1. Korzenie psychologii

Nauka o duszy Platona i Arystotelesa

Platon

Dusza- 2 funkcje: biologiczna i poznawcza

Biologiczna - dusza to czynnik życia, bez duszy ciało jest martwe, dusza niezbędna dla ruchu. Istota duszy - to co samo wprowadza się w ruch. Dusza jest realna lecz niematerialna

Poznawcza- dusza poznaje właściwości wspólne zmysłów, podobieństwa, tożsamość. Dusza poznaje za pomocą ciała: bezpośrednio lub pośrednio. W poznaniu istotne jest poznanie idei, nie rzeczy. Idee są znane, chociaż ciało nie styka się z nimi.

Dusza zaspokaja potrzebę nieśmiertelności.

Części duszy: rozumna, zmysłowa, impulsywna

Tezy Platona - dualizm duszy i ciała:

1. Dusza jest nieśmiertelna

2. Dusza jest oddzielna, jednak zespala się z ciałem w człowieku. Zespolenie nie jest dla duszy niezbędne.

3. Dusza jest doskonalsza od ciała (dusza jest rozumna, poznająca idee, jest źródłem prawdy.

Arystoteles

Szersze ujęcie duszy.

Świat składa się z formy i materii.

Forma - pojęcie organizacji. Formą jest dusza, jest energią organicznego ciała. Zarówno dusza jak i ciało są organiczne, czyli stanowią substancję - hylemorfizm (dusza i ciało muszą współistnieć razem, nie osobno. Dusza jest czynnikiem życia organicznego.

Dusza jest zasadą życia

Trzy formy/funkcje duszy:

1. Roślinna (najniższa) - powoduje odżywianie i wzrost

2. Zwierzęca (wyższy szczebel) - zdolna do spostrzegania, posiada uczucia i popędy, dąży do przyjemności i unika przykrości

3. Myśląca, rozumna, przynależna człowiekowi, dąży do poznania bytu i dobra. Dusza kieruje wolą człowieka i dlatego staje się wolna. Dusza myśląca zawiera duszę roślinną i zwierzęcą.

Rozum: praktyczny (kieruje się wolą) i teoretyczny (poznaje)

Rozum: bierny i czynny

Bierny - receptywność poznania, tworzy pojęcia z wyobrażeń zmysłowych, pełni funkcję poznawczą

Czynny - związany z samorzutnością duszy, wprawia w ruch czyny. Rozum bierny jest pierwszą przyczyną samorzutnych poczynań. Nie dzieli losu duszy i ciała, jest niezniszczalny, ma naturą boską, dowartościowuje ciało pierwiastkiem boskim.

Dusza jest mikrokosmosem, Bóg makrokosmosem. Bóg i dusza - formy samoistne.

Trzy poziomy aktywności:

1. Procesy wegetatywne: rośliny

2. Procesy motoryczne: zwierzęta

3. Świadomość: człowiek

Arystoteles tłumaczył przebieg złożonych procesów psychicznych. Zwracał uwgę na aktywność człowieka:

Przyczyny sprawcze - zdarzenia, czynności

Przyczyny reaktywne - zachowanie celowe

Czynniki aktywizujące - tkwią w człowieku aktywizują od wewnątrz

W materialnym ciele jakaś niematerialna substancja steruje człowiekiem od wewnątrz (człowiek żyjący w człowieku i kierujący nim, może żyć samodzielnie - teoria hommulusa)

Arystoteles uznawał spoleczną naturę czlowieka

Metafora maszyny

metafora maszyny - Najstarsza i najpopularniejsza metafora organizacyjna. Zapoczątkowała ją teoria naukowego zarządzania przedstawiona przez Taylora (1911). Taylor w swoich pracach chciał w logiczny sposób udowodnić możliwość stworzenia perfekcyjnej maszyny produkcyjnej, będącej konstrukcją złożoną z ludzi i środków wytwórczych. Praca Taylora była szeroko krytykowana przez następne 50 lat, ale jego idee miały głęboki wpływ na organizacje i zarządzanie i na sposób w jaki mówimy o życiu organizacji.

