Encyklopedia socjologii

Warszawa 2002 red. Merytoryczna Maria Baltaziuk, Wanda Lipniuk

TOŻSAMOŚĆ

Pojęcie tożsamości w socjologii i psychologii społecz­nej odnosi się najczęściej do sfery autodefnicji aktora społecznego - indywidualnego i zbiorowego. Można w związku z tym określić je jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań owego aktora o samym sobie.

Podmiotowość człowieka, samopoznanie i świado­mość Ja stanowiły od dawna przedmiot refleksji mo­ralistów, teologów, filozofów, artystów, a potem psy­chologów i psychiatrów, od czasu zaś wyodrębnienia się socjologii - również socjologów, choć pokolenie klasyków myśli socjologicznej nie posługiwało się ter­minem „tożsamość". Wczesne zainteresowania auto-percepcją podmiotu społecznego wiązały się z przeko­naniem, że w analizach jego działań należy uwzględ­niać wpływ sposobu pojmowania siebie na kierunek i formy aktywności interakcyjnej jednostki. James Mark Baldwin {1899) jako pierwszy sformułował myśl o wpływie „innego" na autodefinicję podmiotu. Char­les H. Cooley (1956), rozwijając tę myśl, wprowadził koncepcję „jaźni odzwierciedlonej" (looking-glass self', termin przejęty od filozofa i poety Ralpha W Emersona); z jej pomocą opisał mechanizm powstawania wyobrażeń i sądów aktora społecznego na temat sa­mego siebie. George H. Mead (1975), tworząc pod­stawy współczesnych badań nad interakcją i podkre­ślając jej procesualny charakter, posługiwał się poję­ciami „podejmowania roli innego" (taking the role of theother) i „znaczącego innego" (significant other) dla opisu powstawania jaźni działającego podmiotu. Ro­bert E. Park (1931) zaproponował pojęcie „koncepcji siebie" (self - conceptiori), wiążąc je z repertuarem peł­nionych przez jednostkę ról społecznych.

Zasługę wprowadzenia pojęcia tożsamości jed­nostki (identity) do nauk społecznych przypisuje się jednak psychologowi społecznemu orientacji psycho­analitycznej Erikowi Eriksonowi. Erikson rozpatrywał tożsamość w wymiarze biograficznym. Zagadnienie to analizował za pomocą koncepcji „cyklu życiowego", wiążąc je także ze zmianami makrostruktur społecz­nych (Erikson, 1959; 1963). Tożsamość, według Eriksona, to stabilna formuła autodefinicji powstająca w „punkcie przecięcia" trzech podstawowych wymia­rów egzystencji jednostki: możliwości jej organizmu, jej aspiracji i szans oraz ról społecznych i prototypo­wych karier oferowanych przez społeczeństwo. Nie­powodzenia w sferze integracji tych trzech wymiarów prowadzić miały do „dyfuzji tożsamości", której obserwowalnym przejawem miała być nieumiejętność kiero­wania sobą przez jednostkę. Program badawczy Eriksona, waloryzując obraz siebie jednostki jako istotnego pola badań psychospołecznych, otwierał je jednocze­śnie na analizy zmian makrostrukturalnych. Zawarta w nim była również implicite ważna, światopoglądowa w istocie teza o znaczeniu tożsamości w życiu jed­nostki. Idee Eriksona uległy następnie daleko idącej transformacji. Powstawały nowe sposoby pojmowania tożsamości aktora społecznego, które do projektu Erik­sona wprowadzały nowe propozycje metodologiczne, a także nowe treści światopoglądowe i polityczne.

Dwojaki rodowód koncepcji tożsamości, socjolo­giczny i psychospołeczny (znaczony odpowiednio na­zwiskami Meada i wczesnych interakcjonistów oraz Eriksona), podkreślany bywa z okazji prezentowania podstawowych różnic między stanowiskami w obsza­rze teorii tożsamości (por. Fortes, 1983). Stanowiska te różnią się również z uwagi na polimorficzność sposo­bów postrzegania siebie przez podmiot społeczny (por. np. Turner, 1968; Hewitt, 1976).

