Geologia
Ablacja - niszczące działanie deszczu.
Akumulacja - gromadzenie się okruchów minerałów, skał, szczątków roślin i zwierząt, dające początek skałom osadowym.
Aluwia - materiał rzeczny odkładany przez wody na dnie rzek i na zalewiskach powodziowych.
Anaglacjał - nasuwanie się lądolodu (lodowca) na dany teren.
Anateksis - proces topienia skał, które w czasie ruchów górotwórczych znalazły się w głębi skorupy ziemskiej, gdzie panują wysokie temperatury.
Antyklina - siodło - część fałdu, w którym warstwy skał wygięte są ku górze.
Apofiza - żyła lub język odgałęziający się od większej intruzji magmowej i wnikający w najbliższe skały.
Cieczenie - powolny, ledwo dostrzegalny ruch przepojonej wodą, gliniastej lub ilastej zwietrzeliny z reguły pod pokrywą roślinności.
Dajka - żyła skał magmowych, przecinająca skały starsze niezgodnie z ich warstwowaniem, odznaczająca się małą szerokością w stosunku do długości. W terenie tworzy jakby wały lub groble (największa znajduje się w Zimbabwe i ma 500 km długości i 5 - 7 km szerokości).
Deflacja - wywiewanie - porywanie przez wiatr drobnych, luźnych cząstek minerałów i skał.
Degradacja - obniżenie powierzchni ziemi przez procesy denudacjne.
Delta - nagromadzenie osadów u ujścia rzeki do morza lub jeziora. Większość delt znajduje się pod wodą, część wystaje na powierzchnię, tworząc przeszkodę dla rzeki, powodując jej rozgałęzianie.
Deluwium - osad z najdrobniejszych pylastych cząstek mineralnych, wypłukiwanych przez wody deszczowe z gleb, glin, lessów, pokrywający zbocza i osadzany w ich niższych częściach.
Denudacja - z łac. denudo = obnażam - proces usuwania zwietrzeliny z powierzchni skał, a przez to ich odsłanianie i obniżanie powierzchni terenu.
Diapir - bardzo silnie pofałdowany słup solny w ziemi.
Diastrofizm - zespół procesów powodujących ruchy i deformacje skorupy ziemskiej w jej geologicznej ewolucji. Objawami są zmiany linii brzegowej lądów i mórz, trzęsienia ziemi itp.
Draperie - nacieki w kształcie firanek i zasłon, zwisające przy ścianach.
Druza - skupienie sporych kryształów, zwykle o prawidłowych kształtach, wypełniających próżnię lub szczelinę w skale.
Dyluwium - z łac. diluvium = potop - dawna nazwa plejstocenu.
Egzaracja - erozja lodowcowa, niszczenie skalnego podłoża przez lodowiec.
Egzotyk - okruch skalny nie związany genetycznie z osadem, w którym występuje.
Eksfoliacja - proces mechanicznego wietrzenia skał, polegający na odpękaniu od skały płyt i łusek równolegle do powierzchni.
Eluwium - nierozpuszczalna, odporna na działanie czynników chemicznych część zwietrzeliny, pozostająca na miejscu wietrzenia skaly macierzystej.
Erozja - mechaniczne niszczenie powierzchni ziemi przez różne czynniki zewnętrzne połączone z usuwaniem produktów niszczenia. Erozja może być: deszczowa, rzeczna, lodowcowa (egzaracja), eoliczna (korazja, deflacja), morska (abrazja) podmorska.
Ewaporyt - skała osadowa pochodzenia chemicznego, powstała przez strącenie się substancji podczas odparowywania wody.
Eworsja - drążenie w skałach lejkowatych zagłębień przez kamienie poruszane wirującą wodą.
Facja - zespół cech różniących osady utworzone równocześnie, ale w różnych warunkach.
Fakolit - intruzja magmowa o soczewkowym kształcie.
Fałd - plastyczne wygięcie warstw skalnych.
Fango - iły lub muły pochodzenia wulkanicznego, mające właściwości radioaktywne, stosowane do kąpieli leczniczych.
