54. „Granica” Zofii Nałkowskiej
Powieść początkowo nosiła tytuł Schematy, co miało symbolizować schematyzm życia ludzkiego oraz schematyzm fabularny. Autorka dała tutaj upust swoim zainteresowaniom - psychologią, psychiką kobiety i mężczyzny, wytrzymałością ludzkiej natury, zagadnieniami ekonomicznymi, moralnymi etc.. W trakcie pracy nad powieścią Nałkowska nieco odeszła od pierwotnych zamierzeń, stąd też zmianie uległ również tytuł.
Granica jest doskonałą syntezą wiedzy o człowieku z artyzmem narracji, kompozycji i stylu. W Granicy autorka postawiła wiele bardzo aktualnych pytań - o moralność człowieka, granice moralności oraz tożsamości, o wybór postaw i ich uwarunkowania. Granica jest z pozoru tylko banalnym romansem, bazującym na erotycznym skandalu w wyższych sferach. Oryginalność polega na tym, iż pod tym płaszczykiem kryje się skomplikowane studium ludzkiej psychiki i zachowań, zaś kluczem do odczytania sensu utworu zdaje się być tytuł powieści.
Tytuł można rozpatrywać na dwa sposoby i obydwa są zapewne trafne:
Symbolikę społecznej granicy odnajdujemy w kamienicy Kolichowskiej.
”Co dla jednych jest podłogą, to dla innych jest sufitem”. W powieści odnaleźć możemy warstwy społeczne, oddzielone właśnie symboliczną granicą. Trzy z nich to arystokracja, bogaci mieszczanie oraz członkowie sfer rządowych. Liczą się dla nich tylko ich własne interesy, są filantropami na pokaz. Kolejną warstwę tworzą mieszanie - a reprezentuje ją na przykład Elżbieta, Zenon i Kolichowska. Stwarzali oni pozory sprawiedliwości, uczciwości, w gruncie rzeczy będąc egoistami oraz karierowiczami. Ostatnią warstwę społeczną tworzy proletariat. Z tej grupy wywodziła się m.in. Justyna i jej matka. To ludzie biedni, głodni, chorzy, uzależnieni od innych, wyższych warstw.
Poszczególne grupy społeczne dzieli granica niemożliwa do pokonania..
Drugim rodzajem granicy jest granica moralna. To właśnie ją przekroczył Zenon. Oznacza ona granicę, którą stopniowo przekracza się w swych działaniach i moralnych wyborach. W przypadku Zenona był to romans z Justyną, decyzja o konieczności usunięcia ciąży, rozkaz strzelania do robotników. Zenon stopniowo, każdego dnia, rozszerzał swoją moralną granicę. . Jest to granica moralnej odporności i odpowiedzialności.
Granica może być jednak rozumiana także w aspekcie psychologicznym i filozoficznym.
Granica psychologiczna stawia przed nami pytanie o kres możliwości poznania siebie, innych i świata.
Granica filozoficzna to pytanie o poznanie rzeczywistości przez człowieka, o odróżnianie tego, co obiektywne od tego, co subiektywne Jest to też granica dzieląca nasze postrzeganie nas samych oraz nasz obraz w oczach innych.
Jest również granicą odporności psychicznej człowieka. Jej przekroczenie oznacza, że człowiek zatraca własną tożsamość i przestaje być sobą.
Możemy powiedzieć, że „Granica” jest powieścią społeczną (pokazuje bowiem obraz społeczeństwa i różnych jego warstw) lub powieścią psychologiczną (Nałkowska ukazuje dokładnie wnętrze bohaterów, ich myśli, szczególnie kobiece: Justyny i Elżbiety)
W „Granicy” autorka świadomie skorzystała z kilku prostych schematów, opierając na nich fabułę powieści. Pierwszym schematem jest romans, którym na pierwszy rzut oka zdaje się być utwór. Fabuła powieści jest prosta - opiera się na romansie młodego ziemianina, Zenona, z prostą, wiejską dziewczyną, córką kucharki - Justyną. Zakończenie romansu jest także typowe i banalne - zemsta na kochanku i samobójstwo jednej ze stron (Zenona oczywiście i dobrze mu tak! :P). Nałkowska skorzystała także ze schematu małżeńskiego trójkąta, który stał się dla niej jednak tylko pretekstem do dalszej analizy - psychiki, moralności, etyki i granic.
Autorka przestrzaga także przed schematami, które my sami, czasem nawet nieświadomie powielamy w swoim życiu. I tak na przykład Bogutówna podobnie jak jej matka wdaje się w romans i zachodzi w ciążę (nie ma jednak nieślubnego dziecka, ponieważ usuwa je za namową Ziembiewicza); ojciec Zenona zdradzał wielokrotnie żonę - podobnie Zenon ma romans z kucharką; natomiast Elżbieta Biecka wychowała się u ciotki - matka ją zostawiła, analogicznie ona zostawia syna w opiece babce, a sama wyjeżdża po samobójstwie męża.
Główne motywy powieści:
Motyw bohatera - karierowicza (Zenon Ziembiewicz)
Motyw szlacheckiego dworku (Boleborze)
Motyw zemsty (oblanie Zenona kwasem)
Motyw małżeńskiego trójkąta
Obraz II Rzeczpospolitej