Sposoby rozumienia i wykorzystywania pojęcia tożsamości w socjologii

Wśród powodów, dla których pojęcie tożsamości poja­wiło się w języku socjologii, wymienić należy przede wszystkim trzy: po pierwsze — konieczność zrewido­wania bądź uzupełnienia zestawu pojęć związanych z socjologicznym opisem jednostki rozpatrywanej na tle zmieniających się struktur społecznych i formuł jej przynależności społecznych (istotnym momentem jest tutaj kwestionowanie walorów pojęcia roli społecznej); po drugie - przydatność pojęcia tożsamości w ana­lizach interakcji face-to-face; po trzecie - w różnych tradycyjnych dziedzinach badań rozpoznanie struktur tożsamości wykazuje walor eksplanacyjny, którego nie mają inne pojęcia opisujące aktora społecznego i wła­ściwe im podejścia metodologiczne.

Większość współcześnie występujących stanowisk w obszarze socjologicznej teorii tożsamości trafnie opisuje typologia zaproponowana przez Richarda Robbinsa (1973). Autor ten wyróżnia trzy główne teore­tyczne modele pojęcia tożsamości:

• model zdrowia tożsamości {identity health model);

• interakcyjny model tożsamości (identity interac-tion model);

• światopoglądowy model tożsamości (identity world view model).

Klasyfikację Robbinsa wypada uzupełnić o jesz­cze jeden typ modeli tożsamości, które zarysowują się przede wszystkim we współczesnej psychologii spo­łecznej. Za rzeczniczką tej orientacji Marisą Zavalloni (1973) określimy go jako:

• egologiczny model tożsamości ( identity egology model).

Źródłem modelu zdrowia tożsamości są prace Eriksona. Tożsamość jednostki, w myśl tego modelu, traktowana jest jako swoisty obszar mediacji między organizmem a wymogami życia społecznego, obszar, w którym ustala się pewna trwała formuła egzysten­cji jednostki mająca podstawę w zbieżności jej autopercepcji z tym, jak postrzega ją jej otoczenie spo­łeczne. Model zdrowia umieszcza tożsamość jednostki w kontekście dociekań nad przyczynami zaburzeń psy­chicznych, zwłaszcza związanych z różnymi posta­ciami niedostosowania społecznego i patologii spo­łecznej. Wychodząc z inspiracji właściwych omawia­nemu modelowi, badano np. wpływ zmian tożsamo­ści na występowanie anorexia nervosa, dążono do po­parcia materiałem dowodowym tezy o związku mię­dzy zachorowalnością na nowotwory a gwałtowną zmianą bądź odrzuceniem pierwszoplanowych iden­tyfikacji jednostki. Peter Weinreich (1983) opracował podejście pod nazwą ISA (Identity Structure Analysis) łączące analizę problemów psychologicznych jed­nostki z ogólnymi problemami społecznymi, zwłasz­cza z tożsamościowymi następstwami konfliktów kul­turowych, migracji i dyskryminacji. Centralne miejsce w teorii Weinreicha zajmuje przejęte od Eriksona poję­cie „dyfuzja tożsamości".

Teoretyczne i metodologiczne założenia interak­cyjnego modelu tożsamości biorą początek z faktu pojawienia się pojęcia tożsamości jednostki w interak-cjonizmie w związku z Simmlowskim pytaniem, jak możliwa jest interakcja.

Pojęcie tożsamości aktora społecznego stanowiło konieczne uzupełnienie jednej z zasadniczych kate­gorii interakcjonizmu, a mianowicie pojęcia „perspek­tywy" wyznaczającej horyzont orientacji aktora w otoczeniu, a w konsekwencji kierunku jego działania. Per­spektywę przyjętą przez podmiot można rozpatrywać w kontekście takich czynników, jak „znaczący inni", grupa odniesienia, przebieg procesu role-taking, które ostatecznie sumują się w jakiejś postaci autodefmicji.

Te ogólne założenia rozwijane byty w dwóch nur­tach interakcjonizmu. Z nazwiskiem Mumforda Kuhna związana jest tzw. szkoła Iowa, która aplikując do problematyki podmiotu społecznego pozytywistyczną metodologię dominującą w psychologii społecznej i so­cjologii lat pięćdziesiątych skoncentrowała się na ba­daniach empirycznych. Najpierw były to badania nad „postawami wobec siebie" (self-attitudes), które na­stępnie określono jako „koncepcję siebie" (self-concep-tion).

Zgodnie z założeniami tej orientacji, aktorowi spo­łecznemu ma być właściwa względnie trwała, trans-sytuacyjna koncepcja siebie (por. Kuhn, 1965), którą jako zmienną wyjaśniającą jego działanie wnosi on do interakcji. Kuhn zaproponował również technikę badania koncepcji siebie, której podstawowa formuła wykorzystywana jest do dzisiaj. Nosi ona miano Te­stu Dwudziestu Stwierdzeń, TST (Kuhn, McPartland, 1954). Technika TST doczekała się licznych modyfika­cji i procedur opracowywania uzyskanych tą metodą danych (zob. Spitzer, Couch, Stratton, 1971).

