Subiektywne postrzeganie świata - pamiętniki i motywy

autobiograficzne w literaturze.

Utwory o charakterze autobiograficznym i pamiętnikarskim

zajmują znaczące miejsce w literaturze od czasów najdawniej-

szych po współczesne. Wielu autorów gustowało w takich właśnie

formach wypowiedzi, ponieważ wówczas mogli ukazać świat, który

ich otaczał, i jego problemy przez pryzmat własnych, subiektyw-

nych spostrzeżeń i odczuć.

Już w czasach renesansu, kiedy to autorzy świadomie zaczęli

podpisywać się pod swoimi dziełami, znajdujemy sporą ilość utwo-

rów o charakterze autobiograficznym. Szczególnie w twórczości

wielkiego poety XVI wieku Jana Kochanowskiego odnajdujemy

wiele utworów tego typu. Fraszki, pisane na dworze królewskim,

jak i w Czarnolesie, nazywają niektórzy krytycy pamiętnikiem liry-

cznym poety. Niektóre z nich, jak Do gór i lasów, mają wyraźnie

charakter autobiograficzny, inne zawierają tylko pewne motywy

z biografii pisarza. W wyżej wspomnianej fraszce opisuje poeta ca-

łe swoje życie: młodość i studia poza granicami kraju, dalekie po-

dróże i przygody, także swoje życie na dworach magnackich i kró-

lewskim, na którym pełnił funkcję sekretarza. Autor fraszki opisuje,

jak został księdzem i choć nie miał wyższych święceń kapłańskich,

otrzymywał jednak beneficjum z probostwa katedralnego. We frasz-

ce tej przyrównuje się poeta do Proteusa - greckiego bożka wodne-

go, który dowolnie odmieniał swoją postać. Jan Kochanowski

napisał tę fraszkę po powrocie do majątku, po wielu latach nieo-

becności w rodzinnych stronach. Był już wtedy człowiekiem w śre-

dnim wieku i jak sam pisze o sobie, ma w głowie srebrne nici. I mo-

że dlatego, że zna już dobrze życie, bo przeżył tak wiele, zdaje so-

bie sprawę, iż należy cenić każdą chwilę, którą ono niesie. Powta-

rza więc za swoim ulubionym poetą rzymskim Horacym, że naj-

chętniej przebywa z tymi, którzy umieją właściwie wykorzystać

czas - chwilę. Spojrzenie na życie zawarte w tej fraszce ma więc

wyraźnie subiektywny charakter. Poeta-humanista cieszy się

z niego, potrafi je cenić i odpowiednio opisać.

Fraszka O doktorze Hiszpanie opowiada o tym, jak Jan Kocha-

nowski - dworzanin królewski - zabawiał się z kolegami, pijąc wi-

no i weseląc do woli. Krytykuje w niej poeta nadmierne pijaństwo,

ale jednocześnie pochwala godziwą rozrywkę, która, według nie-

go, należała się również ludziom poważnym i uczonym.

Również większość fraszek miłosnych powstała na dworze

królewskim, kiedy poeta, jeszcze młody, miał czas i energię

na przeżywanie miłosnych zgryzot. Dowiadujemy się z nich, jak

przeżywał sukcesy i porażki miłosne poeta-humanista XVI wieku.

Część fraszek powstaje już później w okresie czarnoleskim. Opo-

wiadają one o życiu Jana Kochanowskiego w domowych piele-

szach, kiedy założył rodzinę i cieszył się z jej posiadania.

We fraszce Na dom w Czarnolesie prosi Boga, do którego czę-

sto zwracał się jako człowiek głęboko wierzący, nie o bogactwa

i zaszczyty, ale skromne i dostatnie życie w swej rodzinnej posiad-

łości. Chciałby się w niej bowiem zestarzeć i do późnych lat cie-

szyć czystym sumieniem i życzliwością ludzką.

We fraszce Na lipę opisuje starą lipę czarnoleską, pod którą

spędzał wiele wolnych chwil, odpoczywając i tworząc.

Bardzo wiele fraszek poświęcił poeta swojej twórczości.

W jednej z nich zwraca się do Muz - opiekunek sztuki - z prośbą

o obdarzenie go talentem. Jako prawdziwy humanista, pragnie

bowiem, aby jego rymy nie zginęły z nim razem, ale przynosiły

mu sławę jeszcze po śmierci.