Poglądy filozofów:

J. Lock - przełom XVII/XVIII w. Żył w latach 1632-1704. Jest jednym z głównych przedstawicieli angielskiego empiryzmu (podstawową rolę w poznaniu pełni doświadczenie). W centrum jego filozofii znajduje się teoria poznania. Każdy człowiek wg Locke`a posiada w swoim umyśle określone przedstawienia, nazywa je ideami. Pochodzą one wyłącznie z doświadczenia.

Doświadczenie:

- zewnętrzne - poznawanie świata fizycznego na podstawie nauk przyrodniczych

- wewnętrzne - poznawanie siebie samego

Psychologia - jedyną nauką zajmującą się doświadczeniem bezpośrednio, inne - pośrednio

Analiza świadomości jako podstawa zainteresowań psychologów

Kartezjusz - I połowa XVII w. Autror dzieła Cogito ergo sum (myślę, więc jestem)

Założenia:

- fundamentu wiedzy należy szukać w podmiocie, nie przedmiocie, świadomym ruchu, a nie w materii

- świat myśli jest nam bliższy niż materia

- z myśli wywodzi istnienie jaźń (jeśli jest myśl, to musi być istota)

- dusza to jaźń myśląca, istnieje niezależnie od ciała, przymiotem duszy jest myślenie, czyli świadomość i wszystkie funkcje duszy i ciała

- duszę posiada wyłącznie człowiek

Dualizm duszy i ciała: jeśli dusza traci życie to traci łączność z ciałem

Dusza - substancja myśląca

Ciało - substancja rozciągła (pozbawiona przymiotów duszy)

W człowieku łączą się te dwie substancje. Są od siebie niezależne, nie wpływają na siebie, ale ciało może wpłynąć na zmianę kierunku tego co dzieje się z duszą i odwrotnie.

Brak wpływu czynników materialnych na zjawiska psychiczne

Kartezjusz miał znaczący wpływ na rozwój psychologii naukowej.

J. Stuart Mill - XIX w. - filozofia zdrowego rozsądku. Chciał zrezygnować z jednostronności empiryzmu. Krytykował pojęcie przyczynowości (jej podstawą jest subiektywność. Powszechnie istnieje przekonanie o przypadkowości, ale wynika ono z przyzwyczajenia. Istnieje postęp wiedzy i to co nieznane, może zostać poznane.

- Nie przyjmował żadnego dominującego prawa

- Krytykował pojęcie substancji

- Bronił twierdzenia, że źródłem poznania jest doświadczenie

- Obraz świata wynika z ilości odbieranych wrażeń

- Materia - stała możliwość odbierania wrażeń

- Umysł - stała możliwość przeżyć

- Umysł, jaźń, dusza oznaczają jedynie przeżycia człowieka

- Odrzuca intuicję

3 odmiany empiryzmu:

- genetyczny

- epistemologiczny

- metodologiczny

F. Brentano - psychologia aktów - psychologia powinna zajmować się aktami psychicznymi (skierowaniem świadomości na zjawisko lub przedmiot = akt intencjonalny

- metoda badań - introspekcja - analiza ukierunkowania świadomości na przedmiot

- obserwacja siebie obecnie i w przeszłości

- obserwacja innych i ich doświadczeń

- analiza ekspresji mowy, gestów, zachowań

- obserwacja istot anormalnych

- porównanie zjawisk z punktu widzenia różnych kultur i cywilizacji

- przeciwnik badań eksperymentalnych.

- istotne to co typowe dla wielu ludzi, nie dla jednostki.

- psychologia jest w stanie rozwiązać problemy filozofii

Wpływ rozwoju nauk przyrodniczych na psychologię

- wpływ biologów

- Darwin - „O pochodzeniu gatunków”. Opis jednostki, ale i jej relacji ze środowiskiem. Teoria zmienności środowiska: adaptacja do zmiennego środowiska, organizmy podlegają ewolucji, dziedziczenie cech umożliwiających przetrwanie

- psychologia porównawcza - badania porównawcze psychiki ludzi i zwierząt

- psychologia rozwojowa - badania nad rozwojem psychiki

- psychologia różnic indywidualnych - badania osobników przystosowanych i nieprzystosowanych

- psychologia ekologiczna - badanie nad znaczeniem dziedziczności

- G.T Fechner- zajmował się fizjologią organów zmysłowych.