Flisz - osad o wieliej miąższości, składający się z naprzemianległych warstw piaskowców, łupków ilastych, zlepieńców.
Fleksura - przesunięcie się warstw skalnych bez przerwania ich ciągłości.
Frakcja - ziarna luźnej skały o określonym przedziale wielkości.
Fulguryt - niekształtny, rozgałęziający się ku dołowi spiek ziarn piasku, powstały z nadtopienia ich pod wpływem uderzenia pioruna.
Geoda - pusta przestrzeń w skałach, częściowo wypełniona później powstałymi minerałami, przeważnie kwarcem lub kalcytem.
Glacjał - zlodowacenie - epoka ochłodzenia, dłuższy odcine historii Ziemi, podczas którego obszary pozapolarne były pokryte potężnymi lodowcami albo rozległymi lądolodami.
Gondwana - wielki kontynent, który obejmował Amerykę Płd., Afrykę, Indie, Australię i Antarktydę. Rozpad rozpoczął się w permie.
Gradacja - ogół procesów prowadzących do zrównania powierzchni ziemi przez niszczenie wyniosłości i zasypywanie osadami zagłębień.
Graniak - drajkanter - odłupek skalny zeszlifowany i wypolerowany uderzeniami ziarn piasku niesionymi przez wiatr.
Grupa - największa jednostka podziału utworu geologicznego - zespół skał powstałych w ciągu jednej ery, dzieli się na systemy.
Horst - zrąb - część skorupy ziemskiej wydźwignięta wzdłuż uskoków i ograniczona zapadliskami.
Iapetus - nazwa dawnego Praatlantyku na północnej półkuli o szerokości 1000 - 2000 km.
Ił - skała osadowa posiadająca wielkość ziarn poniżej 0,005 mm.
Iniekcja magmy - wciskanie się magmy pod ciśnieniem w strzeliny i pęknięcia skał.
Interglacjał - okres między dwoma zlodowaceniami charakteryzujący się łagodnym klimatem i głębokim cofaniem się lądolodu.
Intersekcja - obraz, jaki powstaje wskutek przecięcia się powierzchni jakiegoś utworu geologicznego z powierzchnią terenu.
Intruzja - wdarcie się magmy między skały w skorupie ziemskiej, bez wydostania się jej na zewnątrz.
Jaskinia - grota w skałach, łącząca się często z systemem podziemnych korytarzy, kominów, pieczar.
Kataklaza - kruszenie minerałów sztywnych skał pod wpływem ciśnień kierunkowych i ruchów tektonicznych.
Katastrefa - strefa skorupy ziemskiej, o temperaturze powyżej 500oC.
Kawerna - pusta przestrzeń w skałach.
Kliważ - gęste, równoległe spękania powodujące rozpadanie się skał na płytki.
Konkrecje - kuliste lub soczewkowe skupienia mineralne różniące się składem i wyglądem od skały, w której tkwią.
Kontaminacja - zanieczyszczenie magmy skałami otaczającymi.
Korazja - korozja - mechaniczne niszczenie, zdzieranie skał uderzeniami ziarn piasku niesionymi przez wiatr.
Kras - proces powolnego rozpuszczania niektórych skał, przede wszystkim wapieni, dolomitów i gipsów przez wody deszczowe.
Kraton - kratogen - część skorupy ziemskiej sfałdowana wskutek dawnych ruchów górotwórczych i w związku z tym usztywniona. Ruchy górotwórcze na obszarach kratnów objawiają się głównie przez powstawanie uskoków i rowów tektonicznych.
Kratony - pierwotne zwarte zalążki pierwszych lądów o skorupie na tyle grubej, by mogły w dalszych dziejach Ziemi pozostać nietknięte.
Kuesta - próg w krajobrazie, utworzony wskutek różnej odporności na wietrzenie łagodnie nachylonych warstw, z których górna jest twarda i wytrzymała, dolna zaś łatwo ulega erozji.
Kurzawka - drobnoziarnisty piasek i pył przesycone wodą i tworzące płynną masę.
