Geneza i rozwój pedagogiki społecznej
Początki pedagogiki naukowej sięgają pierwszej połowy XIX wieku. Jednak jej właściwy rozwój nastąpił na przełomie XIX i XX wieku. Rozwojowi temu towarzyszyło wyłanianie się subdyscyplin szczegółowych, a zwłaszcza różnorodnych kierunków i prądów pedagogicznych. Dyscypliny te powstawały najczęściej dzięki tworzeniu teorii i konfrontowaniu jej z praktyką. PS jako nauka kształtowała się na terenie wielu krajów. Powstawały liczne koncepcje i systemy. Poszczególne rozważania i propozycje cechowała wielokierunkowość. Nowe idee były zwykle wytworem określanych zbiorowości paktyków i naukowców, wrażliwych na warunki życia jednostek i grup ludzkich, które nie sprzyjały ich rozwojowi ze względu na złożoną strukturę ówczesnego społeczeństwa (XIX wiek), zróżnicowanego klasowo i ekonomicznie.
Termin „PS” wprowadził do literatury po raz pierwszy pedagog i działacz społeczny -Adolf Diesterveg w swoim „Przewodniku do kształcenia nauczycieli niemieckich” na początku XX wieku. A.Diesterveg dostrzegł złożoną strukturę ówczesnego społeczeństwa zróżnicowanego klasowo (socjalnie). Drogę rozwoju PS cechowała wielokierunkowość. Wiele koncepcji teoretycznych opartych na założeniach, iż procesy oddziaływania wychowawczego są przede wszystkim z różnych pozycji filozoficznych. Na założeniach filozofii spekulatywnej opierali swoje systemy pedagogiki społecznej Paul Barth i Paul Natorp.
Pierwsze bodźce zmierzające do kształtowania się pedagogiki społecznej stanowiły w świecie przeobrażenia gospodarcze, społeczne i kulturowe XIX wieku, które zostały wywołane przez postępy nauki techniki. Następujące po sobie zmiany związane z rozwojem kapitalizmu doprowadziły nie tylko do postępu, ale i do społecznego zaniedbania mas pracujących. Zjawiskami kompensującymi dane typy nierówności społecznych były instytucje opiekuńcze -towarzystwa dobroczynne, ochronki, sierocińce, domy starców. W wyniku szybko zmieniających się warunków nieuchronne było zmienianie swoich kwalifikacji, podnoszenie ich, co zaowocowało tworzeniem uniwersytetów powszechnych, bibliotek, domów społecznych. "PS jest nauką praktyczną, rozwijająca się na skrzyżowaniu nauk o człowieku, biologicznych i społecznych, etyką i kulturoznawstwem (teoria i historią kultury) dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najczęściej określić jako zainteresowanie wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgu kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowiska siłami społecznymi w imię ideału." H. Radlińska - pseudonim H. Orsza.
Pestalozzi Johann Heinrich (1746-1827), szwajcarski pedagog i pisarz, zwany ojcem szkoły ludowej, współtwórca nowożytnej pedagogiki (szczególnie nauczanie początkowe). Założył nowoczesne szkoły i zakłady wychowawcze (1774-1825) w Neuhof, Stans, Burgdorf, Yverdon. Propagował spontaniczny rozwój człowieka, zgodny z jego charakterem i predyspozycjami, prowadzący od stanu naturalnego (egoizmu) do stanu społecznego. Najwyższym szczeblem kształcenia było poznanie moralne, połączone z umiejętnością samodzielnego myślenia i poznawania. Opublikował m.in.: Abendstunde eines Einsiedlers (1780), Lienhard und Gertrud tom 1-4 (1781-1787), Jak Gertruda uczy swoje dzieci (1801, wyd. polskie 1955), Łabędzi śpiew (1826, wyd. polskie 1973). W polskim wyborze Pisma pedagogiczne (1972). Nauczanie wychowujące Pestalozzi zajmował się dziećmi z ludu, to właśnie z myślą o nich sięgnął do oświeceniowej teorii ogólnego rozwoju i edukacji. Uważał, że najważniejszym zadaniem szkoły jest przygotowanie do życia, ale jako przygotowanie do rozumienia rzeczywistości i odnajdywanie w niej swego miejsca. Twierdził, że szkoła spełni to zadanie, jeśli zatroszczy się o rozwój wszystkich trzech sił ludzkich tj.: -moralnej , intelektualnej, -fizycznej. Główny cel nauczania to rozwijanie moralności i umysłu dziecka. W teorii nauczania oparł się na nauce o rzeczach, w której zwracał uwagę na trzy czynniki: liczbę -czyli ujmowanie przedmiotu jako całości; kształt - rozmiary, proporcje; słowo - nazywanie przedmiotów. Cztery momenty nauczania: -spostrzeganie przedmiotów; -kształcenie jasnych wyobrażeń postrzeganych przedmiotów; -porównywanie przedmiotów, rozwijanie pojęć; -nazywanie przedmiotów, rozwijanie mowy. W programie kształcenia kładł nacisk na przedmioty związane z pracą na roli, z rzemiosłem i gospodarstwem domowym. Wprowadził rysunki do szkoły początkowej.
