ZABAWA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
I JEJ ZNACZENIE DLA ROZWOJU DZIECKA.

1. Co to jest zabawa.

W języku polskim wyraz „zabawa” wywodzi się od słowa „bawa” i dzięki wielu przemianom termin ten zbliżył się do innych języków europejskich, a obecnie swoim zakresem obejmuje całe bogactwo form ludzkich (W. Okoń, 1995).

Zabawa jest przejawem aktywności dziecka, na którą składa się wiele różnorodnych czynności i działań. Uważana jest za jeden z głównych rodzajów działalności człowieka, odgrywających istotną rolę w jego życiu, a w szczególności w okresie dzieciństwa (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).

K. Tyborowska (1966) uważa, że termin „zabawa” odnosi się do każdej czynności, którą dziecko podejmuje dobrowolnie, bez przymusu z zewnątrz, dla własnej przyjemności - bez względu na jej końcowy rezultat. Celem zabawy jest rozrywka, co w znaczący sposób różni ją od pracy.

W literaturze nie znajdziemy jednoznacznej definicji zabawy. Natomiast liczne teorie podkreślają różne jej właściwości i źródła tak biologiczne, jaki i społeczne oraz ujmują w rozmaity sposób jej funkcje i cele w życiu jednostki twierdzą M. Przetacznik-Gierowska oraz G. Makiełło-Jarża (1985).

Za K. Tyborowską (1996) przedstawię pokrótce wyróżnione przez autorkę następujące teorie zabawy:

• Zabawa jest zjawiskiem społecznym, a nie biologicznym - rozwija się pod wpływem otoczenia i działalności dziecka.

• Zabawa jest jakościowo inna od zabawy zwierząt.

• Zabawa ma historyczny charakter - zmienia się i kształtuje pod wpływem historycznie społecznych warunków, w jakich dzieci się wychowują.

• Zabawa dziecka jest odzwierciedleniem poznanej przez nie rzeczywistości.

2. Rodzaje zabaw.

Zabawy dzieci są bardzo różnorodne, dlatego klasyfikuje się je według rozmaitych kryteriów. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżniamy zabawy swobodne - podejmowane z inicjatywy dziecka i kierowane przez rodzica lub nauczyciela. Natomiast biorąc pod uwagę liczbę dzieci uczestniczących w zabawie wyodrębniamy zabawy indywidualne i grupowe. W zależności od poziomu uspołecznienia dzieci przebywających w grupie możemy wskazać trzy rodzaje zabaw:

• równoległe - gdzie dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą;

• zbiorowe - gdzie dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą miedzy siebie ról i funkcji;

• zespołowe - podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań. (M. Przetacznik - Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).

W literaturze napotka się różne rodzaje klasyfikacji zabaw według ich treści, różna też jest ich terminologia. Najczęściej powtarzające się rozdaje zabaw przytoczę za S. Lipiną (1981):

• zabawy manipulacyjne,

• zabawy konstrukcyjne,

• zabawy tematyczne,

• zabawy dydaktyczne,

• zabawy ruchowe.

Zabawy manipulacyjne - występują najwcześniej w rozwoju dziecka już w 4-5 miesiącu życia, gdy dziecko osiągnie sprawność chwytania. Najpierw dziecko ogląda, obserwuje i uczy się poznawać przedmioty po ich wyglądzie oraz zapoznaje się z ich powierzchnią i kształtem. Przez uderzanie uczy się poznawać przedmioty po wydanym przez nie dźwięku. Następnie działa za pomocą przedmiotów, wykonując daną rzeczą to, do czego się ona nadaje ( S. Lipina, 1981).

Zabawy konstrukcyjne - polegają na tworzeniu tzw. „dzieła” z dowolnego materiału, a więc dotychczasowa manipulacja staje się zabawą konstrukcyjną, gdy dziecko spostrzega i uświadamia sobie swoje „dzieło” ( S. Lipina, 1981). Do tego rodzaju zabaw W. Okoń (1995) zaliczył budowanie z klocków, rysowanie, pisanie, budowanie z piasku, z gliny, opowiadanie, śpiew, robienie wycinanek, układanie obrazków, bawienie się kalkomanią, robienie łańcuszków, puszczanie baniek mydlanych, rzucanie cieni na ścianę itp.