Lakolit - ciało skalne powstałe przez intruzję magmy.
Lamina - warstewka skaly osadowej lub metamorficznej o grubości poniżej 1 cm.
Laurazja - wielki kontynent, który istniał prawdopodobnie do okresu kredowego i obejmował Amerykę Płn., Europę i Azję bez Indii.
Lądolód - lodowiec kontynentalny - masy lodu o miąższości do kilu tysięcy metrów pokrywające wielkie obszary Ziemi. Współcześnie lądolód występuje na Antarktydzie i Grenlandii.
Litosfera - skorupa ziemska - zewnętrzna strefa Ziemi, zbudowana od spodu z bazaltów (sima), a od zewnątrz z granitów (sial) i cienkiej powłoki skał osadowych.
Lityfikacja - proces zlepiania się luźnych ziaren skaly w skałę litą.
Magma - z gr. magma = ciasto - znajdujący się w głębi ziemi stop glinokrzemianów i innych związków z rozpuszczonymi w nim gazami, pozostający pod olbrzymim ciśnieniem i w stanie płynnym o znacznej temperaturze.
Migma - rozmiękczona, uplastyczniona masa skalna (zawierająca w przeciwieństwie do magmy mało fazy ciekłej).
Mellit - miodowiec - minerał organiczny.
Miarola - próżnia w skale magmowej powstała po gazach uwięzionych podczas krystalizacji magmy.
Mikrolity - występujące w skałach wulkanicznych kryształy o rozmiarach z trudem dostrzeganych pod mikroskopem.
Molasa - osady na przedpolu świeżo wypiętrzonego łańcucha górskiego, powstałe z niszczenia tego łańcucha.
Morena - nagromadzenie materiału przyniesionego przez lodowiec.
Muł - szlam - drobnookruchowy, luźny osad współczesnych zbiorników wodnych (głównie mórz i oceanów), posiadający uziarnienie od 0,005 do 0,1 mm.
Nek - zastygła lawa w kominie wygasłego wulkanu, odsłonięta erozją i mająca postać stromego wzgórza.
Nife - jądro Ziemi - przeważa pogląd, że zbudowane jest ze stopu niklu i żelaza (stąd nazwa od symboli tych pierwiastków).
Nifesima - płaszcz dolny Ziemi, czyli dolna warstwa mezosfery zbudowana z materiału simy z domieszką żelaza i niklu.
Niwacja - proces niszczenia podłoża przez wielokrotnie topniejący i zamarzający śnieg, który się jeszcze nie przekształcił w lód.
Niwelacja - pomiary geodezyjne mające na celu wyznaczanie wysokości obranych punktów względem ustalonego i przyjętego poziomu odniesienia.
Okres - jednostka czasu w dziejach Ziemi, jest częścią ery i dzieli się na epoki.
Oolity - kuleczki wielkości ok. 1 mm zbudowane promieniście lub współśrodkowo (z minerałów), tworzące się w płytkich morzach.
Orogen - ruchliwa część skorupy ziemskiej, ulegająca pofałdowaniu i wypiętrzaniu w łańcuchy gór fałdowych.
Osady - utwory powstałe na powierzchni Ziemi w wyniku nagromadzenia materiału przez różne czynniki geologiczne; wodę, lodowce, wulkany, wiatr, organizmy.
Osuwisko - zsuwanie się mas skalnych pod wpływem ciężkości (również nagromadzenie nasuniętego materiału skalnego).
Otoczak - odłamek skały zeszlifowany i zaokrąglony podczas transportu przez rzekę, fale morskie lub wiatr.
Pangea - młodopaleozoiczny superkontynent, powstały przez połączenie wszystkich dawniejszych kontynentów.
Pelity - osady o średnicy ziarn mineralnych nie przekraczających 0,01 mm.
Piarg - usypisko odłamków skał u podnóża stromych skalistych zboczy lub w źlebach.
Porwak - blok skalny oderwany od podłoża i przesunięty przez nasuwającą się płaszczowinę lub potok lawy.
Pospółka - luźny materiał skalny, żwir z piaskiem, z głazikami.
