METODY IDENTYFIKACJI UBOGICH

I WYKLUCZNYCH SPOŁECZNIE

1. Metody wyznaczania granicy ubóstwa w ujęciu jednowymiarowym

1.1. Absolutne granice ubóstwa

1.1.1. Metoda potrzeb podstawowych (basic needs approach)

1.2. Relatywne granice ubóstwa

1.2.1. Metoda stałej części mediany lub średniej arytmetycznej dochodów

1.3. Subiektywne granice ubóstwa

1.3.1. Metoda subiektywnej linii ubóstwa

1.4. Oficjalne granice ubóstwa

2. Metody identyfikacji ubogich w ujęciu wielowymiarowym

PODEJŚCIE JEDNOWYMIAROWE

ABSOLUTNE GRANICE UBÓSTWA

PODEJŚCIE POTRZEB PODSTAWOWYCH

(B. S. Rowntree, M. Orshansky)

Etapy szacunku:

• kalkulacja koszyka żywnościowego

• określenie minimalnych, niezbędnych wartości odżywczych i kalorycznych żywności dla gospodarstwa domowego,

• określenie zestawu ilościowego koszyka artykułów żywnościowych zapewniających zdefiniowane minimum wartości odżywczych i kalorycznych,

• wycena, w formie pieniężnej, koszyka artykułów żywnościowych,

• określenie granicy ubóstwa (minimalnego poziomu dochodów zapewniającego zaspokojenie potrzeb podstawowych) poprzez:

• wycenę w formie pieniężnej pozostałych potrzeb podstawowych (mieszkanie i odzież itd.),

• zsumowanie pieniężnych kosztów wszystkich potrzeb podstawowych.

Wady i zalety podejścia potrzeb podstawowych

• Podstawową zaletą granicy ubóstwa wyznaczonej za pomocą metody potrzeb podstawowych jest jej przejrzystość, zrozumiała dla ogółu społeczeństwa.

• Największe kontrowersje w praktyce stosowania metody potrzeb podstawowych wzbudza zakres potrzeb wyróżnionych w koszyku oraz określenie minimalnego poziomu ich zaspokojenia, tym bardziej, że na zawartość koszyka znaczący wpływ ma aktualny poziom zamożności społeczeństwa i jego styl życia.

MINIMUM EGZYSTENCJI I MINIMUM SOCJALNE

• Kategorie minimum socjalnego oraz minimum egzystencji wyznaczają różne standardy poziomu zaspokojenia potrzeb życiowych i są szacowane przy odmiennych założeniach metodycznych

• Obie kategorie, pomimo różnych założeń metodycznych, bazują na normatywnych modelach zaspokajania podstawowych potrzeb gospodarstw domowych

• Wartości minimum socjalnego oraz minimum egzystencji stanowią sumę wydatków niezbędnych do nabycia koszyków dóbr uznawanych za minimum

MINIMUM SOCJALNE

• Zawartość koszyka stanowiąca podstawę ustalania minimum socjalnego powinna zapewnić takie warunki bytowe gospodarstwa domowego, które umożliwiają nie tylko reprodukcję jego sił życiowych oraz posiadanie i wychowanie dzieci, ale również utrzymanie więzi ze społeczeństwem.

• W ramach koszyka minimum socjalnego uwzględnione są trzy grupy potrzeb:

• bytowo-konsumpcyjne (wyżywienie, mieszkanie, odzież, higiena i ochrona zdrowia, transport i łączność),

• edukacyjno-kulturalne (wychowanie, edukacja, kultura),

• rekreacyjno-wypoczynkowe (wypoczynek, sport, turystyka).

MINIMUM EGZYSTENCJI

• Kategoria minimum egzystencji została stworzona w celu określenia jaki poziom dochodów (dla ściśle określonych, wybranych typów gospodarstw domowych) jest niezbędny w celu zapewnienia „przetrwania” w zdrowiu i zdolności do pracy.

• W ramach minimum egzystencji uwzględniane są jedynie takie grupy wydatków jak: żywność, mieszkanie i jego utrzymanie, ochrona zdrowia i higiena, odzież i obuwie oraz ich naprawy, edukacja dzieci.