Zabawy tematyczne - określane również jako: iluzyjne zabawy fikcyjne, zabawy w odgrywanie roli, zabawy dramatyczne, zabawy naśladowcze i odtwórcze, a także zabawy twórcze oraz udawane i przedstawiane. Istotą zabawy tematycznej jest działanie polegające „na oddziaływaniu na przedmioty, na przeistaczaniu i na opanowywaniu ich, czyli podporządkowaniu przedmiotów władaniu osoby działającej” (W. Dyner, 1983 s.44-45).

Zabawy i gry dydaktyczne - są określonego rodzaju rozrywką umysłową, której wynik jest bezbolesną dla ucznia oceną jego wysiłków, porównywalną z wynikami innych uczestników zabawy (W. Hemmerling, 1990). Do gier i zabaw dydaktycznych K. Tyborowska (1966) zalicza loteryjki, zagadki, segregowanie, podkreślając, że w tych zabawach dziecko musi się podporządkować określonym regułom i przepisom.

W zabawie dydaktycznej stawiamy przed dzieckiem określone zdania do rozwiązania, ponieważ w procesie rozwiązywania tego zadania najbardziej czynny jest umysł dziecka zabawy te określane są jako nauczające (S. Lipina, 1981).

Zabawy ruchowe - są bardzo różnorodne, gdyż wyczerpują wszystkie rozdaje właściwych człowiekowi naturalnych ruchów. Oprócz ruchu występują w nich treści intelektualne, mające wyraz w temacie i czynnościach zabawowych. (P. Rudik, 1985).

3. Funkcje zabawy.

Zabawa jest swoistą formą uczenia się dzięki, której dziecko zdobywa wiadomości, umiejętności i sprawności. Utrwala też i doskonali przyswojone już sposoby myślenia i działania, a ponadto rozwija możliwości umysłowe, wzbogaca zasób wiedzy o otoczeniu. (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).

4. Znaczenie zabawy w rozwoju dziecka.

Zabawa jest szczególnym rodzajem aktywności dziecka, która w rozmaitych formach przewija się przez jego życie. Odgrywa ogromna rolę w rozwoju dziecka, stanowi dla niego główną formę poznawania rzeczywistości: uczy, wychowuje, rozbudza określony stosunek do otoczenia społecznego, daje możliwości zdobycia doświadczenia i widomości, stwarzając także warunki pobudzające do komunikowania się, myślenia i twórczości oraz jest źródłem wielu przeżyć i radości.

K. Tyborowska (1966) podkreśla ogromną rolę zabawy, która jest:

• ważnym czynnikiem wychowania moralnego:

• znacząco wpływa na fizyczny rozwój dziecka;

• kształtuje jego sprawności i umiejętności;

• rozwija myślenie przyczynowo - skutkowe;

• wywołuje uczucie zadowolenia i satysfakcji;

• uczy współdziałać z innymi oraz podporządkowywać się przepisom i prawidłom obowiązującym w grupie;

• pozwala na poznanie i zrozumienie świata oraz rozróżnianie fikcji od rzeczywistości.

Szczególne znaczenie zabawa odgrywa w wieku przedszkolnym, kiedy to następuje przejście od zabaw indywidualnych do zabaw zespołowych. Zabawa zespołowa spełnia istotną rolę w socjalizacji dziecka, które musi podporządkować swe osobiste dążenia i chęci wspólnym projektom. W zabawie tkwi także element autoedukacji polegający na tym, że dziecko samodzielnie radzi sobie z problemami, wypróbowuje swe siły i możliwości, pokonuje opór jaki stawia mu materiał i tworzywo w toku działania oraz dobiera odpowiednie akcesoria i symbole konieczne do inscenizacji (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1986).

Zabawa jako środek ekspresji oraz podstawowy rodzaj działalności w wieku przedszkolnym w sposób naturalny zaspokaja potrzebę ruchu, emocjonalnych doznań i przeżyć estetycznych, oraz społecznych kontaktów z innymi dziećmi i dorosłymi. Stwarza też okazje do zbierania doświadczeń i obserwacji oraz wiąże się z twórczością plastyczną, konstrukcyjną oraz z ekspresją słowną, ruchową, muzyczną i wokalną (M. Dmochowska, 1980).

Duże znaczenie przypisuje się swobodnej działalności dzieci, która nie tylko zaspakaja potrzebę ruchu i działania, ale pozwala również na wyzwolenie inicjatywy, pobudza wysiłek umysłowy, ożywia wyobraźnię i pamięć oraz daje okazję do podejmowania prób w celu pokonywania trudności (S. Lipina,1984).