Postglacjał - okes następujący po okresie lodowcowym.
Preglacjał - okres przedlodowcowy.
Psamity - osady złożone z ziarn mineralnych o średnicy 0,1 - 2 mm (piaski).
Psefity - osadowe skały okruchowe, luźne lub scementowane, o średnicy ziarna powyżej 2 mm (m.in. żwir, gruz, aglomeraty, zlepieńce, brekcje).
Reper - znak orientacyjny - punkt o znanej wysokości nad poziomem morza, utrwalony w terenie (słup betonowy, głowica w ścianie itp.).
Rezyduum - pozostałość po usunięciu przez wietrzenie i erozję niektórych składników skały.
Rumosz - rumowisko - luźne odłamy skalne powstałe wskutek wietrzenia skał.
Ryft - głęboki rów tektoniczny w oceanie lub na lądzie.
Sandry - wielkie piaszczyste stożki usypane przez rzeki wypływające z lodowca.
Sedymentacja - proces osadzania pod wpływem siły ciężkości materiałów niesionych przez wiatr, wody płynące czy też zawieszonych lub rozpuszczonych w wodzie morskiej lub jeziornej.
Sferolit - skupienie promieniście rozchodzących się igiełkowych minerałów.
Sialma - warstwa litosfery pośrednia między sialem i simą, w której przeważają tlenki krzemu, glinu i magnezu.
Sill - żyła pokładowa, która biegnie zgodnie z uwarstwieniem skał otaczających.
Soliflukcja - spełzywanie - bardzo powolne przemieszczanie się zwietrzeliny w dół stoku pod wpływem ciężkości.
Spąg - dolna powierzchnia ławicy (warstwy skalnej) w głębi ziemi.
Stadiał - stosunkowo krótkotrwały okres nasilenia się zimna i zatrzymania się czoła lodowca na miejscu.
Stalagmit - naciek wapienny w postaci słupa czy igły, wznoszący się z dna jaskini ku górze.
Stalagnat - naciek w postaci kolumny, powstały z połączenia się stalaktytu ze stalagmitem.
Stalaktyt - naciek wapienny (z węglanu wapnia) zwisający ze stropu jaskini.
Strop - górna powierzchnia ławicy (warstwy skalnej) w głębi ziemi.
Subkontynent - wyodrębniona część kontynentu.
Sufozja - usunięcie się materiału skalnego pod powierzchnią ziemi wskutek działania wody, powodujące tworzenie się podziemnych kanałów, zagłębień bezodpływowych itp.
Szurf - niewielki wykop (szybik poszukiwawczy) stosowany w robotach geologicznych do pobrania próbek.
Synklina - część fałdu, w którym warstwy wygięte są ku dołowi.
Tarcza - część platformy, z której w wyniku denudacji usunięta zostaje pokrywa osadowa (np. bałtycka, kanadyjska).
Tekstura - cecha wewnętrzna budowy skał, polegająca na sposobie ułożenia minerałów.
Tensja - rozciąganie się skorupy ziemskiej.
Uskok - przesunięcie skał wzdłuż pęknięcia, powodujące przerwanie ciągłości warstw.
Wietrzenie - procesy niszczenia skał na powierzchni ziemi pod wpływem działania wody, atmosfery, wahań temperatur.
Wirgacja - rozwidlenie łańcucha górskiego.
Zamróz - niszczące działanie wody zamarzającej w porach i szczelinach skały.
Złoże - nagromadzenie kopaliny użytecznej w skorupie ziemskiej, powstałe w wyniku różnych procesów geologicznych.
Zmarzlina - marzłoć - warstwa gruntu różnej miąższości, stale zamarzniętego. W zmarzlinie wyróżnia się strefę nigdy nie odmarzającą (grubość nawet do 100 m) i strefę czynną odmarzającą latem (od 4 do kilkudziesięciu metrów w zależności od podłoża).
Zrąb - horst - podłużna wyniosłość ograniczona uskokami.
Zwietrzelina - materiał powstały ze zwietrzenia litych skał (np. żwir, piasek).