Owen Robert (1771-1858), angielski ekonomista, filozof i polityk, socjalista utopijny, działacz społeczny. Swoje poglądy na kwestie społeczne usystematyzował, wydając w 1812 książkę, w której zawarł projekt tworzenia wspólnot o charakterze komunistycznym. Ideę tę próbował wcielić w życie, wyjeżdżając z Anglii i zakładając w 1825 w Ameryce, gminę komunistyczną New Harmony. Nie osiągnąwszy zamierzonych celów, w 1827 powrócił do Londynu. W latach 1830-1832 organizował Giełdę Pracy. Włączył się w działalność ruchu spółdzielczego, dążył do ustanowienia nowoczesnego prawa pracy, głównie w zakresie pracy kobiet i dzieci. Socjalizm utopijny, utopie społeczne, wspólne miano, którym w historii myśli społeczno-ekonomicznej objęto pojawiające się na przestrzeni wieków teorie ekonom. i społ. podejmujące krytykę istniejących, krzywdzących - zdaniem ich twórców - część społeczeństwa stosunków ekonomicznych, a także propagujące ideę równości i sprawiedliwości społecznej. Ich koncepcje idealnego społeczeństwa opierały się na zasadach wspólnej własności, społecznego wytwarzania i społecznej konsumpcji. Pierwsze poglądy tego typu pojawiły się już w okresie odrodzenia, najwybitniejszymi utopistami byli wówczas T. Morus w Anglii i T. Campanella we Włoszech. Szczytowy rozwój socjalizmu utopijnego osiągnął w XIX w. (C.H. de Saint-Simon i Ch. Fourier we Francji oraz R. Owen w Anglii, S. Worcell i L. Krzywicki w Polsce). Socjologizm pedagogiczny - nurt pedagogiczny rozwijający się od XIX wieku na gruncie determinizmu społecznego, uzależniający istotę procesu wychowania od warunków środowiska społecznego w którym przebiega. Socjologizm pedagogiczny był przeciwieństwem pedagogiki naturalistycznej, która na pierwszym miejscu stawiała indywidualność jednostki. Umiarkowany socjologizm nie traktuje uspołecznienia jako wyłącznego wyznacznika wychowania, ujmuje je w szerokim aspekcie oddziaływań zarówno intencjonalnych jak i naturalnych. Przedstawiciele: Emile Durkheim, Florian Znaniecki, Paul Natorp, Helena Radlińska, Ryszard Wroczyński.
Émile Durkheim (1858 - 1917) to najwybitniejszy przedstawiciel socjologizmu, profesor w Bordeaux, gdzie w 1896 roku objął pierwszą na świecie katedrę socjologii, a od 1902 na Sorbonie; autor takich klasycznych dzieł jak: O podziale pracy społecznej, Zasady metody socjologicznej, Le suicide. Étude de sociologie, Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii. Socjologia w ujęciu Durkheima to najważniejsza i najbardziej podstawowa spośród nauk społecznych. Społeczeństwa nie należy traktować jako sumy jednostek. Kluczowym elementem badań socjologicznych są fakty społeczne. Człowiek jest istotą Homo Duplex - z jednej strony kierują nim instynkty, a z drugiej świadomość. Durkheim wyróżnił dwa typy więzi/ solidarności: solidarność mechaniczna oparta na prawie karnym i niskim podziale pracy, jest wymuszana na ludziach; solidarność organiczna oparta na prawie współpracy i wysokim podziale pracy, wynika z potrzeby współpracy. Wzorcową instytucją dla Durkheima była religia. Pozwala ona człowiekowi wykroczyć poza naturę zwierzęcą. Związek pracy socjalnej z pedagogiką społeczną W tradycji polskiej pracy socjalnej jest ona bardzo silnie związana z PS. Polscy twórcy i propagatorzy tej dziedziny podkreślali bowiem z naciskiem wychowawczą funkcję, jaką spełnia praca socjalna. Jako dziedzictwo tego rodzaju myślenia pojawiła się propozycja określenia pracy socjalnej mianem pracy socjalno-wychowawczej. Tak rozumiana praca socjalna to działalność o charakterze pomocy w rozwoju jednostce, grupie i społeczności. Wydaje się też, iż zabieganie o prawidłowy rozwój jednostek i grup jest sposobem zapobiegania powstawaniu problemów socjalnych. W tym kontekście mówi się coraz częściej o tym, że optymalnym podejściem w pracy socjalnej jest pomoc dla samopomocy.
Mary Richmond (1861-1922): czołowa działaczka amerykańskich organizacji charytatywnych. Zapoczątkowała na zachodzie nowa teorie opieki publicznej. Według niej nędza, niezdolność do samodzielnego życia i różnego rodzaju wykolejenia z którymi ludzie zgłaszają się do instytucji dobroczynnych - maja z reguły swe źródła w ich sytuacji środowiskowej, toteż punktem wyjścia dla poczynań opiekuńczych powinno być rozpoznanie środowiskowych przyczyn ludzkich kłopotów. Wypracowała diagnozę społeczną, która jest i była przeprowadzana przez pracowników socjalnych.
Kowalski Stanisław (1904-1990), pedagog i socjolog. W 1929 ukończył studia pedagogiczne w Uniwersytecie Poznańskim. 1930-1939 nauczyciel w zakładach kształcenia nauczycieli. Od 1945 adiunkt Uniwersytetu Łódzkiego a później Uniwersytetu Poznańskiego, od 1959 profesor. 1969-1977 przewodniczący Poznańskiego Towarzystwa Pedagogicznego. Zajmował się głównie zagadnieniami z zakresu socjologii wychowania oraz procesów uspołeczniania dzieci i młodzieży. Główne prace: Rozwój mowy i myślenia dziecka (1962), Szkoła w środowisku (1969), Selektywne funkcje wychowania (1971, redaktor), Funkcjonowanie systemu wychowawczego w środowisku (1974, redaktor), Socjologia wychowania w zarysie (1974), Wychowanie i społeczna działalność szkoły w środowisku (1976).