Najmłodsze dzieci gromadzą doświadczenia za pomocą zabaw manipulacyjnych, w trakcie których zdobywają widomości o zewnętrznych właściwościach przedmiotów. Zabawy te rozwijają umiejętności technicznego i praktycznego obchodzenia się z zabawkami i przedmiotami codziennego użytku. W wieku przedszkolnym manipulacja przeradza się w zabawę badawczą, w której przedmiotem działania jest otaczająca dziecko rzeczywistość (B. Grzeszkiewicz, 2003).

Zabawy konstrukcyjne rozwijają w dziecku tzw. wyobraźnię przestrzenną oraz uczą planowania i rozplanowywania swoich czynności w myśli i w wyobraźni. S. Szuman (1985, s. 55) twierdzi, że: „Przez budowanie uczy się małe dziecko bowiem i rozwija swój umysł, podobnie jak przez książkę uczy się i rozwija umysłowo dziecko w szkole”.

Wielostronny wpływ na rozwój dziecka mają w szczególności zabawy tematyczne. Już w toku gromadzenia treści do zabawy udział biorą prawie wszystkie funkcje poznawcze dziecka, takie jak spostrzegawczość, uwaga, pamięć, wyobraźnia i myślenie. We wspomnianych zabawach u dziecka rozwija się również pomysłowość, zaradność i inicjatywa (S. Lipina, 1981). Podkreśla się także niemal nieograniczoną możliwość ekspresji emocji i uczuć podczas zabaw tematycznych, oraz możliwość wyładowywania napięć nerwowych i konfliktów wewnętrznych. Dlatego zabawy te mogą pełnić funkcje diagnostyczne i psychoterapeutyczne (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1986).

Wiele ważnych funkcji poznawczych, kształcących i wychowawczych spełniają zabawy dydaktyczne. Służą one gromadzeniu materiału poznawczego oraz utrwalaniu i operowaniu zdobytymi informacjami. Można nazwać je zabawami poznawczymi, gdyż pełnią role wspomagającą w zakresie uświadamiania istoty poznanych rzeczy, zjawisk i prawidłowości oraz sensu dokonujących się na oczach dziecka przemian (W. Hemmerling, 1990).

Nie możemy zapominać o ogromnym znaczeniu zabaw ruchowych, które kształtują u dziecka jego sprawność, koordynację ruchów i orientację przestrzenną (K. Tyborowska, 1966).

D. Kubicka (2000) uznaje zabawę jako istotę tworzenia, bowiem dziecko, bawiąc się, używa swych twórczych zasobów, a jednocześnie dzięki zabawie rozwija myślenie dywergencyjne. Szczególne znaczenie przypisuje autorka zabawom w role, które stymulują twórcze myślenie i zapowiadają twórczość w późniejszym okresie życia.

Reasumując powyższe rozważania można z cała pewnością stwierdzić, że zabawa spełnia jedną z podstawowych ról w rozwoju życia dziecka. Znajduje ona odzwierciedlenie w każdej dziecinie jego działalności. Zabawa - jako swoista „szkoła życia” winna być podstawowym narzędziem pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i młodszoszkolnym.

