunii

Tabela. Z str 43 Antoszewski

Koncepcja P.C. Schmittera

• Dwa kryteria, które pozwalają wyodrębnić typy tranzycji: kryterium aktora lub aktorów inicjujących zmianę systemową(elity- masy) oraz charakter przejścia (pokojowy lub z użyciem przemocy).

• 4 kategorie tranzycji:

1. pakt - oznaczający dominujący udział elit zawierających kompromis (pokojowe przejście);

2. reforma - warunkująca pokojowy charakter przejścia, który wymuszony jest naciskiem mas;

3. narzucenie/przewrót/pucz - zmiany zostają zapoczątkowane przez część elity władzy, wiążą się z użyciem siły;

4. rewolucja - zmiany poprzedzają wystąpieniem mas, przejście ma charakter burzliwy, wiąże się z użyciem siły;

KONSOLIDACJA DEMOKRACJI

• Może być definiowana jako okres, kiedy system się wzmacnia i może zapobiegać możliwym kryzysom lub je rozwiązywać.

• Pogląd na konsolidację demokracji zależy od od przyjmowanej definicji demokracji.

• Schumpeter: demokracja jest takim rozwiązaniem instytucjonalnym dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki uzyskują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną a głosy wyborców, oznacza iż głownym kryterium określania poziomu konsolidacji demokracji będą wolne wybory, przeprowadzane regularnie, w warunkach rywalizacyjnych. Obywatele zatem będą dysponowali prawem do wyłonienia rządzących, szansę na ich odrzucenie oraz będą mieli obowiązek posłuszeństwa wobec tych, których wybrali.

• Zwolennicy takiego podejścia wskazują także na „mierniki” konsolidacji demokracji:

1. dwukrotne, wolne, rywalizacyjne wybory,

2. akceptację alternacji władzy,

3. czy też niezbyt wysoki poziom chwiejności wyborczej.

Niektórzy dodają do tego występowanie względnie stabilnego systemu wyborczego.

• Linz i Stefan proces konsolidacji można uznać za rozpoczęty, jeśli:

1. zostały przeprowadzone wolne, demokratyczne wybory, przy czym zwycięscy nie mogą korzystać z prawa wyłączności w sprawowaniu władzy;

2. zostały zlikwidowane „enklawy prerogatyw” - opozycja polityczna korzysta z przywilejów wymienionych w katalogu praw demokratycznych;

3. dochodzi do równouprawnienia szans obywateli, a zwłaszcza konsekwentnej obrony praw mniejszości.

• C. von Beyguł można wymienić kilka poziomów, na których zachodzą zmiany:

1. konsolidacja konstytucyjna - na poziomie porządku ustrojowego;

2. konsolidacja na poziomie systemu partyjnego;

3. konsolidacja zachowań „nieformalnych” aktorów politycznych, takich jak np. wojskowi, przedsiębiorcy, grupy radykalne;

4. konsolidacja na poziomie społeczeństwa obywatelskiego, która trwa z reguły jedną generację.

6.Sposoby przejścia do demokracji i ich konsekwencje

Rodzaje tranzycji w Europie Środkowej i Wschodniej:

1. negocjowane przejście (pakt) - polegający na porozumieniu (kompromisie) zawartym między elitami rządzącymi i opozycyjnymi, wraz z „okrągłym stołem”. Ten model przejścia zakłada: 1. wykształcenie się opozycji i elit opozycyjnych, które mogą być partnerem do rozmów z władzą; 2. przewagę strategii koncyliacyjnych u obydwu stron konfliktu; 3. strony konfliktu samodzielnie nie są w stanie ani bronić ancien regime'u, ani przeprowadzić zmian systemowych; (Polska, Węgry)

Polska:

• W Polsce negocjacje rozpoczęły się - 6 lutego 1989 r. i trwały do 5 kwietnia 1989 r.