Równolegle rozwijał się drugi nurt, który z cza­sem zyskał nazwę szkoły chicagowskiej. Badacze tej orientacji eksponowali procesualność jaźni podmiotu społecznego i jej bezpośrednie związki z rozgrywającą się tu i teraz interakcją. Kwestionowali także zasad­ność tezy o posiadaniu przez podmiot trwałej, trans-sytuacyjnej autodefinicji. Na przykład Anselm Strauss (1969) badał w związku z tym polimorficzność spo­sobu doświadczania siebie w interakcji. Erving Goff-man (1979) poszukiwał potwierdzenia trzech podsta­wowych, jego zdaniem, wariantów przejawiania się tożsamości: tożsamości społecznej (social identity), tożsamości osobowej (persona! identity) i tożsamo­ści Ja (ego-identity). W nurcie tym opracowano pod­stawy analiz biograficznych transformacji tożsamo­ści (Strauss, 1969), które ostatnio zaowocowały bada­niami wykorzystującymi technikę tzw. wywiadu nar­racyjnego (Schiitze, 1983).

Światopoglądowy model tożsamości posługuje się takimi pojęciami, jak wartość, wzór kulturowy lub etos. Koncepcja tożsamości pojmowana jest w tym przypadku jako zbiór trwałych przesłanek autopercepcji, ukształtowanych wśród członków danej zbioro­wości, przy czym przesłanki te wywodzą się z cech struktury społecznej lub całościowo, antropologicz­nie pojmowanej kultury tejże zbiorowości. Światopo­glądowy model tożsamości odwołuje się również do tezy o zmianie warunków psychospołecznej egzystencji jednostki we współczesnym społeczeństwie i o ko­nieczności wprowadzenia w związku z tym pojęcia tożsamości do języka teorii socjologicznej. Za przykład myślenia kategoriami tego modelu służyć może stano­wisko Ralpha Turnera (1976). Wskazuje on, iż w spo­łeczeństwach wkraczających w fazę postindustrialną nastąpiła zmiana zasady organizującej autopercepcje jednostek, przejście od „instytucji" do „impulsu" jako ogniska skupiającego autodefmicje jednostki. Przejś­cie to spowodowała utrata „realności" przez strukturę instytucjonalną społeczeństwa wywołana generalną zmianą podstaw więzi społecznej, eksponującej coraz wyraźniej konsumpcję (a nie produkcję, jak dawniej) jako czynnik grupotwórczy. Egologiczny model tożsamości, rozwijany we współczesnej psychologii społecznej, zmierza do wy­odrębnienia obszaru autodefinicji jednostki jako pola badań umożliwiających ilościowe analizy procesów powstawania i transformacji różnorodnych wymiarów tożsamości jednostki. Celem badań jest rekonstrukcja struktury i zasad funkcjonowania układu generują­cego różne postacie postrzegania siebie przez aktora społecznego. Uznanymi badaczami na tym polu są m.in. Zavalloni (1980; 1983) oraz Henry Tajfel (1982). Przykładem tej orientacji w literaturze polskiej jest sta­nowisko Józefa Kozieleckiego (1981).

Ostatnio w naukach społecznych można dostrzec tendencję do generalizacji pojęcia tożsamości i rozsze­rzania w związku z tym jego zakresu także na zbio­rowości. Mówimy w tym przypadku o różnorodnych postaciach tożsamości kolektywnych. Spotyka się to niekiedy ze sprzeciwem ze strony tych teoretyków, których zdaniem posługiwanie się pojęciem tożsamo­ści w stosunku do zbiorowości może mieć charakter co najwyżej metaforyczny. Mimo to powstały prace poświęcone tożsamościom grup etnicznych (Peterson Royce, 1982; Holy, 1992), tożsamościom narodowym (Borner, 1986; Schlesinger, 1987) czy tożsamościom ruchów społecznych (Touraine, 1977). Podjęte zostały także prace nad sformułowaniem ogólniejszych ujęć tożsamości kolektywnych.