Ważne momenty w pedagogice społecznej w Polsce:
Ukazanie się w 1913 r. pracy zbiorowej "Praca oświatowa. Jej zadania, metody, organizacja" (Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza, red. H. Radlińska). Przeznaczony był dla pracowników pracy społecznej. Treści: - praca społeczna jest równoznaczna z oświatą pozaszkolną. - ukazanie zależności pracy oświatowej od warunków politycznych, społecznych, ekonomicznych; - przedstawienie rozwoju pracy oświatowej w Polsce niepodległej i pod zaborami - popularyzacja wiedzy, wydawnictwa popularne, organizacja czytelnictwa i bibliotek, nauczanie dorosłych,
Narodziny podręcznika Ryszarda Wroczyńskiego pt. "Wprowadzenie do pedagogiki społecznej” (1966) - wzorowanie się na niemieckiej pedagogice społecznej - Sozialpedagogik (wg. idei zawartej w podręczniku ped. społ. jest: nauką o środowiskowych uwarunkowaniach procesów wychowawczych i problemów wychowania poza szkołą); sformułował on nowe zagadnienia pedagogiki społecznej: dziedzinę ped. społ.
Konteksty pedagogiki społecznej
Pedagogika technologiczna
to najlepiej opracowana, najczytelniej przedstawiona, najbardziej spójna i logiczna myśl pedagogiczna. Jej korzenie sięgają czasów, gdy zorganizowano pierwsze instytucjonalne ramy wychowania/kształcenia a teoretyczną podstawę uzyskało to myślenie poprzez stworzenie przez J.F. Herbarta podstaw pedagogiki naukowej. Pedagogika naukowa wyrosła na gruncie haseł pozytywizmu, głoszących iż świat jest w pełni poznawalny, jedynym możliwym przedmiotem poznania są fakty i obiektywne powiązania między nimi, faktem jest zaś tylko to, co może zostać zbadane empirycznie. Prawdziwa wiedza naukowa nie może ograniczać się do teoretycznych rozważań o rzeczywistości, musi pełnić funkcje praktyczne.
Nauka nie zajmuje się wartościami, ponieważ są one niedostępne badaniu naukowemu. Przy takim rozumieniu zadań nauka przestała pełnić funkcję poznawczą a zaczęła pełnić funkcję technologiczną, stała się narzędziem zmiany rzeczywistości. Budowana w oparciu o te przesłanki pedagogika naukowa korzysta z metod badania zaczerpniętych od nauk przyrodniczych lub też bardziej rozwiniętych nauk humanistycznych i bada rzeczywistość pedagogiczną przy pomocy naukowych metod. Nie chodzi tylko o opisanie rzeczywistości pedagogicznej ale o jej wyjaśnienie mające stanowić podstawę i jednocześnie prognozę dla skutecznego technicznego działania.
W obszarze tej pedagogiki wychowanie rozumiane jest jako wywieranie wpływu przez jednego człowieka na drugiego człowieka (wychowanka) w celu przeobrażenia go zgodnie z założonymi celami. Pedagogika technologiczna nie zajmuje się celami, to znaczy one nie są przedmiotem jej badania, bowiem wartości, nie poddają się badaniu naukowemu. Głównym przedmiotem jej zainteresowania są środki służące do osiągnięcia poza nią formułowanego i przez nią nie analizowanego celu. Pedagogika skupia się wokół poszukiwania odpowiedzi na pytanie „jak?”, interesują ją odpowiedzi podnoszące efektywność pracy wychowawczej.
Wychowanie jest więc rozumiane jako zadanie, ma dostarczyć wiedzy zapewniającej osiągnięcie założonego celu, a więc:
-Określić treści (naukowe) wywierające odpowiedni wpływ na przedmiot wychowania
-Formułować zasady postępowania wychowawcy i wychowanka (nauczyciela i ucznia) zwiększające efektywność oddziaływań
-Wyposażyć nauczycieli i wychowawców w metody skutecznego wywierania wpływu -Formułować takie postulaty pod adresem środowiska i instytucji, aby stworzyć jak najlepsze warunki do kształtowania człowieka Technologiczność tej pedagogiki wyraża się w założeniu, iż poprzez stworzenie odpowiedniego systemu bodźców i zorganizowanie sprzyjających ich stosowaniu warunków możemy stworzyć drugiego człowieka zgodnie z własnymi założeniami. Wychowanek traktowany jest wówczas jako materiał do „obróbki”, natomiast pedagog jako „narzędzie” zastosowane w tym procesie.
Pedagogika humanistyczna
Do pedagogiki human. nawiązują twórcy szkół społecznych, stwierdzają że zhumanizowanie szkoły jest pierwszym krokiem do zmiany myślenia o kształceniu. Pod pojęciem pedagogiki humanistycznej kryją się dwa nurty myśli, mające wiele cech wspólnych, jednak różniące się pochodzeniem a także określeniem stopnia ważności poszczególnych kategorii pojęciowych służących ich opisowi. Pierwszy z nich wyrósł na kanwie ogólnej teorii humanistyki która w latach 1880-1910 została rozwinięta przez Diltheya. Jej podstawowe założenia można sformułować następująco: 1)Treści humanistyki mają zawsze wymiar humanistyczny i powstają jako obiektywizacje rzeczywistości dokonywane przez pojedynczych ludzi lub przez ludzkie wytwory (państwa, języki, sztukę, idee lub instytucje). 2)Nauki przyrodnicze wyjaśniają świat, nauki humanistyczne wymagają rozumienie po to aby ogarnąć sens i znaczenie dokonanych obiektywizacji. Podstawą myślenia pedagogiki humanistycznej są trzy ważne założenia dotyczące rozumienia, metod poznania i relacji pomiędzy teorią i praktyką.
Wszystkie działania pedagogiczne wymagają zrozumienia na czym polegają wychowawcze relacje między ludźmi, a środki wychowawcze rozpatrywane są pod kątem ich znaczenia dla określonej dziedziny wychowania. Punktem wyjścia w pedagogice humanistycznej jest dziecko i jego cielesno-duchowy rozwój.