• Brali udział przedstawiciele władzy (tzw. „elity reformatorskie” z PZPR) oraz opozycja reprezentowana przez NSZZ „Solidarność”. Efektem rozmów było porozumienie co do transformacji systemu i jej tempa. Przyjęto kalendarz wprowadzenia zmian, pierwszym punktem było rozpisanie na czerwiec 1989 r. wyborów quasi-rywalizacyjnych do izby niższej parlamentu, a w pełni rywalizacyjnych wyborach do izby wyższej.

• Wybory do tzw. Parlamentu kontraktowego okazały się zwycięskie dla opozycji związanej z NSZZ „Solidarność”.

• Parlament wybrał komunistę Jaruzelskiego na prezydenta, a rząd był kierowany przez Mazowieckiego.

Węgry:

• Sytuacja na początku lat 80. - odmienna niż w Polsce.

• Już w latach 70. węgierskie elity komunistyczne na czele z J. Kadarem podjęły wysiłki liberalizacyjne w sferze gospodarki (tzw. Gulaszowa rewolucja), owocujące m.in. pojawieniem się drobnych przedsiębiorców oraz bezpartyjnej kadry menedżerskiej kierującej państwowymi zakładami.

• Efektem tych zmian był opóźniony i mniej dotkliwy społecznie niż w innych krajach realnego socjalizmu kryzys gospodarczy lat 80.

• Na Węgrzech pojawił się masowy ruch społeczny w rodzaju polskiej „Solidarności”.

• Środowiska opozycyjne, izolowane i rozbijane w epoce J. Kadara, nie zdołały się ani wzmocnić, ani zjednoczyć. Ich rola w procesie tranzycji wzrosła właściwie dzięki reformatorom Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej na czele z I. Pozsgayem i M. Nemethem.

• W 1988 r. z funkcji I sekretarza Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej ustąpił J. Kadar. Po nim przejął władzę K. Grosz, reprezentant centrum w łonie WSPR.

• W marcu 1989 r. doszło do cyklu negocjacji pomiędzy dotychczas podzieloną opozycją w ramach tzw. „okrągłego stołu opozycji”. W negocjacjach brało udział 8 nowo powstałych partii politycznych, m.in. FIDESZ, FKGP, MDF, SZDESZ.

• Kolejnym krokiem było podjęcie rozmów ze stroną rządową w ramach tzw. „trójkątnego stołu”. Nazwa związana jest z faktem uczestnictwa w rozmowach trzech stron: rządowej - partyjnej, organizacji społecznych oraz opozycji.

• Wynikiem rozmów zakończonych we wrześniu 1989 r. była decyzja o przeprowadzeniu wiosną 1990 r. w pełni rywalizacyjnych wyborów, przyjęciu nowej ordynacji wyborczej oraz wprowadzeniu istotnych poprawek do konstytucji, m.in. o powołaniu instytucji prezydenta.

2. implozja - polegająca na przekazaniu władzy przez elity komunistyczne siłom opozycyjnym lub, jak np. w NRD - innemu państwu. Zakłada się słabość dotychczasowych rządów. (Czechosłowacja i NRD).

NRD:

Wg C. Offe były to kraje zintegrowane wokół sukcesu gospodarczego, co oznacza nieco wyższe niż w pozostałych państwach bloku ekonomiczne warunki życia ludności. Łączył je charakter systemu autorytarnego. Zarówno w Czechosłowacji pod przewodnictwem G. Husaka, jak i w NRD (Honecker) nie miały miejsca próby liberalizacji systemu politycznego. Chronologicznie, wcześniej zaczęły się przemiany w NRD. Mur berliński upadł 9 listopada 1989 r. to wydarzenie stało się później symbolem „jesieni narodów” w całym bloku państw socjalistycznych. 12 września 1990 r. ZSRR, USA, UK, RFN i NDR podpisały traktat, który stał się wstępem do formalnego zjednoczenia Niemiec (uregulował sprawy militarne łącznie z zagadnieniem pobytu wojsk radzieckich na terytorium NRD, potwierdził niemieckie granice, oraz zadecydował o wygaśnięciu uprawnień 4 mocarstw do Niemiec jako całości). Oba państwa niemieckie wynegocjowały układy o unii gospodarczej, walutowej i socjalnej (obowiązujące od 1 lipca 1990 r.) oraz o przywróceniu jedności Niemiec. 3 października 1990 r. nastąpiło zjednoczenie Niemiec. Oznaczało to także przejęcie przez NRD całego dorobku instytucjonalnego RFN.