Tabela 2.1. Poziom zaspokojenia wybranych potrzeb według standardów minimum socjalnego i minimum egzystencji.

Grupy potrzeb	Minimum socjalne	Minimum egzystencji
Ochrona zdrowia i higiena osobista	Korzystanie tylko z nieodpłatnych usług zdrowia; zakupy leków w przypadku sporadycznych zachorowań oraz związanych z elementarną profilaktyką; zakupy podstawowych środków dla utrzymania higieny osobistej, kosmetyków (tylko krem do twarzy i rąk); usługi fryzjerskie (2-3 razy w roku).	Korzystanie tylko z nieodpłatnych usług służby zdrowia; zakup leków w przypadkach sporadycznych zachorowań; zakup elementarnych środków myjących i piorących dla utrzymania higieny osobistej i czystości mieszkania.
Edukacja	Opłata za pobyt w przedszkolu (bez wyżywienia). Wydatki związane z realizacją obowiązku kształcenia w zakresie szkoły podstawowej, tj. na podręczniki szkolne (używane), zeszyty i przybory, kostium gimnastyczny, na imprezy szkolne (5 razy w roku) oraz na ubezpieczenie i komitet rodzicielski.	Wydatki związane z realizacją obowiązku kształcenia w zakresie szkoły podstawowej, tj. na podręczniki szkolne (używane), zeszyty i przybory, kostium gimnastyczny oraz imprezy szkolne (3 w roku); (najtańsze asortymenty).
Transport i łączność	Korzystanie z usług transportu publicznego; dojazd do i z pracy i dojazdy okolicznościowe środkami komunikacji miejskiej; kolejowego (przejazdy na letni wypoczynek do 200 km); zakup niewielkiej liczby kart magnetycznych do automatów telefonicznych oraz znaczków pocztowych.	Nie uwzględniono.
Kultura	Zasoby: telewizor, radioodbiornik, podręczna biblioteka - długo użytkowana; wydatki na odnawianie zasobów oraz na korzystanie z mediów i imprez kulturalnych w stopniu zapewniającym minimalny kontakt z otoczeniem, gry i zabawki dla dzieci.	Nie uwzględniono.
Wypoczynek letni	Wypoczynek letni na wsi (wczasy "pod gruszą"): 30-dniowy dla dzieci i 10-15 dniowy dla osób dorosłych; wydatki na wynajem pokoju lub namiotu z wyposażeniem i opłatą za miejsce biwakowe.	Nie uwzględniono.

Źródło: (Deniszczuk, Sajkiewicz 1996b).

SZACUNEK MINIMUM SOCJALNEGO

I MINIMUM EGZYSTENCJI

Tabela. 2.2. Wysokość minimum egzystencji i minimum socjalnego dla wybranych typów gospodarstw domowych w 2013 r.

Kategoria	Granica ubóstwa w zł
		gospodarstwa pracownicze						gospodarstwa emeryckie
		1-osob. M+K/2	2-osob. M+K	3-osob. M+K+ Dmł	3-osob. M+K+ Dst	4-osob. M+K+ Dmł+ Dst	5-osob. M+K+Dmł+2x Dst	1-osob. M+K/2	2-osob. M+K
Minimum egzystencji	541,9	911,8	1319,0	1442,7	1850,9	2382,9	513,9	855,7
Minimum socjalne	1061,3	1761,1	2693,0	2787,0	3450,0	4205,8	1062,5	1769,2

Źródło: Opracowanie własne na podstawie obliczeń IPiSS.

Symbole użyte w tabeli:

M - mężczyzna w wieku 25-60 lat

K - kobieta w wieku 25-60 lat

W przypadku gospodarstw emeryckich M i K oznaczają odpowiednio mężczyznę i kobietę w wieku powyżej 60 lat.

