Stanisław Wyspiański, Achilleis. Powrót Odysa,
oprac. Jan Nowakowski, BN I 248, Wrocław 1984.
WSTĘP
Tematy i motywy antyczne w twórczości Wyspiańskiego.
Dziedzictwo antyku: w każdej epoce ważne miejsce. Pod koniec XIX wieku łacina we wszystkich klasach, greka w wyższych.
Pod urokiem Homera i Sofoklesa: juwenilia Wyspiańskiego - Homer a Virgilius, Wojna Trojańska - wierszowane utwory. Zainteresowanie antykiem, tragedią grecką, rozbudzone zwłaszcza podczas podróży za granicę. W Paryżu w teatrze Edyp król.
Rysunki do Iliady (1 księga): 1896 część do tłumaczenia Rydla, 1903 całość do tłumaczenia Słowackiego.
Interpretacje motywów z Homera: niezależne od Homera, czasem wbrew nim. Achilleis - Chryzes zabija swoją córkę.
Motywy mitologiczne: Achilleis - powstała w 1903, Powrót Odysa 1904. Stosunek do antyku: rys pospolitości, zwyczajności, „ludowości”, zaakcentowanie gwałtownej siły i brutalności.
Przemiany w rozumieniu Hellady: Renesans -> Oświecenie: idealistyczny antyk, apollińskość. Romantyzm - barbarzyństwo.
Achilleis.
Achilles u Homera i u Wyspiańskiego: Achilleis powstawała III - X 1903, długie przerwy: pisanie Bolesława Śmiałego i Akropolis. U Wyspiańskiego obdarzony świadomością.
Tragizm Achillesa: przebudowa świadomości bohatera - daremnie sprzeciwia się swemu mitowi (zabije Hektora). Wyzwala się z uczuć i związków ziemskich. Po śmierci Hektora nie ma powodu ani celu życia. Idzie na śmierć dobrowolnie.
Modyfikacje mitów trojańskich. Parys i Helena: u Wyspiańskiego Helena przemienia się w Afrodytę.
Helena i Afrodyta: Afrodyta-Urania, uosobienie pierwotnej siły natury, siły kosmicznej, posługującej się człowiekiem jedynie jako narzędziem ewolucji.
Laokoon: świadomość tragiczna w błędnym kole tragizmu.
W głębinach świadomości. Achilles i Ajas: Achillea nad wodami Skafandra. Scena VI z Nocą i Marsjasem - zapowiedź, że Achilles będzie jak on szalony I przeklęty, “wróg Apollina”. Hektor i Achilles szlachetni, ich przeciwieństwem - Odyseusz.
Odys w Achilleidzie: umysł utylitarny, wcielenie wyrachowanej inteligencji bez względów moralnych.
Powrót Odysa.
Odyseusz u Homera. Los bohatera eposu: 4 dni - 28-31 XII 1904, druk IV 1907, wystawiony w 10-lecie śmierci Wyspiańskiego. Okrutny, bohater, walor szczęśliwego powrotu do domu, zapowiedź śmierci łagodnej po starości lekkiej; pogodne zakończenie eposu.
„Powrót na Itakę” u Wyspiańskiego: śmierć Penelopy; rytm nieoczekiwanych mordów: motyw przekleństwa losu, przeznaczenia. Odys ma zabić ojca, działa w zmowie z Tafijczykami, którzy go tu przywieźli, ucieka.
Tragiczny finał pośród mitów i symboli: brak bogów, heros sam z własną dolą. Akt III samotność, tkwi w nim zło, Itaka, „wyspa szczęśliwa”, nie uspokaja go. Nie umie wrócić do przeszłości, zacząć od nowa.
Uwagi o kompozycji dramatów homeryckich.
Achilleis w oczach krytyki: krytyka Ostała Ortwina, Tadeusz Sinko nie widział przyszłości Achilleidy w teatrze, uznanie Anieli Łempickiej i Lesława Eustachiewicza.
Kompozycja Achilleidy. Przestrzeń i czas: postulat „jednego dnia, jednej chwili”; zasada nieustannych zmian. Potrzeba sceny obrotowej.
Kompozycja Powrotu Odysa: dążenie do ekspresji skupionej a oszczędnej, do konstrukcji prostej. Akty I-II kondensacja czasowa i przestrzenna. Akt III - przestrzeń rozległa, nieoznaczona.
Dramaty homeryckie Wyspiańskiego na scenie.
