Wykład 4 5.11.2007
Znaczenie słowa konstytucja
konstytucja - łac. „constitue” (???) - porządkowanie, urządzanie
W starożytnym Rzymie rozumiano słowa konstytucja dwojako:
- działalność ustawodawcza
- działalność ustrojodawcza
W okresie średniowiecza pojęcie konstytucji kojarzone z regułami życia zakonnego.
W XVI wieku konstytucja oznacza zbiór fundamentalnych, zasadniczych praw państwa.
W XVIII w. u Monteskiusza ujmowana była w trojakim znaczeniu:
- prawa fundamentalne państwa
- rzeczywisty ustrój społeczny
- wiązana z warunkami środowiska naturalnego
Współcześnie nawiązujemy do znaczenia z przełomu wieku XVIII/XIX. Wiąże się z systemem rządów, formą państwa, określa sposób organizacji życia społecznego, politycznego i gosp.
Konstytucja jest aktem normatywnym regulującym podstawowe zagadnienia, którymi się zajmuje.
Klasyfikacje pojęcia konstytucji
I
Wg znaczenia:
- materialne (faktyczne) - rzeczywisty ustrój państwa
- formalne (prawnicze) - ujmowa jako szczególny akt prawny, o najwyższej mocy
II
Konstytucje:
- pisane - odpowiednik konstytucji w znaczeniu formalnym”
- spisane w jednym akcie prawnym - Polska Konstytucja 2.04.1997
- nie spisane w jednym akcie prawnym (konstytucje złożone) - Konstytucja RP z lat 1992-97, Konstytucja Królestwa Szwecji
- niepisane - Konstytucja Brytyjska,
III
Konstytucje:
- rzeczywiste - takie, które w sposób dokładny odzwierciedlają ustrój danego państwa - Konstytucja RP z 23.04.1935r.
- fikcyjne - nie odzwierciedlają istniejącego układu sił społecznych (ustroju) - Konstytucja RP z 17 marca 1921
Państwa z reguły chcą posiadać konstytucje rzeczywiste. Jednakże czasami układ sił politycznych albo społecznych uniemożliwia uchwalenie dobrej konstytucji.
Problem istoty konstytucji
Ferdynand Lasal (???)- 1862r.:
- czy tekst konstytucji może być dowolny? - Lasal udowodnił tezę, że tak. Wystarczy aby tekst konstytucji odpowiadał układowi sił społecznych, a będzie to konstytucja rzeczywista.
Konstytucję rzeczywista nie musi odpowiadać temu, co zostało zapisane w konstytucji pisanej.
IV
Ze względu na zakres regulacji który obejmuje konstytucja:
- konstytucje pełne - takie, które regulują zasady ustroju państwa, określają suwerena, sposób budowy aparatu państwowego, prawa i wolności obywatelskie, zapewniają swoim przepisom najwyższą moc prawną, dotykają problem zmiany konstytucji określając sposób jej zmiany. Definicja ta pokrywa się z pojęciem prawa konstytucyjnego.
- konstytucje niepełne - w Polsce tzw. „małe konstytucje” - mają charakter prowizorycznych aktów prawnych, które z powodów najczęściej politycznych, mają zastąpić konstytucję lub tymczasowo uregulować funkcjonowanie państwa np. w okresie gdy nie ma uchwalonej konstytucji - Mała Konstytucja 14.02.1947r.
V
Tryb zmiany konstytucji:
- konstytucje sztywne (usztywnione) - takie, których ustawodawca wprowadza do niej określone instrukcje, które mają zapobiec pochopnym zamianom konstytucji np.
- wprowadzenie kwalifikowanej większości
- wprowadzenie kwalifikowanego quorum
- musi być zatwierdzona w drodze referendum
- wprowadzenie do tekstu zapisów, że pewne działy konstytucji nie podlegają w ogóle zmianie (są sztywne) np. Francja - zapis o republikańskim charakterze państwa
- niektóre rozdziały aby zostały zmienione wymagają akceptacji tych zmian w referendum - Konstytucja Kuby
Konstytucja sztywna - konstytucja zupełnie niezmienna. W praktyce nie ma takich konstytucji. Jedynym przykładem jest Polska - 1768r - prawa kardynalne.
- giętkie - konstytucja zmieniana zwykłą większość głosów, tak jak każda ustawa
Geneza konstytucji
Szkoła Praw Natury
Naturalne prawa jednostki, prawa które uzyskujemy z chwilą urodzenia ograniczają władze państwowe.
Koncepcja umowy społecznej - John Lock, J-J. Russeau
Społeczeństwo przekazuje w drodze umowy swoje prawa pierwotne, naturalne, panującemu celem zapewnienia ochrony i obrony przede wszystkim przez najazdem sąsiadów. Umowę tą można wypowiedzieć.
Teoria podziału władzy - Monteskiusz
Odseparowanie władz, wykonywania tych władz oraz zapewnienie hamulców, które nie pozwalają aby w państwie jedna z władz uzyskała przewagę nad dwoma pozostałymi.