M+K/2 - wydatki na poziomie średniej arytmetycznej dla gospodarstwa mężczyzny i kobiety

Dmł - dziecko młodsze w wieku 4-6 lat

Dst - dziecko starsze w wieku 13-15 lat

RELATYWNE GRANICE UBÓSTWA

PROCENT ŚREDNIEJ LUB MEDIANY DOCHODÓW

• gospodarstwo domowe traktowane jest jako ubogie, gdy jego dochód jest mniejszy od pewnej stałej części mediany lub średniej arytmetycznej rozkładu dochodów całej populacji gospodarstw domowych

ETAPY OBLICZEŃ

• szacunek przeciętnych dochodów lub mediany dochodów (M(y)),

• określenie jaki procent przeciętnych dochodów/mediany stanowić będzie granicę ubóstwa:
  

• wyznaczanie wartości granicy ubóstwa na podstawie równania:
  

WADY I ZALETY

• łatwość obliczeń

• uwzględnianie wyłącznie nierówności w rozkładzie dochodów gospodarstw domowych

SUBIEKTYWNE GRANICE UBÓSTWA

Metoda subiektywnej linii ubóstwa

• Wykorzystanie wskazania gospodarstw domowych najniższych poziomów dochodów niezbędnych do powiązania "końca z końcem"

• Pytanie o dochody w polskich badaniach:

Jaki jest najniższy dochód netto potrzebny do powiązania "końca z końcem" przez Państwa gospodarstwo domowe?

ZASADY SZACUNKU

• przedstawiamy dochody minimalne, deklarowane przez gospodarstwo domowe, potrzebne do powiązania "końca z końcem" jako funkcję liczby osób w gospodarstwie i jego rzeczywistego dochodu rozporządzalnego,

• przyjmujemy, że powyższa zależność ma charakter potęgowy,

• sprowadzamy funkcję do postaci liniowej za pomocą logarytmowania uzyskując:

gdzie:

y_min - dochód minimalny netto, deklarowany przez gospodarstwo domowe, potrzebny do powiązania "końca z końcem",

y - dochód rozporządzalny netto gospodarstwa,

L - liczba osób w gospodarstwie domowym,

α₀, α₁, α₂ - parametry funkcji regresji.

• wyznaczamy subiektywną linię ubóstwa dla L-osobowego gospodarstwa domowego jako taką wartość dochodu, oznaczoną przez
  , dla której zachodzi:

• szacujemy wartości linii ubóstwa
  na podstawie wzoru:

• gospodarstwo domowe L-osobowe uznajemy za ubogie, jeśli jego rzeczywiste dochody rozporządzalne są mniejsze od jego linii ubóstwa
  .

OFICJALNE LINIE (GRANICE) UBÓSTWA

• pochodne granic ubóstwa ustalanych za pomocą omawianych poprzednio metod lecz ich źródłem są decyzje polityczne

• w Polsce rolę oficjalnej linii ubóstwa pełni kategoria ustawowej granicy ubóstwa, która uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej

GRANICE UBÓSTWA DLA JEDNOOSOBOWEGO GOSPODARSTWA DOMOWEGO I ZASIĘG UBÓSTWA W POLSCE W LUTYM/MARCU 2013 R.

Typ granicy ubóstwa	Granica ubóstwa w zł	Zasięg ubóstwa w zł
Minimum egzystencji	520	5,1
Minimum socjalne	1044	27,6
60% mediany rozkładu dochodów	833	16,6
Subiektywna	1718	39,3
Oficjalna	461	3,5

PODEJŚCIE WIELOWYMIAROWE

Gospodarstwo domowe jest ubogie gdy jednocześnie jest ubogie monetarnie i ubogie niemonetarnie (zdeprywowane materialnie)

• Gospodarstwo domowe jest ubogie monetarnie gdy jego dochód ekwiwalentny (doprowadzony do porównywalności dochód netto gospodarstw domowych o różnej wielkości i strukturze demograficznej) jest niższy od pewnej wartości krytycznej, poniżej której zaspokojenie jego podstawowych potrzeb nie jest możliwe

• Zaliczeniu danego gospodarstwa domowego do podpopulacji zdeprywowanych materialnie w danym wymiarze decyduje liczba symptomów ubóstwa w tym wymiarze, występujących w tym gospodarstwie domowym. Natomiast o tym czy gospodarstwo domowe podlega ubóstwu niemonetarnemu (deprywacji materialnej) decyduje liczba wymiarów, w których gospodarstwo domowe jest zdeprywowane materialnie

---