Drugim ważnym dla pedagogiki humanistycznej zagadnieniem jest rozumienie przez nią metod poznawania rzeczywistości. Głównym źródłem wypowiedzi pedagogiki humanistycznej są teksty, refleksje i teorie dotyczące pedagogicznych doświadczeń i pedagogicznej praktyki. Sens tych tekstów tkwi w tym, że można je interpretować i komentować. Trzecim ważnym akspektem pedagogiki humanistycznej, opierającej się w swych założeniach na filozofii, zawiera się w triadzie teorii -praktyka -rozumienie. Przyjmuje się założenia, że teoria, jako nauka wywodzi się z praktyki. Drugi nurt pedagogiki humanistycznej budowany jest na bazie psychologii humanistycznej (głównie w oparciu o teorie A. Maslowa, C. Rogersa, E. Fromma). W swej warstwie metodologicznej opowiada się za antypozytywistycznym modelem humanistyki, proponuje humanistyczne myślenie o wychowaniu, eksponuje jednostkę. Zakłada, że człowiek jest ze swej istoty dobry i sam wie już od najmłodszych lat, co jest dobre dla jego rozwoju i z tego powodu wychowawca nie może być osobą narzucającą. Zadaniem wychowawcy jest stworzenie dziecku jak najlepszych warunków do rozwoju. Celem wychowania jest wszechstronny rozwój osobowości wychowanka i wszystko ma służyć reaizacji tego celu. W pedagogice humanistycznej eksponuje się prawo jednostki do wyboru, do bycia wolnym. Rozwój osobowy jest możliwy dzięki „poczuciu bezpieczeństwa”.
Inną ważną kategorią pedagogiki humanistycznej jest holizm. Zwraca się uwagę na znaczenie równoczesnego rozwoju wszytskich stref osobowości wychowanków (emocjonalnej, intelektualnej i fizycznej) bowiem są one ze sobą ściśle powiązane. Postuluje się potrzebę głębokiego kontaktu psychicznego i zrozumienia pomiędzy nauczycielem a uczniem. Dużą wagę przywiązuje się także do ciała, do higienicznego trybu życia.
Proces wychowania powinno cechować partnerstwo: wzajemną wrogość między nauczycielem a uczniem powinno zastąpić „radość zwzajemnego twórczego kontatu” i autentyczna współpraca. Należy wychowankom umożliwić wchodzenie w satysfakcjonujące relacje z innymi. Nie każdy musi wszystko umieć, ale każdy powinien umieć współpracować z innymi dla obustronnej korzyści. Pedagogika humanistyczna, optymistycznie patrząc na człowieka, przyjmuje założenie o niewykorzystanym potencjale jego twórczych zdolności, które w normalnej szkole są blokowane, podczas gdy powinny być uwalniane. Twórczość rozumienia jako potencjał tkwiący w każdym z nas. Pedagogika humanistyczna jako koncepcja teoretyczna nie znajduje akceptacji u pedagogów naukowców, zajmujących się problematyką kształcenia i wychowywania. Zarzuca się jej brak spójności logicznej, nieuświadomienie własnych przed-założeń, nadmierny idealizm, mityczne myślenie o wychowaniu i ukrywaną manipulację. Zupełnie inny stosunek do tej pedagogiki prezentują nauczyciele, wychowawcy.
Pedagogika krytyczna
W przeciwieństwie do pedagogiki technologicznej, pedagogikę krytyczną interesuje głównie pytanie o cele wychowania i o interesy przez nie realizowane. Ten nurt myśli o wychowaniu, próbuje odkryć komu i czemu służy edukacja. Społeczeństwo powołuje instytucje stojące na straży akceptowanych przez nie wartości i upowszechniające kulturę uznaną za legalną. Jedną z takich instytucji jest szkoła. Główny sprzeciw pedagogiki krytycznej wobec wszelkich instytucji wychowujących i kształcących dotyczy ich reprodukcyjnego charakteru, zarzuca się im, że pełnią funkcję adaptacyjną, przystosowującą jednostki do istniejącego systemu, powielającą istniejące struktury społeczne. Uniemożliwia to jednostkom pełne i demokratyczne uczestnictwo w życiu społecznym i ogranicza ich możliwość decydowania o własnym losie.
Jednym z ważnych a mało widocznych narzędzi selekcji odbywającej się w szkole a służącej reprodukowaniu istniejących struktur społecznych jest język. Kultura w jakiej człowiek wyrasta przypisuje go do określonego kodu językowego, który na kolejnych szczeblach kształcenia stanowi o sukcesie edukacyjnym lub o niepowodzeniu szkolnym. Ważnym a także mało widocznym narzędziem reprodukcji stosowanym w instytucjach oświatowych jest ukryty program, rozumiany jako „to co szkoła czyni (wpaja, uczy, daje) młodym ludziom do niej uczęszczającym, mimo że to coś wcale nie zostało zaplanowane”. Poprzez ukryty program szkoła przekazuje człowiekowi to, czego z różnych względów nie chce powiedzieć jawnie. Szkoła poprez ukryty program właśnie, przekazje ideologię przygotowywania do określonych ról społecznych, uczy funkcjonowania w zhierarchizowanym społeczeństwie, posłuszeństwa wobec władzy, uczy tych zasad postępowania, które oficjalnie często neguje. Zadaniem pedagogiki krytycznej jest odsłanianie prawdziwych funkcji istniejących instytucji społecznych, demaskowanie ideologii, którym one służą, odkrywanie ich niejawnych intencji i jednoczesne promowanie takiego systemu edukacyjnego, który umożliwiałby jednostce i społeczeństwu dostrzeżenie wielowymiarowości życia społecznego a tym samym świadomego w nim uczestnictwa. Pedagogika krytyczna to teoria postulująca przekraczanie barier w rozwoju człowieka stawianych mu w procesie edukacji. Pedagogika - w tym ujęciu - powinna pełnić rolę pośrednika między kulturą zastaną a tworzoną. Zasady pedagogiki krytycznej Z. Kwieciński sformułował następująco: 1)Odsłaniać przed wychowankiem jego własne możliwości rozwojowe. 2)Czynić ludzi zdolnymi do dostrzegania alternatyw wobec każdego ładu społecznego, a więc poszukiwanie innych, lepszych rozwiązań. 3)Budować w ludziach niezgodę na zastany świat, uczyć ich dostrzegać nieprawności tego świata kryjące się za różnego rodzaju ideologiami. 4)Przygotować do ciągłej interakcji z innymi, ponieważ komunikacja umożliwia nam poznanie innych, ich indywidualności. 5)Tworzyć dobro i odmawiać współpracy ze złem. 6)Wychować dla jutra, przygotować do zmian, do działania w zmnieniającym się pełnym sprzeczności świecie. Zadania, które stawia przed sobą pedagogika krytyczna są dwojakiego rodzaju: pierwsze zawierają się w postulatach oświecenia człowieka, drugi rodzaj zadań jest związany z obszarem rzeczywistości badanej przez tę pedagogikę.