Czechosłowacja:

• pod wpływem wydarzeń w Polsce i NRD - 17 listopada 1989 r. w większych miastach kraju rozpoczęły się strajki brutalnie tłumione przez władze komunistyczne.

• Dwa dni później powstało Forum Obywatelskie (OF) - ruch społeczny zrzeszający reprezentantów wielu środowisk - które stało się reprezentantem sił opozycyjnych. Na jego czele stanął Vaclav Havel.

• W Słowacji powstał ruch o podobnym charakterze - Społeczeństwo Przeciw Przemocy (VPN).

• Manifestacje i strajki przyniosły skutek.

• 25 listopada ustąpili z funkcji przedstawiciele konserwatywnej frakcji w Komunistycznej Partii Czechosłowacji - KPČ (m.in. G. Husak, L. Adamec), a władzę przejęli przedstawiciele reformatorskiego skrzydła z K. Urbankiem na czele. Parę dni później zniesiono konstytucyjną zasadę kierowniczej roli KPČ, a następnie rozpoczęto krótkotrwałe (26-30.11.1989 r.) rozmowy w ramach „okrągłego stołu”. W ich wyniku powstał federacyjny rząd koalicyjny pod kierownictwem premiera M. Čalfy (KPČ).

• 30 grudnia 1989 r. V. Havel został wybrany na prezydenta Czechosłowacji, a A. Dubček został przewodniczącym federacyjnego parlamentu.

• W styczniu anulowano 90 mandatów poselskich członkom KPČ, a na ich miejsce do parlamentu wprowadzono przedstwicieli opozycji.

• W czerwcu 1990 r. rozpisano pierwsze, w pełni rywalizacyjne wybory, które wygrały siły opozycyjne.

W wyniku przemian systemowych w NRD i Czechosłowacji, przedstawiciele starego reżimu zostali całkowicie odsunięci od władzy i to w stosunkowo krótkim czasie. W obydwu przypadkach zabrakło właściwie fazy preparacyjnej zmian, a proces demokratyzacji przeszedł od razu do fazy decyzji.

3. Reforma - opiera się na założeniu, że zmian dokonują same elity rządzące, a dokładniej ich reformatorskie frakcje. Reforma systemu może być także niejako „wymuszona” przez otoczenie zewnętrzne, jak np. „lawinowa demokratyzacja” w krajach regionu. Zasadniczym założeniem jest brak lub słabość sił opozycyjnych; (Bułgaria i Albania)

Bułgaria:

• Kierowana od 1954 r. przez Todora Żiwkowa

• Nie doszło do wystąpień publicznych, wykształcenia się opozycji antykomunistycznej

• Pierwsze nieformalne organizacje opozycyjne zaczęły powstawać od poł. Lat 80.

• 1985 r. powstała organizacja przeciwstawiająca się przymusowej asymilacji Turków, która przekształciła się w Ruch na rzecz Praw i Swobód.

• 1989 r. założone opozycyjne organizacje ekologiczne i związkowe: Niezależna Federacja Pracy „Podkrepa”, Niezależne stowarzyszenie „Ekogłasnost”

• Październik/listopad 1989 r. rozpoczęły się manifestacje w Bułgarii/domagano się demokratyzacji systemu.

• T. Żiwkow ustąpił, jego miejsce zajął minister spraw zagranicznych Petyr Mładenow

• 10 grudnia 1989 r. powstał Związek Sił Demokratycznych (Ekogłasnost i Podkrepa) na czelu ruchu stanął Żeliu Żelew.

• Styczeń 1990 r. - rozmowy pomiędzy władzą komunistyczną a przedstawicielami Związku Sił Demokratycznych w formule „okrągłego stołu”.