2 paradygmaty:

1. Przyczyna-skutek - każde zdarzenia skutkiem zdarzenia je poprzedzającego.

2. Struktura-funkcja - każde zdarzenie funkcją danej struktury

Prawo psychologiczne, określające zależność między siłą bodźców działających na organy zmysłowe człowieka a intensywnością wywołanego przez nie wrażenia. Im większy jest przyrost siły bodźca, tym siła wrażenia jest mniejsza.

Psychofizyka: zewnętrzna - opiera się na fizyce, wewnętrzna - anatomia, fizjologia układu nerwowego)

- Pawłow - uczeń Sierzanowa. Zajmował się fizjologią, odruchami i nabywaniem odruchów. Analiza procesów mózgu (pobudzanie i hamowanie, badania nad reaktywnością jednostki. Najbardziej radykalna forma psychologii - fizjologizacja

- Sierzanow - zjawiska psychiczne interpretowane przez system odruchów. Odruch (wrażliwość, ruch). Związany z sygnałami sensoryczno-czuciowymi. Psychika = interpretator docierających sygnałów. Metody Sierzanowa - silnie obiektywne. Połączenie psychologii i filozofii. Odnosił się do układu nerwowego: odruchu, reakcji

Herbert Spencer - wyraźny wpływ Darwina (psychologia - badania relacji jednostka - środowisko)

- rejestrowanie i analizowanie warunków adaptacyjnych organizmów

- badania nawyków i zmian nawyków ze zmianą środowiska

- rejestrowanie i analizowanie zjawisk zachowania

Założenia:

- przystosowanie do środowiska ułatwia świadomość.

- spostrzeganie, wyobrażenia, pamięć, wola są formami przystosowania organizmu do środowiska(dzięki nim utrzymujemy równowagę między sobą a światem zewnętrznym.

- badania porównawczo-rozwojowe (człowiek nie rodzi się z pustą świadomością, ale pewne asocjacje dziedziczy po przodkach.

Spencer - ojcem psychologii ewolucyjnej

- Galton - stworzył program eugeniki (poprawy natury ludzkiej). Badał ludzi genialnych, zapoczątkował i rozwinąl ruch testów w psychologii. Opracował skalę ludzi genialnych i rozkłady poziome inteligencji tzw. Krzywa Galtona. Testy: dźwignia Galtona, gwizdek Galtona, test kolorów = włóczek. Galton odkrył różnicę w liniach papilarnych, opracował metodę korelacji.

- Abraham Maslow - koncepcja/piramida potrzeb

Od dołu: biologiczne

bezpieczeństwa

przynależności i miłości

afilacji

poznawcze

estetyczne

samorealizacji (niewielki procent osób)

Potrzeby dzielimy na 2 grupy: homeostatyczne (potrzeby równowagi: od biologicznych do afilacji, tzw. Zaspokajające = niższego rzędu)

hetero statyczne (od poznawczych do samorealizacji; zaspokajanie niesie za sobą potrzebą dalszego zaspokajania. Wyższego rzędu

Niezaspokojenie potrzeb niższego rzędu uniemożliwia realizację wyższych (hierarchiczny charakter)

„chora psychologia” - zajmowanie się chorymi a nie zdrowymi.

Samoaktualizery - zaspokajają wszystkie potrzeby włącznie z samorealizacją (osoby spełnione, usatysfakcjonowane życiem, nie nawiązują wielu relacji z ludźmi ale o wysokim poziomie. Ważne dla nich są doświadczenia mistyczne.

- Obuchowski - dystans osobisty. Podział potrzeb:

POWSZECHNE INDYWIDUALNE

- fizjologiczne - nawykowe

- orientacyjne poznawcza, - chorobowe

kontakt - odrębności

sensu życia

- seksualne

- dystansu psychicznego

Zaspokajanie potrzeb seksualnych nie jest niezbędne do życia, ale jest warunkiem trwania gatunku)

POTRZEBY FIZJOLOGICZNE:

Potrzeba pokarmowa (może być substytutem innych potrzeb).

Potrzeba tlenu - anoksja - brak tlenu czasowa dezorganizacja osobowości: euforia i bezkrytycyzm

Potrzeba snu - insomia - zaburzenia somatyczne odwracalne (max 70 godz.) - agnozja sensoryczna, powyżej 100 godz. Trudności z koncentracją, drażliwość,

Potrzeba bodźców i informacji: brak - skupienie na przeszłości, lub poszukiwanie różnych form aktywności

POTRZEBY ORIENTACYJNE:

Potrzeba kontaktu emocjonalnego (symbioza z matką - syntonia), potem rodzina, nauczycielka, itd.