Jest to pedagogika optymistyczna, akceptująca ważność jednostki, ukazująca jej poencjalną siłę i prawo do współdecydowania o kształcie i losie tego świata.
Podstawowe zagadnienia i funkcje pedagogiki społecznej
Zadania PS:
1) rejestracja, opis, diagnoza tych wpływów i skutki oddziaływań dla rozwoju jednostki;
2)pytanie o aktywność jednostki w środowisku (jak oddziałują, zmieniają, organizują, wpływają na środowisko);
3)zadanie wypływające w związku ze zmianą polityczno-ekonomiczną.
Podstawowe pojęcia PS:
WYCHOWANIE - podstawowym rysem PS jest ingerowanie w socjalizację za pomocą wychowania. Wychowanie sprowadza się do ingerencji w proces socjalizacji. Wychowaniem jest wszelkie działanie wspomagające (wzrost, wzrastanie, wspomaganie) Nie jest to tylko kształtowanie osobowości, ale obejmuje również kontekst społeczno -kulturowy. PS traktuje wychowanie jako służbę człowiekowi, jako czynnik powoływania do bytu „człowieczeństwa” w człowieku.
SIŁY SPOŁECZNE -są to zdolności i możliwości jednostek oraz grup mogące się wyrażać lub wyrażające się w twórczym działaniu. WZMACNIANIE SPOŁECZNE -proces polegający na rozwijaniu wiedzy, umiejętności i pewności siebie, docieraniu do indywidualnych czy środowiskowych zasobów sił, dynamizmów, odkrywaniu pozytywnych czynników, źródeł zmiany.
Funkcje PS:
-zajmowanie się instytucjami, osobami, zbiorowościami w różnym wieku, które potrzebują opieki i pomocy.
-działanie, tworzenie, przebudowywanie środowiska jednostki.
-organizowanie środowiska wychowawczego, analiza warunków umożliwiających zaspokojenie potrzeb rozwojowych człowieka w różnych fazach jego życia.
-koncentruje się na środowisku życia jednostek lub grup oraz na instytucjach celowo powołanych w społeczeństwie do realizacji zadań wychowawczych.
-przekształcanie środowiska ze względu na cele.
-zmiana niekorzystnych warunków rozwojowych.
-ulepszanie wpływów pozytywnych
4. Środowiskowe uwarunkowania procesów wychowawczych
Pełny obraz środowiska wychowawczego uzyskujemy poprzez jego typologię i klasyfikację. H. Radlińska rozróżnia środowisko i otoczenie. J.Pięter wyróżnił tzw kręgi środowiskowe: osobiste, miejscowe i okoliczne. R.Wroczyński sklasyfikował typologię środowisk ze względu na rodzaj bodźców. Wyróżnia ona środowisko naturalne (przyrodnicze), społeczne i kulturowe. Ferdynand Tonnies użył klasyfikacji środowiska ze względu na sposób jego powstawania. Wyróżniamy środowiska naturalne (powstające spontanicznie) oraz intencjonalne (tworzone przez człowieka celowo). Do tych pierwszych (wspólnot) zaliczamy: rodzinę, grupę rówieśniczą oraz społeczność lokalną. Do drugich (stowarzyszeń) zaliczymy: placówki opiekuńcze, placówki wspomagające rozwój, placówki wychowania przedszkolnego. Ostatnią możliwością klasyfikacji środowiska byłoby wyróżnienie różnych jego typów ze względu na cechy terytorialne i demograficzno -ekonomiczne. Są to miasto i wieś.
Przez organizowanie środowiska -w ujęciu pedagogiki społecznej -należy rozumieć wytwarzanie bodźców wychowawczo wartościowych oraz kompensowanie wpływów ujemnych. Aktualizując w środowisku pozytywne bodźce rozwojowe np. przez powoływanie i organizowanie instytucji wychowawczych (świetlice, kluby, czytelnie, itp.) wytwarzany jest wartościowy zespół wpływów wychowawczych. Pozytywne wpływy rozwojowe ograniczają lub niwelują zjawiska patologiczne.