• Ich wynikiem było przyjęcie w marcu 1990 r. 3 porozumień dotyczących: 1. zmian w konstytucji i utworzenia instytucji prezydenta(zniesienie Rady Państwa); 2. rozpisania wyborów rywalizacyjnych w czerwcu 1990 r. i wprowadzenia nowej ordynacji wyborczej; 3. wprowadzenia pluralizmu partyjnego i zasad nowej ustawy o partiach politycznych.

• Mładenow (komuniści) - rola moderatora zmian

• Inicjatywa Mładenow'a - doszło do nowelizacji konstytucji Bułgarii w kwietniu 1990 r. wprowadzenia nowej ustawy o partiach politycznych oraz do wyboru Prezydenta Ludowej Republiki Bułgarii.

4. przewrót/pucz - proces tranzycji rozpoczyna obalenie dyktatora, dokonane zresztą przez jego własne zaplecze, które podejmuje próby zmiany systemu. Także w tym przypadku nie występuje opozycja, a jeśli nawet występuje, to jej siły są znikome. W odróżnieniu od reformy, przemiany nie mają charakteru pokojowego, ewolucyjnego, ale często burzliwy, gwałtowny i krwawy.

Rumunia:

• miała najtrudniejszy start ku demokratyzacji, start który można określić mianem puczu.

• Władzę w Socjalistycznej Republice Rumunii sprawował od 1965 r. dyktator Nicolae Ceausescu, łączący funkcje m.in. przywódcy Rumuńskiej Partii Komunistycznej oraz prezydenta państwa.

• Rumunia pod jego kierownictwem stawała się stalinowskim państwem totalitarnym, jednocześnie uniezależnionym od Moskwy.

• W grudniu 1989 r. rozpoczęły się manifestacje w Timisoarze. Manifestacje stłumiono angażując siły tajnej policji Securitate, wiernej dyktatorowi.

• 21 grudnia 1989 r. dyktator N. Ceausescu zwołał w stolicy kraju Bukareszcie manifestację, która w zamierzeniu miała stanowić wyraz poparcia dla jego rządów. Manifestacja z prorządowej zamieniła się w antyrządową.

• N. Ceausescu wraz z rodziną próbował ratować się ucieczką z stolicy. Jednocześnie został założony Front Ocalenia Narodowego, kierowany przez Iona Iliescu.

• 25 grudnia 1989 r. N. Ceausescu wraz z żoną Eleną został stracony wyrokiem „sądu rewolucyjnego”. Proces i egzekucja były transmitowane przez media masowe.

• Po tych dramatycznych wydarzeniach władzę polityczną zmonopolizował Front Ocalenia Narodowego i powołana przez niego Rada Jedności Narodowej (rola administracji państwowej i rola parlamentu oraz partii politycznej).

• Krwawo rozprawiano się z opozycją

• Po pierwszych rywalizacyjnych wyborach w maju 1990 r. wygranych przez Front Ocalenia Narodowego, władzę zachowały do 1996 r. elity postkomunistyczne związane z byłym dyktatorem.

• Te fakty z pewnością wpłynęły na proces demokratyzacji w Rumunii, znacznie go opóźniając w stosunku do pozostałych krajów Europy Środkowej.

Pozostałe dwa typy tranzycji wiążą się z rozpadem federacyjnych struktur państwowych. W wyniku rozpadu powstają nowe państwa, w których narodowe elity rozpoczynają budowanie własnej państwowej tożsamości, łącząc ten proces z demokratyzacją. (rozpad ZSRR i Jugosławii);

5. demontaż systemu - zmiany dokonywane są drogą pokojową;

ZSRR:

• Demontaż systemu ZSRR dał szansę na niepodległość i rozpoczęcie demokratyzacji w wielu krajach imperium.