Również w pieśniach odnajdziemy wiele wątków autobiogra-

ficznych, które sporo mówią o życiu poety. Wyraźnie autobiografi-

czny charakter ma cykl Trenów Jana Kochanowskiego, w których

opisał on historię choroby i śmierci swojej ukochanej córki Urszul-

ki. Przedstawia w nich poeta przeżycia ojca po śmierci dziecka,

załamanie psychiczne, które doprowadza nawet do zwątpienia

w wiarę i zbawienie. Uświadomienie sobie jednak, że dziecko już

nie cierpi, ale jest szczęśliwe w niebie, powoduje uspokojenie się

poety i pogodzenie z tą straszną tragedią. Dom rodzinny pusty

i smutny - oto jak ukazał nam rzeczywistość poeta przez pryzmat

tragedii, którą przeżył.

Okres baroku - wiek XVII obfitował w ciągłe wojny i utarczki

rycerskie. Dlatego w okresie tym powstało wiele dariuszy i pamięt-

ników, pisanych często przez szlachtę, która niewiele wspólnego

miała z pisarstwem. Niewątpliwie najlepszymi okazały się, wydane

dopiero w XIX wieku, Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Nie był

on szlachcicem szczególnie wykształconym - nauki pobierał bo-

wiem w kolegium jezuickim w Rawie. W swych Pamiętnikach, które

spisał na stare lata, opisywał w sposób barwny, jak walczył jako

żołnierz pod dowództwem Czarnieckiego przeciw Szwedom i Ra-

koczemu. Przedstawił również wyprawę do Danii i wojnę przeciw

Moskwie. Po latach osiedlił się u siebie na wsi, ożenił i dla potom-

nych w Pamiętnikach przedstawił dzieje swego bujnego żywota.

Pamiętniki, choć nie mają wartości historycznej, są jednak kopalnią

wiedzy o epoce baroku - życiu szlachty w XVII wieku, jej obycza-

jach i języku. Świat i jego problemy przedstawione w Pamiętnikach

są subiektywne, przedstawia je bowiem i opisuje szlachcic-Sar-

mata, który ma poglądy zdecydowanie konserwatywne.

Epoka romantyzmu wręcz gustowała w utworach autobiogra-

ficznych, w których autor ukazywał świat przefiltrowany przez wła-

sne przeżycia. A wiemy, jak wielkimi indywidualistami byli roman-

tycy. Wyraźnie taki właśnie charakter ma dramat romantyczny

Adama Mickiewicza, który powstał w Wilnie w 1823 roku - II i IV

część Dziadów. Zwłaszcza część IV jest liryczną spowiedzią poety,

dotyczącą historii jego uczucia do Maryli Wereszczakówny i tragi-

cznego końca tej miłości - kiedy jego ukochana wyszła za mąż za

bogatego ziemianina W. Putkamera. Z utworu przebija żal do ko-

biety, która dla bogactwa i stabilizacji życiowej wyrzekła się miło-

ści. Gustaw to sam Adam Mickiewicz, który „umarł dla świata”,

i po stracie ukochanej kobiety błąka się samotnie po świecie. Wie-

my z życiorysu Mickiewicza, że on również po wyjściu za mąż Ma-

ryli myślał o samobójstwie. Kobieta-mężatka, szukająca w noc

zaduszną na cmentarzu duszy byłego kochanka - to Maryla.

W Rosji na wygnaniu powstaje utwór, który jest pamiętnikiem

lirycznym poety-romantyka z podróży po Krymie. W Sonetach

krymskich opisuje Mickiewicz to, co widział i przeżywał podczas

swej wędrówki, a także niekończącą się tęsknotę za Polską - Litwą.

III część Dziadów, która powstała po upadku powstania listo-

padowego w Dreźnie w 1832 roku, to utwór-dokument. Przedsta-

wił w nim poeta historię procesu Filomatów i Filaretów z roku 1823,

ich zsyłkę na Sybir, gdzie pomarli z zimna i głodu i skąd nigdy nie

powrócili do kraju. Sam Mickiewicz został wówczas wraz z innymi

aresztowany. W utworze występuje on jako Gustaw, który dojrzewa

i staje się Konradem, poświęcającym życie walce o sprawę naro-

dową. Postacie oprawców - Rosjan i Polaków - są również w dra-

macie autentyczne. Są to senator Nowosilcow, doktor Becú, ojczym

J. Słowackiego, i doktor Wacław Pelikan - profesorowie Uniwersy-

tetu Wileńskiego.

Poeta przedstawił część swego życia, swej młodości, kiedy

wraz z kolegami, aresztowany bez podstaw, cierpiał maltretowany

przez zaborców, ale i zarazem dojrzewał politycznie. Idea podpo-

rządkowania życia osobistego sprawie narodowej - oto subiektyw-

ne widzenie tych problemów przez poetę.