Potrzeba sensu życia (od pytań dzieci, skąd się wziąłem itd.)

- faza identyfikacji (przyjmowanie sposobu myślenia grupy

- faza kosmiczna (różne drogi wyboru, chaos)

- faza dojrzała (sensu życia)

- wpływ medycyny, lekarzy

- Hipokrates, Galen (związek temperamentu z osobowością)

- Mesmeryzm (od Mesmera XVIII/XIX w.) - samopoczucie zależne od fluidów przechodzących przez ciało

- Magnetyzm - wpływ prądów przenikających ciało na psychikę. Stosował terapię.

- Zainteresowanie hipnozą - nieodczuwanie bólu. Rozwój psychologii motywacji i poznawczej

- Rozwinięcie teorii monoideizmu - psychika ludzka opanowana jedną ideą

-

Świadomość wymaga szerszego podejścia, jest czymś więcej niż intelekt

(Wpływ innych

nauk: informatyki, lingwistyki, farmakologii, socjologii, ekonomii, matematyki, fizyki)

W. Dilthey - psychologia kulturowo-historyczna. Psychologia nie powinna zajmować się introspekcją. Trzeba zająć się historią, przemianami. W historii najwięcej wiedzy o człowieku i klucz do psychologii. Psychologia powinna być analityczna i opisowa. Nie może być nauką eksperymentalną, ale rozumiejącą.

2. Początki psychologii jako nauki

Strukturalizm

Indywidualna psychologia eksperymentalna. Wundt zakłada laboratorium w Lipsku w r. 1879. Bada odruchy i reakcje.. Indywidualna psychologia eksperymentalna to tzw. introspekcja (obserwacja siebie lub przygotowanie obserwacji siebie przez obserwatora). Psychologia powinna zajmować się procesami świadomości. Treści świadomości mają charakter poglądowy, mamy dostęp do treści przez oglądanie doświadczeń. Na podstawie danych ze świadomości możemy wywnioskować dane z innych dziedzin. To co jest dane bezpośrednio to tzw. atomy psychiczne = atomizm.

Bezpośrednio dane są wrażenia. Wrażenia to atomy psychiczne. Atomy wyodrębnia się przez analizę zjawisk. Psychologia ma badać powiązania pomiędzy wrażeniami, formułowaniem rekonstrukcji procesów psychicznych, poczynając od najmniejszych atomów. (Aktualistyczna koncepcja psychologii). Dusza jest psychicznym dzianiem się.

Psychologia intelektualistyczna - analiza zjawisk intelektu.

Wundt przyjmował zasadę paralelizmu psychofizycznego (procesy psychologiczne i fizjologiczne dzieją się jednocześnie). Dochodzi do łączenia badań empirycznych (przyrodoznawstwo = subiektywizm) z empiryczną psychologią (obiektywizm).

- Zwolennicy Wundta stwierdzili, że należy sprowadzić procesy psychiczne do fizjologicznych

- Wrażenie jest czymś pierwotnym, doświadczamy ich pod wpływem podniet, z nich powstają spostrzeżenia, wyobrażenie i apercepcja(aktywność wewnętrzna, zabarwiona aktami woli, przygotowuję świadomoścć do odbioru podniety, a organizm do konkretnego przeżycia.

- Wundt przez niektórych był uznawany za woluntarystę. (woluntaryzm zakłada, że wola i uwaga pozwalają kojarzyć elementy w określony sposób nie mechaniczny, ale zgodny ze stanem świadomości). Jego szkoła ma charakter antymechanistyczny (kojarzone elementy są czymś więcej niż sumą elementów składowych = przeciwieństwo teorii atomistycznej)

Psychologia historyczno-kulturowa. Dzieje i historia człowieka ma charakter psychologiczny. Historia pokazuje w jaki sposób akt psychologiczny ludzi powoduje scalenie elementów i tworzenie jakościowo nowych produktów (teoria syntezy)

Ektopsychologia - dusza narodów, psychologia ludowa (analiza wytworów ludowych, kultury języka.) Wundt napisał 10 tomów psychologii ludów