• Przyczyny rozpadu ZSRR - dojście do władzy Gorbaczowa, który w 1985 r.rozpoczął reformy systemu w kierunku jego liberalizacji i częściowej demokratyzacji (wyrazem demokratyzacji było: wprowadzenie elementów rywalizacji w wyborach na Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR i Rad Najwyższych

• To doprowadziło do powstania ruchów społecznych w krajach bałtyckich (Front Ludowy w Estonii, Front Ludowy Łotwy oraz Litewski Front Odbudowy „Sajudis” - wszystkie w 1988 r.), początkowo zgłaszały postulaty suwerenności (1989 r.), a następnie domagające się niepodległości (1990 r.)

• Luty 1990 r. niepodległość uchwaliła Rada Najwyższa Estonii, w marcu - Litwy, a w maju 1990r.- Łotwy. ostra reakcja Moskwy dotyczyło to Litwy, gdzie zostały wysłane siły zbrojne.

• W ślad za republikami bałtyckimi poszły inne republiki: Gruzja, Rosja, Uzbekistan, Mołdowa, Ukraina, Białoruś, Turkmenistan, Armenia, Tadżykistan, Azerbejdżan, Kazachstan i Kirgistan (15 sztuk).

• Władze ZSRR próbowały bronić status quo przy użyciu siły (Litwa, Kazachstan, Azerbejdżan, Gruzja, Tadżykistan).

• Ostateczna likwidacja ZSRR nastąpiła 24 grudnia 1991 r. W tym też czasie utworzona została Wspólnota Niepodległych Państw (Rosja, Białoruś, Ukraina)

6. tranzycja w wyniku wojny - proces powstania nowych państw i proces demokratyzacji poprzedza wojna domowa.

Jugosławia:

• Dotyczy to państw powstałych w wyniku rozpadu Jugosławii.

• Jugosławia, państwo federacyjne, składające się z 6 republik o pewnej autonomii, pod dowództwem J.B. Tito należała do państw niezależnych od imperium radzieckiego.

• Zmiany systemowe rozpoczęły się po śmierci Tity w 1980 r.

• Odżyły antagonizmy narodowościowe, którym towarzyszył kryzys gospodarczy.

• Możliwość rozpadu federacji wywołała wzrost nacjonalizmu wśród Serbów.

• We wrześniu 1990 r. zlikwidowano autonomię Wojwodiny (z liczną mniejszością węgierską) i Kosowa ( większość Albańczycy)

• W 1990 r. w republikach związkowych odbyły się demokratyczne wybory parlamentarne Poza Serbią i Czarnogórą wygrały partie narodowe.

• W czerwcu 1991 r. niepodległość ogłosiły Słowenia i Chorwacja, co stało się przyczyną wojny domowej. Rozpoczęła ją w 1991 r. armia federalna atakiem na Słowenię. Po krótkotrwałych walkach (10 DNI) wojska jugosłowiańskie wycofały się, a wojna przeniosła się na Chorwację, gdzie trwała do początku 1992 r.

• Po deklaracjach suwerenności Bośni i Hercegowiny (październik 1991 r.) oraz Macedonii ( listopad, 1991 r.) Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii rozpadła się ostatecznie.

1. Jawna i ukryta erozja autorytaryzmu (przykłady i znaczenie)

W kilku państwach Europy Środkowej i Wschodniej erozja przybrała postać jawną, miało to miejsce wykształcenie się opozycji i otwarte podważanie zasad systemu, rozpoczęto proces liberalizacji i ograniczonej demokratyzacji. Najbardziej widoczne są te procesy w Polsce, ale także - choć w mniejszym stopniu - na Węgrzech. W drugiej połowie lat 80. erozja przybrała postać jawną także w byłym ZSRR, czego wyrazem były liberalizujące reformy M. Gorbaczowa. W innych krajach regionu (Rumunia, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Albania) można raczej mówić o erozji ukrytej, co nie oznacza, że nie wystąpiła delegitymizacja systemu. Erozja ukryta przejawiała się głównie, jak pisze W. Morawski, w rozszerzeniu zakresu władzy negatywnej, kumulowania się negatywnych sprzężeń między społeczeństwem a władzą, między gospodarką a władzą i między społeczeństwem a gospodarką. A w efekcie - wzajemnym blokowaniu się wszystkich trzech podsystemów.

11

---