Rzeźbotwórcza działalność lodowców.
Strefy krajobrazowe na obszarach zlodowaceń lądowych
Ślady rzeźbotwórczej działalności lodowców możemy zaobserwować na obszarach objętych zlodowaceniem plejstoceńskim. Wielkie zlodowacenia pozostawiły na ogromnych obszarach niezmiernie charakterystyczne piętno, zarówno w morfologii, jak i w hydrografii czy glebach. Zlodowacenie wytworzyło więc swoiste krajobrazy, które uwydatniły się na całości stosunków geograficznych rejonu bezpośrednio lub pośrednio objętego zlodowaceniem, a rodzaj działalności lodowca warunkował powstawanie określonych form polodowcowych.
Lodowce wytworzyły się i nasunęły na istniejącą wcześniej rzeźbę i sieć rzeczną. W ośrodkach, z których się rozchodziły, siła erozji lodowcowej, tzw. żłobienia, była największa, gdyż masa lodu była największa i teren ten najdłużej pokryty był lodami. Stąd głównie wynoszone były głazy narzutowe, które dostarczały materiału morenowego na bardzo duże odległości. W brzeżnych, peryferyjnych strefach zlodowacenia czasza lodowa była cieńsza, okres jej zalegania krótszy,
a ruch lodowców wolniejszy. Poszczególne jęzory dostosowywały się w znacznym stopniu do kształtów podłoża, zajmując przede wszystkim doliny, dlatego też siła żłobiąca lodu była mniejsza, a jego działalność ograniczała się głównie do akumulacji niesionego materiału narzutowego. Szczególnie duża akumulacja tego materiału następowała tam, gdzie czoło lodowców dłużej stagnowało, tworząc tzw. pagóry moren końcowych.
Jednak wpływ zlodowacenia nie kończył się tutaj. Po zewnętrznej stronie moren czołowych, na przedpolu lodowca rozwijały wielką działalność wody roztopowe, tzw. wody fluwioglacjalne. Wypływały one obficie z czoła lodowca, rozmywały materiał morenowy i przenosiły go oraz sortowały. Bliżej lodowca osadzały grube żwiry dalej otoczaki i piasek gruboziarnisty, następnie coraz drobniejszy piasek a na końcu pylaste cząstki wywiane z moren czołowych. Wody fluwioglacjalne tworzyły w ten sposób rozległe równiny sandrowe. Ponadto wody roztopowe płynące na południe, napotykając na swojej drodze wody płynące istniejącą na przedpolu lodowca sieci rzeczna i łącząc się z nimi tworzyły wielkie pradoliny o biegu równoleżnikowym. W pewnej odległości od moren czołowych osadzał się less z pyłu wywianego z rozkruszonych i zwietrzałych głazów narzutowych.
Po wewnętrznej stronie pasma moreny czołowej ciągnie się strefa moren dennych, na którą składają się ozy, drumliny czy łańcuchy jezior polodowcowych. Tak więc moreny czołowe stanowią granicę między dwiema strefami różnych krajobrazów zupełnie odmiennych pod względem ukształtowania powierzchni, choć do powstania jednych i drugich przyczynił się lodowiec. Różnice pomiędzy tymi krajobrazami są tak wielkie, że można odczytać położenie czoła stagnującego lodowca nawet, gdy wały moren czołowych ulegną zniszczeniu. Strefy krajobrazów powstałych wskutek narzutów mogą się powtarzać wraz ze zmianą szerokości geograficznej.
Rodzaje działalności lodowców i wód roztopowych
Jednym z rodzajów działalności lodowców jest działalność transportująca. Polega ona na przenoszeniu materiału w postaci moreny. W zależności od miejsca transportu możemy wyróżnić morenę: powierzchniową, boczną, denną, czołową
i wewnętrzną.
Działalność niszcząca lodowców polega na egzaracji, czyli zdzieraniu
i fałdowaniu osadów przez czoło nasuwającego się lodowca. W rezultacie powstają moreny egzaracyjne i zagłębienia końcowe. Może to być też detersja, czyli wygładzanie podłoża skalnego przez glinę nasiąkniętą wodą. Powstają wtedy wygłady lodowcowe oraz mutony. Może to być również detrakcja, czyli wyorywanie bloków i okruchów z podłoża skalnego, co prowadzi do powstawania bruzd i rys lodowcowych. W wyniku wszystkich wymienionych rodzajów działalności niszczącej lodowców powstają doliny U-kształtne zwane żłobami lodowcowymi. Znaczącą rolę w niszczeniu odgrywają również wody fluwioglacjalne, które prowadzą do powstawania rynien polodowcowych, pradolin czy lejów glaciwytopiskowych.