Wg Monteskiusza wolność jednostki może być zagwarantowana tylko tam gdzie przyjęto trójpodział władzy.
Światopogląd racjonalistyczny
Odwoływanie się do rozumu i przekonań człowieka.
Światopogląd racjonalistyczny był przeciwstawiany światopoglądowi teologicznemu wg którego jednostka cierpi za grzechy swoje lub przodków.
Konstytucja jest mechanizmem przejścia od ustroju absolutystycznego do monarchii konstytucyjnej.
Wiosna ludów, wojny Napoleońskie przyczyniają się do rozpropagowania idei konstytucji.
Konstytucja we Francji w XVIII wieku - pewien materiał propagandowy - wyrażająca program rodzącej się burżuazji, aktem który zawiera hasła mobilizująca społeczeństwo do walki o własne prawa. Konstytucja ma ograniczać ustrój feudalny.
Cechy szczególne konstytucji
wyróżniające konstytucję z całości ustawodawstwa
a) co do treści - powinna:
Treść konstytucji i przedmiot prawa konstytucyjnego się pokrywa.
- wyróżniać suwerena - w Polsce naród
- określać sposób realizacji władzy przez suwerena:
- pośredni - przez przedstawicieli
- bezpośredni - w drodze referendum
- określać instytucje funkcjonujące w państwie
Zdarzały się wyjątki - Instytucja Prezydium Rządu - 1952-57 - organ zastępujący Radę Ministrów - ustawodawca nie uznał za stosowne by włączyć tą instytucję do Konstytucji aż do 1976r.
- określać stosunek ustawodawcy do praw i wolności obywatelskich
W PRL mówiono o „wolnościach podstawowych”.
- określać stosunek państwa do własności
- odnosić się do problematyki prawa wyborczego
- określać sposób zmiany konstytucji
b) co do formy (cechy formalne):
- nazwa konstytucji - nazwa ta jest zarezerwowana dla jednego aktu prawnego. Niekiedy używa się nazw synonimicznych (zastępczych) np.
- ustawa zasadnicza (22.7.1952r), Konstytucja Niemiecka 1942
- ustawa konstytucyjna - Konstytucja kwietniowa
- karta konstytucyjna - Konstytucja Ludwika z 1814r.
- ustawa rządowa - Konstytucja 3-go maja
- tryb uchwalania konstytucji - w zależności od tego czy suweren jest naród czy monarcha, możemy dokonać dalszego podziału uchwalania konstytucji
- konstytucja oktrojowana - suwerenem jest monarcha, ale nadaje ją nie koniecznie monarcha - np. konstytucja z 1814, Konstytucja Jugosławii 1931r, Konstytucja Pruska 1848r (nadana przez rząd)
- suweren naród:
- referendum
- konstytucja jakobińska
- 58 - V republika Francuska
- Konstytucja Republiki Estońskiej
- Federacji Rosyjskiej 1993r.
- uchwalane przez konstytuantę (organ powołany do uchwalenia konstytucji)
- konstytucja amerykańska (rolę konstytuanty pełniła konwencja konstytucyjna)
- praktyka francuska
- uchwalenie konstytucji przez parlament zwykły:
- Konstytucja Czeska - 1992
- Konstytucja ZSRR - 1977
- Konstytucja Chorwacji - 1990
- Konstytucja Ukrainy - 1996
- sposoby kombinowane:
- referendum + wola parlamentu - IV Republika Francuska 1942r(???), Konstytucja RP z 2.04.1997
- połączenie woli monarchy i parlamentu - Konstytucja Pruska z 1850r
- sejm ustawodawczy (łączył cechy parlamentu zwykłego i konstytuanty) - w Polsce
- tryb zmiany konstytucji
Nie jest na ogół odwrotnością trybu jej uchwalenia. Najczęściej rozumie się to pojęcie jako uchylenie obowiązującej konstytucji lub zmianę jej treści. Obecnie używamy pojęć zmiana, rewizja konstytucji.
- zmiana częściowa - nowelizacja
- zmiana całkowita
- zmiana formalna - zastąpienie tekstu innym tekstem
- zmiana materialna - zastąpienie niektórych postanowień
- zmiana restytucyjna - powrót do zasad początkowych, które zostały później zmienione np. historia NIK w Polsce.
- zmiany korekcyjne - dostosowujące tekst konstytucji do zmieniającej się rzeczywistości. Często dwustopniowa - najpierw ustanowienie organu a potem wpisanie go do konstytucji:
- ustawa o NIK
- Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny - 1982r.
Ustawodawca w Polsce nie dokonuje rozróżnienia między zmianą częściową a całkowitą (Art. 234). Nie można zmienić konstytucji w trybie wniosku nagłego. Usztywniony rozdziały dotyczące praw i wolności a także trybu zmiany konstytucji.
- forma i systematyka konstytucji
- moc prawna konstytucji
4