Achilleis - najrzadziej: 13 XI 1925 w Warszawie, Kraków 1928, Poznań 1968, Kraków 1971, Rzeszów 1976.
Powrót 1917 (10 razy), Lwów 1932, Warszawa 1936, Katowice 1939, teatr konspiracyjny w Krakowie. Kraków 1945, Kielce 1958, Zielona Góra 1968, Kraków 1969, Gniezno 1971, Szczecin 1972, Kraków 1981.
Wydania tekstów.
TEKST
Achilleis. Sceny dramatyczne.
Achilles i Agamemnon o oddaniu branki, przynudzanie Nestora. Spór. Agamemnon oskarża Achillesa o zmowę z Hektorem. Achilles: „Nie, ja nie będę wam walczył z Hektorem./ Ja zrozumiałem już dziś w sercu moim,/ (…) że wy, jako sępi,/ tuście zlecieli, gdzie mąż ten nad męże/ nad gradowisko ojców wzniósł oręże,/ by bronić chaty i żony, i dziecko”, o bandzie głupców z Parysem na czele. Odys próbuje ich uspokoić. Przychodzi Chryzes po córkę. Chryzeid kocha Agamemnona. Odys proponuje za nią okup. Chryzes zabija córkę. Gromy, Chryzes zabiera trupa. Odys spiskuje z Agamemnonem.
Rezos i Pentesilea, Pentesilea: „Mówią, że Hektor życie swoje całe/ jednej niewieście ślubował niezłomnie”, Parys natomiast obdarzony przez Afrodytę zdolnością zdobywania serc niewieścich.
Menelaos tęskni za żoną. Wchodzi Agamemnon, o pomyśle Odyseusza. Menelaos: „Odys jest człowiekiem czynu./ Tyś jest człowiekiem, co rządzi,/ a ja jestem ten, który sądzi/ i czeka znaku - czeka na: zjawisko”. Modlitwa do Zeusa o zemstę.
Hipodamia=Bryzeida, rozmawia z Patroklosem. Achilles oddaje ją - znudził się jej amorami. Ona planuje zabicie Agamemnona. Tersytes. Odys zna dobrze Achillesa, to on go tu przywiódł. Achilles o Odysie: „Kiedyś się ocknie, żeby mnie wspominać./ Będzie już późno, by żywot zaczynać”.
Odys i Diomedes. O wycieczce na Rezusa.
Ajas, Noc. Przychodzi Marsjan, Apollo o nim zapomniał, więc może spokojnie być dalej szalonym. Marsjan do Ajasa: „I teraz będziesz nadal duch mój bratni,/ jak ja szalony i jak ja przeklęty”. Noc pozostanie przy Ajasie.
Tersytes do Agamemnona: „Pracuję dla narodu, nie ciebie jednego”. Agamemnon: „Lecz naród nic nie płaci. Ja płacę, choć skromnie”. Wprowadzają Hipodamię. Agamemnon jej nie chce dotknąć, chce zbudzić bohatera w Achillesie. Wchodzi ofiarnik: „zasię jutro największy dzień sławy Hektora”. Hipodamia wysyła dziewczynę do Achillesa. Do Agamemnona przychodzi obdarty Rezos. Hipodamia zabawai go rozmową. Rezos opowiada o porwaniu. Hipodamia ma zostać żoną Achillesa po zdobyciu Troi.
U Priama. Tersytes-zdrajca. Odys w szatach Rezusa - może służyć jako szpieg. Wizja Kasandry. Kłótnia Parysa i Hektora. Tersytes rozmawia z Odysem. Priam pyta o radę Rezusa-Odysa.
Dom Hektora. Andromacha: „Zraniłeś brata”. Hektor: „Hera moją panią./ W tobie jej cześć oddaję ślubem,/ za ciebie ginąć chcę i za nią”, chce zginąć, bo jest przeklęty. Nic go nie łączy z rodziną i Trojanami. Chce bronić czci Hery. Andromacha nuci synkowi kołysankę.
Erynnis namawia Parysa na porzucenie miasta. Afrodyta schodzi do Parysa.
Priam i Laokoon, ostrzega Priama przed bluźnierstwem. Laokoon przybity: „Bierzcie wszystko - a ja tu ostanę w trumie/ z synami mymi, wężami”. Ze studni wychodzą węże.
Okręt Odysa. Planuje atak.
Diomedes śpi, Tersytes pije. Diomedesowi śniło się zamordowanie Pentesilei.