Cechy różnicujące środowisko lokalne wsi i miasta:
MIASTO jest wtórną formą przestrzennego bytowania człowieka. Cechy charakterystyczne dla społ miejskiej: -uczestnictwo mieszkańców, a szczególnie młodzieży w wielkiej liczbie grup celowych, -dominacja więzi rzeczowych w życiu społ i powierzchowny charakter stosunków międzyludzkich, -obniżenie społecznego znaczenia rodziny i zanik tradycyjnych autorytetów, -bezosobowa i nierygorystyczna kontrola społeczna; dominacja postaw przyzwalających i izolacyjnych, -anonimowość życia i działania; powszechne poczucie braku przynależności; nikłe postawy patriotyzmu lokalnego, -zanik instytucji sąsiedztwa, -tolerancja wobec różnic, racjonalizacja myślenia, -wielka ruchliwość przestrzenna i możliwość dla awansu i przemieszczeń społecznych; -ogromne zróżnicowanie struktury zawodowej i uwarstwienia społecznego, -przestrzenna segregacja warstw i klas społecznych.
WIEŚ stanowi lokalną społeczność zupełną, tzn zamkniętą w sobie, obejmującą wszystkie prawie funkcje życia zbiorowego swoich członków, przeciwstawiającą się społecznościom podobnym i wsiom innym, a także grupom i organizacjom istniejącym poza nią lub ponad nią. Cechy, składniki, funkcje i przemiany charakterystyczne dla wsi: -mała zbiorowość i ograniczenie przestrzenne, -poczucie jedności i poczucie względnej izolacji, -dominacja rolniczego charakteru pracy i instytucji, -społeczny charakter instytucji obsługi i kultury, -specyficzny układ autorytetów osobowych i instytucjonalnych, -podział pracy i usług, -dominacja przyrody i przyrodniczy rytm życia zawodowego, -kultura ludowa i folklor jako ważne składniki świadomości, -presja zewnętrznego świata informacji i kultury, -postępująca dezintegracja więzi pod wpływem czynników migracyjnych, urbanizacyjnych i kulturowych, -narastające konflikty wewnętrzne międzypokoleniowe, -szczególna rola szkoły i nauczyciela, -wieś jest żywym eksponatem środowiska lokalnego.
WPŁYW ŚRODOWISKA NA ROZWÓJ CZŁOWIEKA:
różne koncepcje J.B.LAMARCK -wpływ środowiska ma decydujące znaczenie dla „kształtowania się” całej różnorodności świata organicznego.
J o h n L o c k e - decydujący wpływ doświadczenia zewnętrznego na proces kształtowania się „zasobu umysłowego" i cech psychicznych człowieka.
Stanley Hall - w naturalnym wyposażeniu człowieka kryje się doświadczenie całego historycznego rozwoju ludzkości, toteż podstawowym zadaniem wychowania miało być stwarzanie najbardziej sprzyjających warunków dla naturalnego rozwoju osobnika, świadoma działalność wychowawcza, i wpływy środowiskowe miały być temu celowi.
Alfred Adler - upatrywał podstawowego źródła przeżyć psychicznych człowieka i rozwoju psychiki w środowisku społecznym, głównie zaś w .najbliższym środowisku życia — rodzinie.
A. K a miński, opierając się na podanej wyżej definicji stowarzyszenia charakteryzuje je:
o Stowarzyszenie jest grupą zorganizowaną
o Cechuje je dążenie do osiągnięcia określonych wspólnych celów lub interesów
o Posiada własną- strukturę organizacyjną i własnych członków.
o Członków stowarzyszenia obowiązują ustalone lub usankcjonowane sposoby postępowania i zachowania się
· środowiska wychowawcze naturalne dla dzieci i młodzieży:
o rodzina
o środowisko lokalne
o grupy rówieśnicze
· środowiska wychowawcze intencjonalne (instytucje opiekuńcze):
o Instytucje opieki nad dziećmi o różnego typu upośledzeniach rozwojowych - są to zakłady specjalne dla dzieci opóźnionych w rozwoju, dla dzieci głuchoniemych i ociemniałych. W zakładach tych dzieci i młodzież dotknięte kalectwem poddawane są wszechstronnemu procesowi adaptacji społecznej i zawodowej
o Pogotowia opiekuńcze i zakłady wychowawcze sprawujące opiekę nad dziećmi i młodzieżą wykolejoną. Pogotowia opiekuńcze są ośrodkami obserwacyjnymi, natomiast zakłady wychowawcze przyjmują całkowitą opiekę nad dziećmi i młodzieżą wykolejoną.
o Instytucje opieki zdrowotnej skupiające dzieci chore lub zagrożone chorobą. Zaliczamy do nich sanatoria i prewentoria dziecięce. Są to ośrodki przede wszystkim lecznicze. Pomoc pedagoga jest w nich jednak niezbędna. W przypadkach bowiem dłuższego przebywania dziecka w zakładzie konieczne jest zorganizowanie jego życia i nauki w taki sposób, aby zapewnić mu możliwie pełny rozwój, zbliżyć warunki życia do normalnych i ułatwić powrót — po wyzdrowieniu — do normalnego życia, do szkoły.