Zabawa obok nauki i pracy jest jedną z głównych form działalności człowieka , typową dla wieku dziecięcego, jest naturalną drogą zaspokajania jego zainteresowań oraz potrzeb ruchowych, emocjonalnych poznawczych i społecznych. W. Okoń określa zabawę jako działanie wykorzystywane dla własnej przyjemności a oparte na udziale wyobraźni tworzące nową rzeczywistość. Choć działaniem tym rządzą reguły, których treść pochodzi głównie z życia społecznego, ma ono charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznania i przekształcania rzeczywistości.
W polskiej współczesnej literaturze pedagogicznej najczęściej spotyka się podział P.A Rudika . Wyróżnia on cztery grupy zabaw:
- zabawy twórcze albo w role
- zabawy konstrukcyjne
-zabawy ruchowe
- zabawy dydaktyczne
Chciałabym przybliżyć rolę zabaw i gier dydaktycznych w pracy dydaktyczno wychowawczej.
Zabawy dydaktyczne według P.A Rudika ,,są sztucznie przygotowywane przez wychowawców .Służą one przede wszystkim uczeniu się dzieci, a głównie rozwojowi ich spostrzegawczości uwagi pamięci, myślenia wzbogacaniu wiedzy i kształceniu mowy Podstawową cechą zabaw dydaktycznych jest to, że nie są one wynikiem swobodnej twórczości dzieci lecz opracowują je wychowawcy do określonych celów kształcących.
W zabawach dydaktycznych działanie jest podporządkowane regułom wyznaczonym przez zadania .Prawidła stawiają przed nimi określone trudności do przezwyciężenia .Dzieci starają się więc skoncentrować uwagę na postawionych przed nimi zadaniach, usiłują poprawnie rozumować, dokonując analizy i syntezy, wyróżniają i porównują cechy różnych przedmiotów .Na tym mobilizowaniu dziecka do dokonywania określonych operacji umysłowych polega zasadnicza wartość zabaw dydaktycznych.
Motywem dla którego dzieci je podejmują jest przede wszystkim przyjemność ,oczekiwanie radości ,jaką daje trud rozwiązywania problemu i zadowolenie z uczestnictwa w zabawie, czy grze zespołowej.
M. Kwiatowska, Z.T. Topińska wyróżniają zabawy dydaktyczne: słowne oraz obrazkowe z ruchem. Natomiast Z. Bogdanowicz przyjęła dwie zasady i stworzyła dwa rodzaje podziałów
W pierwszym podziale zabaw kryterium doboru stanowi materiał, który stosujemy w zabawach dydaktycznych.
Uwzględniamy tu cztery rodzaje zabaw w zależności od materiału, który stosujemy w zabawach dydaktycznych:
-zabawy z pomocami gotowymi, w których konstrukcji zawarte jest zadanie do wykonania, jak na przykład: wieża piko ,baba sześciany różnej wielkości
- zabawy typu czarodziejski worek
- produkowane układanki', łamigłówki, zagadki obrazkowe , gry stolikowe
- zabawy słowne, jak zagadki niedokończone rymy i inne
W drugim podziale zabaw i gier dydaktycznych kryterium doboru stanowi cel występujący w zabawie a mianowicie:
-określenie cech przedmiotów i ich położenia
-utrwalenie pojęć matematycznych
-utrwalenie wiadomości o otoczeniu społecznym i przyrodniczym
-ćwiczenie poprawności wymowy
Zabawy i gry dydaktyczne spełniają ważne funkcje między innymi:
- Funkcje poznawcze- poprzez zabawy dydaktyczne dziecko zdobywa wiele nowych informacji jak twierdzi W. Hemmerling zabawy i gry dydaktyczne pełnią rolę wspomagającą w zakresie uświadamiania istoty poznawanych rzeczy, zjawisk i prawidłowości oraz sensu dokonujących się przemian.
- Funkcja kształcąca - poprzez zabawę dziecko uczy się bardzo wielu umiejętności, sprawności, zdobywa wiedzę
- Funkcja wychowawcza- Poprzez zabawy dziecko uczy się norm, reguł, wartości, współżycia w grupie, norm społecznych
- Funkcja projekcyjna - poprzez tę funkcję można diagnozować stany emocjonalne dziecka. Dziecko w czasie zabawy stwarza tzw. projekcje. To znaczy, ono projektuje siebie, czyli pokazuje się, otwiera, pokazuje jakie ma potrzeby, a jakie potrzeby ma jeszcze niezaspokojone.
- Funkcja terapeutyczna - pojęcie terapii jest wieloznaczne. Określamy tak sposób pracy z dziećmi mający na celu rozładowania wewnętrznych konfliktów, frustracji, napięć o charakterze emocjonalnym.
W zabawie dziecko wyraża siebie i rozładowuje napięcia emocjonalne. Stąd zabawa ma walory terapeutyczne.
Udane zabawy dydaktyczne dodają dziecku wiary we własne siły, a także nie pozostają one bez wpływu na stopniowe kształtowanie optymalnego stosunku do świata i ludzi.
Dydaktycy przyznają zabawom dydaktycznym istotne miejsce w procesie kształcenia. Podkreślają ich ważne funkcje poznawcze, kształcące i wychowawcze. Funkcje te występują w ścisłym powiązaniu, wzajemnie się przenikają i krzyżują, przyczyniają się do wszechstronnego rozwoju dziecka.


Literatura:
Bogdanowicz Z. Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli
Dudzińska I. Wychowanie i nauczanie w przedszkolu
Kapica G. Rozrywki umysłowe w nauczaniu początkowym
Kwiatowska M. Topińska Z. Pedagogika przedszkolna
Okoń W. Zabawa a rzeczywistość

---