14. Rola dymorfizmu płciowego w symbolizacji religijnej.
KOBIETA - funkcje ważne dla symboliki:
- macierzyństwo: kobieta w tajemniczy sposób daje życie (archetyp Matki)
- jej piersi dają święty pokarm (bo nie pochodzi ani od zwierząt, ani od roślin)
- wychowanie dzieci - I nakazy i zakazy, źródło mądrości i wiedzy (żeńska Mądrość Boża)
- opiekunka domowego ogniska
- zbieractwo - właściwości roślin - trucizny potrzebne do polowania ->wchodzi do panteonu myśliwskiego
- oprawia zwierzynę -> źródło obfitości, rozdaje dobra
- powiązana z cyklem Księżyca, a więc też z nocą, zbiornikami wodnymi
- większa rola w kulturach o osiadłym trybie życia np. łowców mamutów
- krowa jako lunarne zwierzę analogizujące (9ciąża = 10miesięcy lunarnych)
- symbolika kobieca nie rozwinięta w tekście: północ i zachód; żywioły ziemi i wody; emocjonalność i materialność; mądrość wyjściowa i normatywna, liczby parzyste gł. 4; tendencja do uzewnętrzniania i różnicowania;
KOBIETA - SYMBOLE:
- rzeźby i znaki naskalne symbolizujące narządy rozrodcze kobiety: trójkąt łonowy, romb, symbole ran jako odpowiedniki oszczepów i strzał (symboli męskich) np. La Ferrasise, Abri Cellier, Kostienki, Mezyń
- tzw. Wensu paleolityczna (kultura oryniacka -30-20tys. p.n.e.): zwykle naga kobieta z wyraźnie zaznaczonymi cechami płciowymi, wielkie piersi, trójkąt łonowy, często ciężarna, pełne biodra i uda, ręce smukłe ułożone na piersiach lub brzuchu; reszta cech - twarz itp. nieistotne i często pomijane; długie włosy może utrefione siatką
trzymane w zagłębieniach, wtykane w ziemie
wiele wariantów -także smuklejsze np. tzw bezwstydna Wenus z Laugerie-Basse - smukła, małe piersi, wyraźny trójkąt łonowy, rozstawione nogi
Willendor (32tys. p.n.e.), , Lascaux, Lespugue, Malta, Buriet
Gelgenber (najwcześniejsza - 35tys. pn.n.e., tzw. Fanny/Tańcząca Wenus)
Dolne Vestonice (28-26tys. p.n.e.) - 15 figurek z gliny zmieszanej z popiołem z kości i łoju, w osobnej chacie na wzgórzu - być może dom szamanki/kapłanki
Kostienki - 130 w większości zniszczonych postaci, jak gdyby niszczono je specjalnie przy opuszczaniu osady - opiekuńcza Pramatka ?
związek z wielkimi kotowatymi np. Malta, Buriet na Syberii - kobiety w odzieniach prawdopodobnie z futra lwa jaskiniowego
znaczenie wg. różnych hipotez: wyraz marzeń seksualnych łowców paleolitycznych, płodność, ognisko domowe, naczelniczki matriarchalnych rodów
najstarsza idea Bogini-Matki w wersji pierwiastka płodności i obfitości, dawczyni dzikiej zwierzyny; przodkini ludzkości, wcielenie początku życia i nieśmiertelności
- tzw. Madonna mamutów - motyw podobny tylko związany z późniejszymi kulturami łowców mamutów; kobiety rzeźbione są z kłów lub kości mamuta lub wyposażone w mamucie atrybuty
wzrost roli kobiety bo życie bardziej osiadłe - polowanie na mamuty dostarczały wystarczającej ilości pożywienia
powiązanie z Madonną symboli: ptaki-dusze, meander (labirynt), ryba, siedzące zwierzęta, fallus
- w sztuce mobilnej motyw kobiecy, która odwrócona staje się ptakiem (np. Mała Syia)
- po zaniku mamutów symbolami kobiecymi staje się: lew i in. kotowate (Afr., Bliski Wsch. pd Europa) i żubr (na pn); na Syberii do dziś - renifer lub łoś
- jaskinia jako symbol łona kobiecego, bezpiecznego i tajemniczego, przechowującego zarodek do dalszego życia; wyjście z niej to narodziny, wejście spotkanie z boskością kobiecej mocy; jaskinia to zaświaty, kraina nocy, boskości