o Instytucje opieki całkowitej - domy dziecka, rodziny opiekuńcze
· Placówki wspomagające rozwój dzieci (Instytucje wychowania pozaszkolnego ):
o Świetlice i czytelnie dziecięce i młodzieżowe - Najczęściej stanowią one zorganizowaną formę spędzania czasu wolnego oraz przygotowywania się do lekcji tych grup młodzieży, które ze względu na sytuację rodzinną wymagają
pomocy wychowawczej w godzinach pozalekcyjnych
o Tereny zabaw i gier ruchowych - ogrody jordanowskie i boiska
o Kolonie dla dzieci i młodzieży
o Poradnie różnego rodzaju
- rodzina :
· w rodzinie dokonuje się podstawowy proces wychowania
· pomost między jednostką a społeczeństwem
· funkcje rodziny:
o przygotowanie młodego pokolenia do zawodu
o uzyskanie podstawowego pojęcia o życiu
o kształtowanie światopoglądu
o kształtowanie kryteriów oceny siebie i innych
o kształtowanie motywacji
o kształtowanie adaptacji społecznej
o nosiciel kultury i obyczajów
o wprowadzenie młodzieży w życie społeczne
· warunki funkcjonowania rodziny:
o warunki bytowe - podstawowe zasoby materialne zaspokajające potrzeby dziecka
o praca
o czas wolny rodziców
o poziom rozwoju rodziców (społeczno - kulturowy)
o poziom wykształcenia
o prawidłowe pożycie rodziców
g) środowisko lokalne
- środowisko lokalne - gromada ludzi żyjących na małej przestrzeni wyznaczających wspólny sposób życia
- może obejmować: wieś, gminę, miasto, osiedle, dzielnicę
- cechy środowiska lokalnego:
· małe rozmiary społeczności
· izolacja od „dużego świata”
· samowystarczalność
· bezpośrednie osobiste kontakty członków społeczności
· jedność majątkowa, zawodowa, etniczna
· identyczność tradycji, obyczajów, wierzeń i przyzwyczajeń
· zintegrowana całość
- środowisko lokalne odgrywało ważną rolę wychowaniu młodych pokoleń:
· dostarczało wzorów zachowań młodzieży
· izolacja od wpływów otoczenia
· zacieśnianie więzi współdziałania
· budowanie poczucia odpowiedzialności za społeczne postawy
h) grupy rówieśnicze:
- grupy rówieśnicze stanowią naturalną formę życia dzieci i młodzieży
- rola wychowawcza grup rówieśniczych:
· dążenie do działania
· rozwój samodzielności
- analiza grup rówieśniczych z punktu widzenia :
· psychologii - koncentruje się wokół zagadnień rozwoju aktywności zabawowej oraz wokół form aktywności opartych na obserwacji zachowania się otoczenia dorosłych
Formy aktywności dzieci i młodzieży w grupach rówieśniczych wiążą się z kolejnymi fazami rozwoju ich psychiki. Grupy dziecięce są grupami zabawowymi. Trwałość grup rówieśniczych wzrasta wraz z wiekiem ich uczestników
i) organizowanie środowiska:
- organizowanie środowiska - wytwarzanie bodźców wychowawczo - wartościowych oraz kompensowanie wpływów ujemnych
- trzy pojęcia analizujące środowisko i jego uwarunkowania:
· adaptacja społeczna - stan równowagi pomiędzy jednostką społecznością, w której ta jednostka uczestniczy
· profilaktyka - typ działalności związanej z neutralizowaniem wpływów czynników powodujących potencjalne zagrożenia ( czynniki te mogą mieć charakter immanentny tzn. mogą wiązać się z podłożem organicznym i wyrażać się w pewnych cechach osobowości wychowanka i mogą iść w dwóch kierunkach: hamowanie czynników stwarzających potencjalne zagrożenie lub pobudzanie aktywności w dziedzinach pożądanych
5. Pojęcia
Wychowanie - to świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia względnie stałych skutków (zmian rozwojowych w osobowości wychowanka). Wychowanie do również wdrażanie do samowychowania, samokształcenia, samoświadomości, samorealizacji. Jest szczególnie ważne dla najmłodszych dzieci, stale uczących się, naśladujących, podatnych na zmiany. Cechami procesu wychowania są złożoność, długotrwałość, intencjonalność, interakcyjność, relatywność.
Profilaktyka społeczna- systemowe podejście do zapobiegania różnym przejawom nieprzystosowania i patologii społecznej. Prekursorką tej koncepcji była H. Radlińska która traktowała profilaktykę społeczną jako dziedzinę z pogranicza opieki socjalnej, pedagogiki, medycyny zapobiegawczej oraz polityki społecznej. Profilaktyka społ polega na zapobieganiu tym wszystkim sytuacjom, które powodują potrzeby opieki społecznej.
Samopomoc- pomoc udzielana sobie nawzajem w jakimś zespole osób np. samopomoc studencka. Oznacza interakcje międzyludzkie, które służą:- wzajemnemu udzielaniu informacji jak można sobie radzić z określonymi trudnościami;- wytwarzaniu u partnerów tych interakcji poczucia, że nie są osamotnieni w swych trudnościach i mogą liczyć na wzajemne wsparcie;- wzajemnemu wspieraniu się materiałami, jeśli zachodzi taka konieczność. Konieczność samopomocy kluczową rolę pełnią osoby lepiej radzące sobie z daną trudnością, które służą doświadczeniem oraz wzorem innym.
Wsparcie społeczne-pomoc dostępna jednostce lub grupie w sytuacjach trudnych, stresowych w których bez wsparcia innych nie są w stanie przezwyciężyć.
Zasoby wychowania-stanowią wszelkie potencjały, możliwości znajdujące się w środowisku i jegokomponentach, które należy wykorzystać dla jego aktywizacji i regeneracji.
Opieka -zespół działań podejmowanych przez osoby prywatne lub instytucje specjalistyczne, mających na celu niesienie pomocy jednostkom zagrożonym, samotnym, cierpiącym, wymagającym wsparcia lub niemającym zaspokojonych szeroko rozumianych podstawowych potrzeb życiowych.
Aktywizacja-pobudzenie do działania przez zastosowanie odpowiednich technik, metod, form i środków, sposób wywierania wpływu, mający na celu wzbudzenie w jednostce aktywności psychofizycznej.
Naznaczenie społeczne- wpływ czynników społecznych na istnienie
fenomenów określonych mianem dewiacji.
Patologia społeczna- terminem tym określa się zjawiska, które powodują lub mogą powodować skutki, zagrażające istnieniu i rozwojowi danej społeczności lub społeczeństwa w związku z czym ocenia się je jako niepożądane oraz bulwersujące i są postrzegane jako określone problemy społeczne, dawniej były nazywane kwestiami socjalnymi. P.B Horton i G.R Leslie określają problemy społeczne jako: zjawiska uważane na ogół za niepożądane które poruszają znaczną ilość ludzi i wydają sie możliwym do przezwyciężenia, ale poprzez zbiorowe działanie.