Lodowiec może prowadzić również działalność akumulacyjną, czego efektem są wzniesienia i równiny morenowe, drumliny, ozy, sandry.
Formy i krajobrazy lodowcowe
W strefie akumulacji lodowcowej występują różnego rodzaju moreny czołowe
i denne, drumliny, jeziora oraz utwory powstałe wskutek akumulacyjnej działalności wód roztopowych: kemy i ozy. W strefie wewnętrznej, będącej dziełem wód rzeczno-lodowcowych, czyli fluwioglacjalnych powstawały równiny sandrowe, pradoliny i jeziora.
Morena denna przedstawia równiny z lekko falującymi wyniosłościami. Powierzchnię jej cechuje brak silniejszych spadków, zaokrąglone wypukłości i zagłębienia, co wpływa na powstawanie sieci rzecznej o zawiłych, niezdecydowanych kierunkach biegu. W większych zagłębieniach mieszczą się jeziora, torfowiska i bagna, a w małych zaklęsłościach terenu tzw. „oczka”. Materiał moreny dennej składa się przeważnie z gliny zwałowej, a rzadziej z piasku.
Szczególne formy moreny dennej przedstawiają drumliny. Są to owalne pagórki występujące zbiorowo, a ich podłużne osie są równoległe do siebie i do kierunku lodowca, który je wytworzył. Materiał budujący drumliny jest taki sam, co w morenach dennych. Powstały przez wygniecenie moreny w miejsca, gdzie przylegał on ściśle do podłoża, albo też tam, gdzie lodowiec prasował osadzone już przedtem na swej drodze moreny. Ich wydłużony kształt powodowany jest powstawaniem ich podczas ruchu lodowca.
Moreny czołowe przedstawiają się jako zespół pagórków, uszeregowany w wały lub grzbiety, ciągnące się łukami równolegle do dawnego skraju jęzorów lodowcowych. Występują na nich liczne kopiaste wierzchołki, a cała powierzchnia ma charakter chaotycznie rozrzuconych wypukłości i wklęsłości. Pasma moren czołowych często rozkładają się równolegle do siebie. Pomiędzy nimi występować mogą jeziora moreny czołowej. Materiał moreny czołowej składa się z piasku, żwirów, głazów i gliny, chaotycznie pomieszanych i pozbawionych uwarstwienia.
Kemy są pagórkami o nierównej powierzchni lub płaskimi stożkami. Leżą zazwyczaj w przerwach pomiędzy morenami czołowymi pochylają się łagodnie na stronę zewnętrzną łańcuch morenowego. Zbudowane są z piasku i żwiru nieregularnie uwarstwionego, uwarstwionego na ich powierzchni spotyka się czasami głazy narzutowe i resztki moreny dennej. Kemy są wytworem wód fluwioglacjalnych fluwioglacjalnych zostały osadzone w wylotach tuneli podlodowcowych lub szczelin.
Ozy są to długie, wąskie i kręte wały o stromych zboczach. Ich wysokość i szerokość zmienia się a same wały często się urywają. Zbudowane są przeważnie z gruboziarnistych piasków i żwirów ułożonych warstwami, pochylających się zgodnie ze zboczami, zwykle ułożone są prostopadle do łańcuchów moren czołowych i równolegle do kierunku ruchu lodowca. Są wytworem potoków podlodowcowych.
Równiny sandrowe to formy wytworzone przez wody fluwioglacjalne spływające sprzed czoła lodowca i osadzające po drodze drobniejszy materiał skalny wyniesiony z moren. Wypływające potoki sortują wynoszony materiał; bliżej czoła lodowca osadzają grubszy żwir, a dalej drobniejsze kamyki, piasek aż wreszcie muł. Miąższość tych osadów zmniejsza się w miarę oddalania się od moren czołowych, w skutek czego występuje pochylenie równin sandrowych.
Bibliografia:
Jan Starzomski, 2005, Paszport maturzysty - Geografia.
Jan Flis, 1995, Słownik szkolny. Terminy geograficzne.
Stanisław Lencewicz, 1954, Lodowce i ich wpływ na rzeźbę powierzchni ziemi. Wody Lądowe.
Jadwiga Kop, Maria Kucharska, Elżbieta Szkarłat, 2002, Geografia. Podręcznik. Szkoły ponadgimnazjalne.
Dorota Makowska, 2002, Geografia. Podręcznik do liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum.
Wielki ilustrowany atlas świata, 1995, GeoCenter International.