Nad Skafandrem. Achilles. Śpiew fal: „Nie wrócisz do ojczyzny, iżeś miał odpłynąć./ Tutaj tobie znaczono zwyciężyć i zginąć”, „Sławę z śmiertelnym ciosem Bóg ześle ci z tronu”. Po śmierci zacznie drugie życie, zginą wszyscy jego współbojownicy. „Wzbudzisz nowe narody do siły i czynu”. Przybiega Centaur - wspomina młodość Achillesa Z falami nadpływa trup Pentesilei. Pożegnanie.
Nad morzem. Przemowa Tersytesa, wezwanie do powrotu do domów.
Achilles. Dziewczyna była z Patroklosem, myśląc, że to Achilles. Rozmowa Achillesa z Patroklosem. Wspomina Bryzeidę (czy kocha Atrydę tak, jak jego?). Patrokles prosi o zbroję.
Pojedynek Hektora z Patroklosem.
Agamemnon puszcza Rezusa. Złapana Dziewczyna - była ostrzec Achillesa, żeby nie wkładał dziś broni. Hektor walczy z „Achillesem”.
Achilles. Wchodzi Tetys. Achilles się żali, zabije Hektora (choć tego nie chce), gdy ten zabije Patroklesa. Chłopiec nie żyje. Wściekłość Achillesa.
Achilles napada Hektora, zabija go.
Trojanie patrzą na ciało Hektora wleczone za rydwanem
Ajas odbił ciało Patroklesa, zdejmują zbroję. Ajas ją otrzymuje.
Priam błaga Achillesa o ciało Hektora. Agamemnon i Menelaos składają Achillesowi wyrazy żalu. Achilles: „Walczyć z nikim - nie będę. - Krwi już tyle piłem”. Na nic zemsta, Patrokles nie żyje. Odjeżdża na rydwanie, powodzi Pallas.
Kasandra przekazuje Troilusowi święte łuk i kołczan. Odys i Diomedes kradną je, zabijają Troilusa.
Priam wita Rezusa, to nie on był wczorajszym gościem. Krzyki Kasandry. Wchodzi Odys. Zabity Rezos. Atak na Ilion.
Śmierć Parysa. Zejście Afrodite, szuka kochanka. Rozpacz, przekleństwo.
Powrót Odysa. Dramat w trzech aktach.
AKT.
Odys i Pastuch - w domu gachowie. Pastuch bije Odysa kijem, ten wyznaje, kim jest..
[brak 16 stron]
Telemak dowiaduje się, że przyczyną ruiny domu jest matka. Sługa wymyśla Telemaka, śmieje się z jego wieku i braku oręża. Telemak zabija go kijem, Sługa: „Syn - Odysa”. Spotkanie ojca i syna. Odys chce spalić dom. Chce odejść. Telemak chce zostać. Odys zgadza się zostać na jeden dzień. Plan. „Krwi kąpiel zakończy zaloty”.
Zalotnicy i służący widzą trupa przy Odysie. Wyśmiany. Ma walczyć z Arnajosem. Drwią z Telemaka.
AKT.
Telemak zarządza sprzątanie sali. Odys bije Naraja. Schodzi Penelope, poznaje Odysa. Przyniosła łuk. Kłótnia. Zastawione drzwi, nie można ani wyjść, ani wejść. Odys zabija zalotników. Penelope ucieka. Przychodzi Laertes - „Zgodę niosę”. Odys prosi ojca o przebaczenie, przeklęty, zamierzał ojcobójstwo przed wojną. Odys o Penelope „Nie budźcie jej - w śmiertelnym śnie uśpiona leży”. „Król Mentel spieszy do grabieży” - w zmowie z Odysem. Ucieka.
AKT.
Skalne pustkowie nad morzem. Słyszy głosy. Syreny. Harpia. Błaga o litość. „W ojczyźnie własnej odnalazłem piekło”. „Zabiłem wszystko - wszystko odepchnąłem”, „Nic, nic poza mną; - nic - nic - nic przede mną:/ Noc wieczną pustką i ciemną”. „Bodaj mi nigdy żyć nie było dano”. Kalipso wabi go do siebie. Daleko jasna przestrzeń - tam jest Itaka, ojczyzna, żona i dziecko - nie, to wyspa Syren. Wołanie do młodości o powrót. „Czyli to jest Ithaka? - - Pustkowie - brzeg pusty”. Słyszy czyjeś skargi. Łódź odpływa, „Łódź umarłych - - W zaświaty płynie - w zapomnienie”.
3