Kształcenie- zmierza do wszechstronnego rozwoju osobowości, kształcenia określonych uzdolnień, zainteresowań i ogólnej sprawności umysłu. Jest to pojęcie wieloznaczne, może zatem oznaczać: zjawisko, czynność, proces, a także stan pożądany czyli cel kształcenia lub wynik, stan końcowy. Najogólniej można powiedzieć że kształcenie to ogół zjawisk i procesów stwarzających warunki dla wszechstronnego rozwoju umysłowego człowieka. Oznacza to nabywanie przez niego wiedzy, poglądów, przekonań na temat ludzi, ich dzieł, świata, w którym żyją, gotowości do podejmowania działań, możliwości zmieniania otaczającej go rzeczywistości oraz samego siebie, a także dążenia do rozwijania swoich zainteresowań, zdolności, uzdolnień.
Edukacja- podstawowe pojecie w pedagogice, obejmujące ogół wielowymiarowych działań oraz procesów służących wychowaniu i kształceniu osób czy grup społecznych. Edukacja spełnia 2 główne funkcje: socjalizacyjną, i wyzwalającą, z których pierwsza polega na uspołecznieniu jednostki ludzkiej, czynieniu jej zdolną do kontrolowania i sublimowania emocjonalności w społecznie akceptowany sposób, do stawania się członkiem społeczności ludzkiej, druga zaś sprowadza się do wyzwalania osób od dominacji społecznej, środowiskowej, do wkraczania poza status quo, do rozpoznawania nieprawomocnych roszczeń w środowisku życia ludzi, by umożliwić im twórcze rozwijanie własnego sprawstwa oraz zwrócenie sie ku nowym jakościowo praktykom i formom życia społ. i indywidualnego. Edukacja jest więc z jednej strony czynnikiem kształtowania tożsamości człowieka, z drugiej zaś nieodzownym warunkiem twórczym jego naturalnego rozwoju.
Rola społeczna-system stałych zachowań osobnika zgodnych z oczekiwaniami grupy społecznej do której należy.
Przemoc- zachowanie którego intencją jest wyrządzenie fizycznej krzywdy drugiemu człowiekowi.
Wolontariat- bezpłatna, dobrowolna, ochotnicza i świadoma praca stała lub okazjonalna na rzecz innych (nie licząc rodziny, przyjaciół znajomych, którzy pomagają sobie nawzajem i nie są z tej racji wolontariuszami).
Środowisko- otaczająca człowieka przestrzeń życiowa, obejmująca wszelkie procesy, zjawiska, przedmioty, osoby, zachodzące między nimi zależności, wzajemne relacje, wpływy, stosunki stale pośrednio lub bezpośrednio oddziałujące na jednostkę. Na ogół wyróżnia się środowisko biologiczne, geograficzne, kulturowe, społeczne.
Socjalizacja- proces wpajania człowiekowi przez instytucje, osoby
wychowujące systemów wartości, norm i wzorów obowiązujących w danej społeczności a także określonych umiejętności potrzebnych do życia w społeczeństwie. Ogół działań ze strony społeczeństwa zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska lokalnego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej tj. umożliwienia jej zdobycia takich kwalifikacji i takiego systemu wartości oraz osiągnięcia takiego rozwoju osobowości aby mogła stać się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa. Jest procesem ciągłym jednokierunkowym i wyróżniamy II etapy:- socjalizacja pierwotna obejmująca dzieciństwo i młodość. Kończy się ona w momencie, kiedy człowiek zaczyna mieć poczucie własnej tożsamości. - socjalizacja wtórna jest to korekta socjalizacji pierwotnej, czyli zachowań, norm, wartości i obyczajów jednostki.
Pomocniczość- jako pomocniczość określa się zewnętrzne wsparcie lub rozbudzenie inicjatyw, bez którego jednostki, rodziny lub grupy z obszaru biedy czy społecznego ryzyka same nie są w stanie podjąć działań naprawczych.
Bezradność- specyficzny rodzaj lub stan aktywności życiowej, związany z oceną lub samooceną tej aktywności, bezradności, utożsamiana jest z nieradzeniem sobie , z brakiem kontroli nad otoczeniem lub określoną sytuacją życiową, naukowe analizy ludzkiej bezradności idą w kierunku ukazania jej źródeł, objawów i skutków oraz sposobów jej usuwania.
Bezradność wyuczona -świadome i przemyślane działanie jednostki polegające na demonstrowaniu,
uwidacznianiu własnej bezradności w taki sposób, aby wzbudzić oczekiwane od innych współczucie, litość w celu
uzyskania korzyści o charakterze wyłącznie partykularnym.
Działanie społeczne - określa się jako intencjonalną aktywność podejmowaną przez człowieka w celu
modyfikacji i polepszenia sytuacji.
Działanie społeczne pojmuje się jako:
- strukturowanie teraźniejszości poprzez przyszłość, nadawanie sensu antycypacji;
-samoregulujący się system dążący do równowagi ukierunkowany na:
adaptację, maksymalizację możliwości, podtrzymywanie równowagi i integrację.
Terapia pedagogiczna -całokształt oddziaływań pedagogicznych umożliwiających optymalny rozwój
intelektualny, psychiczny, społeczny dzieci zaburzonych lub przejawiających określone trudności. Do zasad
terapii pedag. należą: indywidualizacja metod,form, środków oddziaływań korekcyjnych, stopniowanie
trudności, korekcja i kompensacja funkcji zaburzonych, ciągłość,
systematyczność.