zagłębienia i niektóre miejsca malowano czerwoną ochrą (jak krew menstruacyjna) np. jaskinia Cougnac - stalaktyty podobne do kobiecych piersi z „sutkami” malowanymi na czerwono
wąskie przejścia do sanktuariów w jaskiniach to „kanały porodowe”, a dalsze otwarcie na „wielką salę” to otwarcie na łono ziemi, gdzie żyją uśpione archetypy zwierząt (np. j. Les Trois Freres - 3 Bracia)
- w malarstwie jaskiniowym (okres oryniacki solutrejski i magdaleński - 40-10tys. p.n.e.): symbole kobiece: pełne, owalne, trójkąty, równoległoboki, klamry, „domki”, żubr ,tur i bizon były umieszczane głównie w centralnych częściach Sali lub rozszerzonych częściach groty (połączone z męskimi) lub w wnękach i korytarzach bocznych wychodzących na salę np. jaskinie Les Trois Freres, Altamira, Lascaux, Montespan
- rany jako symbole żeńskich narządów i łuki, strzały, oszczepy jako symbole męskich
- Potnia Theron - Pani Zwierzyny - bogini odpowiedzialna za rozwój, cykl biologiczny, reinkarnację zwierzyny, związana z pojęciem macierzy - duszy gatunku; bóstwo płodności zwierzyny i ludzi, opiekunka przyrody; konieczne jest jej przebłaganie i uzyskanie wsparcia, żeby powiodły się łowy - często myśliwy jest przedstawiany jako jej kochanek
np. relief z okresu magdaleńskiego z Laussel - może przedstawienie Potnia Theron: 4 figury (1 skradziono): 2 figury klasycznej Wenus paleolityczna z rogiem żubra lub byka w ręce; 13 nacięć na rogu + ręka wskazująca na brzuch = 14 dzień menstruacji - symbolizacja cyklu płodności zgodnej z rytmem księżyca; postać en face, z uniesiona lewą ręką i dyskiem w ręku (upostaciowienie faz księżyca, potrójna bogini rządząca życiem i śmiercią); postać kobieca o obfitych kształtach, z której zamiast nóg wyrasta druga postać w lustrzanym odbiciu, zwrócona w dół - poród?; w dalszej części reliefu mężczyzna ciskający oszczepem w łanię - kochanek bogini
- Potnia Theron może mieć kilka aspektów np. u Eskimosów Centralnych (Ziemia Baffina) Sedna w 1 wersji była młodą dziewczyna, która odrzucała wszystkich kochanków i wiązała się z kolejnymi zwierzętami, za co została utopiona przez ojca, pozbawiona palców (chwytała się kajaka) i oka i stała się potworem - władcą krainy martwych, ale i panią obfitości, choć kapryśną , niechętnie obdarowującą mężczyzn zdobyczą; według innej była żarłoczna i została utopiona gdy zaczęła obgryzać kończyny rodziców; na Ziemi Arnhema Mutjingga to krwiożercza starucha, która podstępnie pożera dzieci oddane jej w opiekę
- Bogini matka (o tym w pytaniu 59 i 60)
MĘŻCZYZNA - funkcje ważne dla symboliki:
- polowanie - dostarcza najbardziej cenionej żywności (idea Pana Dzikiej Zwierzyny)
- ma też zadania wobec dzieci (choć mniejsze niż kobieta) - jest Dawcą, kształtuje umysł i ciało dziecka, przekazuje mu wzorce kulturowe - archetyp Ojca
- wojna - archetyp Wroga
- potencja - symbolika deszczu i burzy
- istota inicjacji - nabycie cech koniecznych na polowaniu - wytrzymałości, solidarności z grupą, wiedzy o technikach łowieckich
- wzorem postać szamana (wiedza, inicjacja)
- większa rola w kulturach szamańskich i koczowniczych m.in. okres soluteryjsko-magdaleński,
- koń jako solarne zwierzę analogizujące (ciąż trwa 1 rok solarny)
- symbolika męska nie rozwinięta szerzej w tekście: Ociec świata- czysta, niejako punktowa świadomość; władcze Niebo, dzień - słońce; wschód, południe; żywioły ognia i powietrza; duchowość i intelekt; mądrość mesjaniczna i twórczego Słowa; liczby nieparzyste gł. 3; tendencja powrotu do Jedności
MĘŻCZYZNA - SYMBOLE:
- idea Ojca - jeśli się rozwinęła w paleolicie to raczej jako symbolika Szamana-Mędrca, a nie Ojca rodziny - ważniejsze niż biologiczne, symboliczne ojcostwo - danie komuś życia przez zw. małżeński z matką lub akt rytualny, społeczny
- symbolika seksualna: kojarzony z zapładniającą mocą deszczu i burzy; jego narzędzia: łuk, strzały, oszczep - mają skojarzenia falliczne - odpowiadają im rany jako symbole narządów żeńskich
- malarstwo jaskiniowe okresu oryniackiego, soluteryjskiego i magdaleńskiego (40-10tys. p.n.e.): symbole męskie: znaki wydłużone - kreski, pałeczki, strzały, linie kropkowane, drzewka oraz koń umieszczane przy wejściach, w miejscu, gdzie przestaje docierać światło, przy przewężeniach sal i wejściach do bocznych korytarzy;
- w najgłębszych, najświętszych miejscach jaskini znajdują się symbole i zwierzęta męskie (jeleniowate, koziorożce, niedźwiedzie, nosorożce - wg. Leroi-Gourhana)
- większość męskich przedstawień ludzkich znajdowała się w najświętszych miejscach jaskini m.in. w Sanktuarium w jaskinie Les Trois Freres - motyw Wielkiego Czarownika - postać zgiętej istoty z łapami wyciągniętymi przed siebie, z rogami renifera, uszami wilka, oczami sowy, łapami niedźwiedzia, końskim/psim ogonem, wypełniony człowiekiem (stopy, tułów); ma on męskie genitalia charakterystyczne dla kotowatych
- w Sanktuarium w Lascaux postać z ptasim dziobem leżąca u stóp żubra przebitego włócznią ma męski członek w stanie wzwodu
- Pan Dzikiej Zwierzyny - bóstwo obfitości, płodności, podobnie jak Potnia Theron; duch opiekuńczy lasu, odpowiedzialny za reinkarnację zwierzyny; mimo nazwy nie ma jednoznacznie męskiego charakteru, często bezosobowy; czasem jednak związany z męskością np. wspomniany motyw Wielkiego Czarownika z Les Trois Freres wg. 1 z interpretacji mógłby być Panem Dzikiej Zwierzyny; także np. Tore Pigmejów ma raczej męski charakter - ale nie sugerować się - Szyjewski odrzuca hipotezę jakoby społeczności koczownicze i szamańskie soluteryjsko-magdaleńskie miały Pana Dzikiej Zwierzyny w postaci męskiej (w opozycji do kultur łowców mamutów gdzie występuje Potnia Theron), może być on zarówno żeński jak i męski
ŁĄCZENIE SYMBOLIKI:
- rola: przedstawienie kosmosu jako współgrającego układu sił żeńskich i męskich, symbolicznej organizacja świata, objaśnienie misterium stworzenia i cyklicznej odnowy
- podział domostw na sferę żeńską i męską np. Malta (Syberia),Kostienki - w części żeńskiej, lewej - figurki kobiet i żeńskie narządy rozrodcze; figurki kobiece często koło ogniska domowego; w części prawej, męskiej ptaki i rzadziej stylizowane fallusy
- symbolika ognia: 2 kawałki drewna: żeńska, miękka podstawa i męski twardy pręt; częsta wiara, że kiedyś kobiety skrywały ogień w swoich narządach; symbolika stosunku płciowego
- rany (symbole żeńskie) odpowiadają strzałom, łukom i oszczepom (symbole męskie)
- w jaskiniach: żeńskiemu charakterowi jaskiń manifestowanych głównie w wielkich salach (odpowiednik łona) odpowiadają znaki męskie na przewężeniach i w najgłębszych zakątkach
- symbolom żeńskim w jaskiniach odpowiadają symbole męskie, szczególnie w scenie centralnej w wielkiej Sali, zwykle jest to układ żubr/tur-koń; czasem gdy rysunków jest więcej jest to samica i samiec żubra/tura (symbole żeńskie), którym odpowiada ogier i klacz (męskie); symbole te są rysowane obok siebie lub są na siebie nakładane (czasem zastępuje je kobieta-mężczyzna)
- motyw Potni Theron i jej kochanka - akt seksualny z boginią zapewnia myśliwemu udane łowy (patrz wyżej. np. Laussel)
1