Introspekcja jako pierwsza metoda badań psychicznych

Introspekcja, samoobserwacja, kierowanie uwagi ku własnym przeżyciom, badanie ich, analizowanie, obserwacja własnych procesów świadomości w celu poznania ich przebiegu oraz wysnucia naukowych wniosków. Zmodyfikowana w szkole wurzburskiej w eksperymentalną introspekcję wyczerpującą (badanego wprowadza się w określone warunki, badany ma przeżywać pewne zjawiska, opisywać je wyczerpująco i bardzo szczegółowo badającemu. Eksperymentator wybierał problemy mogące wywołać autentyczne myślenie. Badanie w krótkim czasie, aby wrażenia nie zatarły się w pamięci. Myślenie jest bardzo trudne łatwiej sądzić.)

Szkoła wuirzburska - założyciel Oskar Kulpe (uczeń Wundta)

- wątpili , czy należy badać wyższe procesy psychiczne przez psychologię historyczno-kulturową

- myślenie należy badać w aspekcie języka, a nie na podstawie mowy jednostek

- krytyka charakteru oglądowego treści świadomości (brak miejsca na czyste myślenie, wszystko ma znaczenie symboliczne)

- sprowadzenie procesu poznawczego do prostych wrażeń (postęp w nauce, dzięki postępowi w metodologii badań), wyodrębniła się psychologia myślenia

- zmodyfikowano metodę introspekcji (brak wymagań myślenia, tylko opis bodźców)

- myślenie może mieć charakter czysty bez dodatków zmysłowo-wyobrażeniowych, kwestionowanie asocjacjonizmu

Psychologia postaci- Gestalt

Przyjmuje się, że teoria Gestalt zainicjowana została w 1912 roku wraz z publikacją autorstwa Maxa Wertheimera (1880-1943) na temat iluzji wywoływanej przez dwa oddalone od siebie i mrugające na przemian światła. Choć stanowiły one dwa odrębne obiekty postrzegane były jako jeden poruszający się obiekt. Zjawisko to nazwane zostało w pracy Wertheimera efektem phi (ang. phi-phenomenon). Prace badawcze nad zjawiskiem phi podjęli następnie dwaj koledzy Wertheimera: Wolfgang Köhler (1887-1967) i Kurt Koffka (1886-1941). Szkoła zajmowała się spostrzeganiem. Swiadomość jest ograniczona do spostrzeżeń. Stosowano eksperymenty połączeń: obserwacje naturalne i laboratoryjne. Założenia: spostrzegając rzeczywistość spostrzegamy ją w całości. Całość jest czymś więcej niż sumą elementów składowych (zjawisko phi ruchu pozornego = pozorny ruch neonów czyli punktów świetlnych).

Reguły kierujące spostrzeganiem:

- Spostrzegając rzeczywistość mamy tendencję do spostrzegania figury i tła

- Zasada bliskości

- Zasada podobieństwa

- Zamykanie figur

- Figury dobre i złe (dookreślone np. trójkąt, niedookreślone np. plamy)

Założenia Gestalt

- Za spostrzeganie odpowiada mózg (nie analizowali pojęć struktura, organizacja)

- Rzeczywistość i świat zewnętrzny ma budowę całościową, zorganizowaną nie atomistyczną

- Wprowadzili pojęcie pola psychologicznego

- Skłanianie się ku fenomenologii

- Sposób wyodrębniania postaci z tła (dzięki dążeniu do równowagi postać jest trwała i dąży do formy doskonałej)

Drugi nurt badań Gestalt - charakter całościowy innych form aktywności organizmu

Efekt Zeigarnik (pamięć wydarzeń niedokończonych)

Teoria insi de (olśnienie, zrozumienie, wejrzenie w postać (uzupełnianie brakujących elementów)

Paradygmat Gestalt całość-część - samo spostrzeganie jest zawsze spostrzeganiem czegoś, czyli jakiegoś określonego przedmiotu

Wertheimer - myślenie twórcze

Krytyka asocjacjonizmu (nowe metody badań)

Mayer - badanie osób twórczych (znają więcej zastosowań)

Scheckley - twórca hipotezy cechy latentnej (ukrytej) rozwiązania problemu

Funkcjonalizm (psychologia funkcjonalna) - pojawił się przed gestalt w 1904, w USA jako protest przeciwko psychologii atomistycznej (Brentano - pojęcie aktów, Spencer - funkcje psychiczne jako sposób przystosowania się do środowiska.)