O miejscu koncepcji tożsamości w teorii socjo­logicznej informują prace będące najczęściej dorob­kiem licznych w latach osiemdziesiątych konferencji międzynarodowych poświęconych tym zagadnieniom. Wymieńmy wśród nich dwa obszerne tomy pod re­dakcją Pierre'a Tapa: ldentite individuelle et person-nalisation: production et ąffirmation de l'identite oraz Identitćs cołlectives et changements sociaux, wydane w 1980 r., a także tom pod redakcją Anity Jakobson--Widding Identity Persona! and Sociocultural (1983). O kierunkach zainteresowań badaczy polskich infor­mują prace: Małgorzaty Melchior Spoteczna tożsamość jednostki (1990), Pawła Boskiego, Marii Jarymowicz

i Hanny Malewskiej-Peyre Tożsamość a odmienność kulturowa (1992), Zbigniewa Bokszańskiego Tożsa­mość, interakcja, grupa (1989). W1995 r. z inicjatywy międzynarodowej grupy badaczy zaczęło się ukazy­wać czasopismo poświęcone problematyce tożsamości „Social Identities. Journal for the Study of Race, Nation and Culture".

Bibliografia

Baldwin J. M. (1899), Social and Ethical Interpretations in Mental Development, New York • Borner P (red.) (1986), Concepts of National Identity — An Interdisciplinary Dia-logue, Baden-Baden •Cooley Ch. H. (1956) [1902], Hu-man Naturę and Social Order, w: R. Cooley-Angel (red.), The Two Major Works of Charles H. Cooley, Glencoe, 111.

• Erikson E. (1959), Identity and the Life Cycle, „Psycholo-gical Issues" nr 1 • Erikson E. (1963), Childhood and So-ciety, New York «Fortes M. (1983), Problems oj Identity and Person, w: A. Jacobson-Widding (red.), Identity Persona! and Sociocultural, Uppsala «Goffman E. (1979), Stigma. Notes on the Management oj Spoiled Identity, Harmonds-worth •Hewitt J. E (1976), Sejf and Sodety. A Symbolic Interactionist Social Psychology, Boston «Holy L. (1992), Kulturowe tworzenie tożsamości etnicznej: Berti z Darfur, w: Z. Mach, A. K. Paluch (red.), Sytuacja mniejszościowa i toż­samość, Kraków •Kozielecki J. (1981), Psychologiczna teo­ria samowiedzy, Warszawa «Kuhn M. H. (1965), Self, w: A Dictionary ofthe Social Sciences, New York • Kuhn M. H., McPartland T. S. (1954), An Empirical Investigation oJSelf--attitude, „American Sociological Review^M t. 19, s. 68-76

• Mead G. H. (1975), Umysł, osobowości społeczeństwo, War-szawa Park R. E. (1931), Human Naturę Attitudes and the Mores, w: K. Young (red.), Social Attitudes, New York

• Peterson Royce A. (1982), Ethnic Identity. Strategies of Diversity, Bloomington • Robbins R. (1973), Identity Culture and Behavior, w: J. J. Honigman (red.), Handbook of Social andCulturalAnthropology, Chicago • Schlesinger Ph. (1987), On National Identity: Some Conceptions and Misconceptions Criticized, „Social Science Information" nr 2 •Schutze F. (1983), Biogrąfięforschung und narratives Interview, „Neue Praxis" nr 2 •Spitzer S., Couch C, Stratton J. (1971), The Assessment oj the Sejf, Iowa City • Strauss A. L (1969), Mir-rors andMasks, New York »Tajfel H. (1982), Social Identity and Intergroup Relations; Cambridge •Touraine A. (1977), The Self-production ofSociety, Chicago-London • Turner R. (1968), The Self-conception in SocialInteraction, w: Ch. Gor-don, K. J. Gergen (red.), The Selfin Social Interaction, New York • Turner R. (1976), TheReal-self-.JromInstitution tolm-pulse, „The American Journal of Sociology" nr 5 • Weinreich E (1983), Psychodynamics ofPersonal and Social Identity: The-oretical Concepts and their Measurement in Adolescentsjrom Belfast Sectarian and BristolMinority Groups, w: A. jacobson--Widding (red.), IdentityPersonalandSociocultural, Uppsala

• Zavalloni M. (1973), LIdentite psychosociale: un concept a la recherche d'une science, w: S. Moscovici (red.), Introduc-tion a la psychologie sociale, Paris •Zavalloni M. (1980), Identite sociale et eco-egologie. Vers une science empiricue de la subjectivite, w: P. Tap (ted.),Identites collectives etchange-ments sociawc, Toulouse • Zavalloni M. (1983), Eco-egology: the Study ofthe Interaction between Social and Personal Iden-tities, w: A. Jakobson-Widding (red.), Identity Personal and Sociocultural, Uppsala.

Zbigniew Bokszański

---