Twórca William James - podejście pragmatyczne . Świadomość wg. Jamesa (niepowtarzalny potok świadomości , w którym oddane są bieżące doświadczenia człowieka). Psychologia funkcjonalna bada sposób funkcjonowania świadomości:

- integracja/dezintegracja świadomości

- organizacja procesów woli

- motywy działania

J.W.Dewey - zajmował się potokiem aktywności. Zasada koordynacji jednostki i środowiska (dzięki myśleniu człowiek może pokonywać przeciwności w koordynacji ze środowiskiem, gdyż zdobywa doświadczenia i wyciąga wnioski, umiejętnie przystosowuje się. Twórca instrumentalizmu (zbliżony do pragmatyzmu)

J. Angell- twórca p. funkcjonalnej w Chicago (psychologia powinna badać funkcje psychiczne a nie struktury. Główne zadania funkcji psychicznych (dostosować do siebie potrzeby jednostki i środowiska, problem potrzeb.

Porównanie psychologii strukturalnej i funkcjonalnej:

Strukturalna: odpowiada na pytanie co to?, Psychologia powinna sama odpowiadać na pytania

Funkcjonalna: odpowiada na pytanie Jak? Dlaczego? Konieczność badań interdyscyplinarnych. Telelogiczne nastawienie -celowe

Szkoła Columbijska (Catell, Thorndike, Woodworth. Matematyczny sposób analizy przeprowadzanych eksperymentów, ponieważ funkcja ma treść matematyczną. Rzeczy są ujmowane ilościowo, elastyczność

Funkcjonalizm europejski

Szwajcaria - Claparede (nastawienie biologiczne, przystosowanie organizmu celem biologicznym organizmu).

Każde zachowanie i działanie jest wynikiem określonych potrzeb, celem równowaga między jednostką a środowiskiem. Uwaga na psychologię dziecka i jego uczenie się.

Gross - uwaga na zabawę. Zadanie uwagi utrzymanie uwagi na poziomie wyższym niż aktualny

Funkcjonalizm europejski - zastosowanie psychologia rozwojowa

Funkcjonalizm amerykański - psychologia ogólna

Etnograf Jacek Malinowski

Asocjacjonizm, teoria psychologiczna, wg której złożone czynności psychiczne, takie jak spostrzeganie, przypominanie, uczenie się, myślenie, zachowanie powstają przez łączenie się elementarnych procesów psychicznych na zasadzie asocjacji. Prawa asocjacji zostały po raz pierwszy sformułowane przez Arystotelesa. A. jako system teoretyczny ukształtował się w XVII-XVIII w. w koncepcjach filozoficznych m.in.: D. Hume'a, J. Locke'a, D. Hartleya, J. Milla, J.S. Milla.

W 2. poł. XIX w. teoria asocjacjonizmu została przejęta i rozwinięta przez psychologów: H. Ebbinghausa, G.E. Müllera, Th. Ziehena, A. Baina, a także socjologów, m.in. H. Spencera. Na początku XX w. asocjcjonizm został przejęty, w nieco zmodyfikowanej postaci, przez przedstawicieli behawioryzmu, wyjaśniających zachowanie człowieka kojarzeniem bodźców i reakcji. Zasadniczej krytyce teoria została poddana przez reprezentantów psychologii postaci, uważających, że świadomość i zachowanie się człowieka podlegają nie prawom kojarzenia, lecz prawom struktury.

Nowe kwestie w podejściu - Pawłow:

- Skojarzenia powstają nie tylko w świadomości ale również receptorami (organy zmysłowe) a efektorami (organy wykonawcze)

- Pojęcie odruchu (używa pojęcia sygnał nie bodziec). Nowe bodźce stanowią funkcję sygnału rozpoczęcia skutecznej reakcji, zanim pojawi się bodziec naturalny.

- Pojęcie wzmocnienia

Introspekcja dziś

Metoda introspekcji dziś jest metodą dosyć kontrowersyjną i mocno krytykowaną. Nie wszystkie kierunki psychologii ją uznają. Można nawet powiedzieć, że obecnie ma ona marginalne znaczenie - psychologia stara się wypracować bardziej "empiryczne" metody (takie jakie posiadają nauki przyrodnicze).

1

---