Pan Tadeusz - największa epopeja polska, zawiera również

akcenty autobiograficzne. Zwracając się w Inwokacji z modlitwą

do Matki Bożej, poeta przypomina sobie chorobę z okresu dzieciń-

stwa i to, że zrozpaczona matka ofiarowała go pod Jej opiekę.

W Epilogu opowiada o przyczynach powstania utworu: o sporach

emigracyjnych w Paryżu i chęci przeniesienia się, chociaż w wyo-

braźni, do kraju dzieciństwa - Litwy. Przypomina szczęśliwe dni,

kiedy w roku 1812 wkroczyły na Litwę, wraz z oddziałami francus-

kimi, Legiony Polskie. Mickiewicz pamiętał, miał wtedy 14 lat i cie-

szył się wraz z innymi, gdy zobaczył po raz pierwszy mundury pol-

skie. Kraj lat dziecinnych przedstawiony jest więc w Panu Tadeuszu

bardzo subiektywnie. Opisywana Litwa widziana jest tu przez pryz-

mat tęsknoty za ojczyzną poety-emigranta, do której nie mógł po-

wrócić.

Wyraźnie autobiograficzny charakter mają również Liryki lo-

zańskie Adama Mickiewicza, pisane już w wieku dojrzałym, kiedy

to poeta pracował na uniwersytecie w Lozannie. Zwierza się w nich

czytelnikowi ze swojego życia. Młodość ocenia jako durną i chmur-

ną, zaś lata dojrzałe jako okres klęski. Jest to również spojrzenie

na życie z pozycji poety-emigranta, który wraz z całym narodem

poniósł klęskę w walce o wolność i dlatego tak, a nie inaczej oce-

niał własną egzystencję.

Sporo momentów autobiograficznych odnajdujemy w Kordia-

nie Juliusza Słowackiego. Zwłaszcza młodość głównego bohatera

i fakty z nią związane przypominają nam ten okres życia samego

poety. Kordian, podobnie jak J. Słowacki i jego przyjaciel L. Spitz-

nagel, przeżywa nieszczęśliwą miłość do Ludwiki Śniadeckiej. Po-

czucie samotności i niemożność działania doprowadzają Ludwika

S. do samobójstwa. Wiele przygód i przemyśleń Kordiana ma swe

źródło w przeżyciach i refleksjach samego poety.

W Grobie Agamemnona, który jest fragmentem poematu Pod-

róż do Ziemi Świętej z Neapolu, opisuje poeta wędrówkę po Grecji

i swoje przemyślenia dotyczące losów Polski. Straciła ona nadzieję

na odzyskanie niepodległości wraz z upadkiem powstania listopa-

dowego. Poeta usprawiedliwia się w tym utworze, że sam nie

wziął w nim udziału i czuje się z tego powodu winny.

W Hymnie, pełnym nostalgii emigracyjnej, opisuje swoje pod-

róże po Aleksandrii. Czuje się tułaczem i emigrantem, tęskniącym

za krajem, do którego nie może powrócić ze względów politycz-

nych.

Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego jest również u-

tworem o charakterze autobiograficznym, zwłaszcza jej I część.

Życie rodzinne hrabiego Henryka zawiera wiele elementów z życia

samego Krasińskiego, a nawet jego rodziców. Podobnie jak Orcio-

wi, również i samemu poecie groziła ślepota i leczył się u okulis-

tów, aby nie dopuścić do kalectwa. Hrabia Henryk, podobnie jak

Z. Krasiński, broni arystokracji i wypowiada się ostro przeciwko re-

wolucji społecznej. Arystokrata - Krasiński momentami oceniał na-

wet surowo klasę, z której się wywodził, jednak to właśnie z jej

punktu widzenia ocenił rewolucję społeczną.

Jak więc widzimy, niemal cała literatura romantyczna przesy-

cona była wątkami autobiograficznymi, ponieważ pisarze tej epoki

najchętniej ukazywali życie w sposób subiektywny - poprzez włas-

ne przeżycia i przemyślenia.

Twórcy epoki pozytywistycznej byli mniej wylewni i mniej pi-

sali o sobie w swoich utworach. Lalka, wielka realistyczna powieść

Bolesława Prusa, zawiera jednak Pamiętnik starego subiekta. Jest

to próba innego, subiektywnego spojrzenia na Warszawę i ludzi

żyjących w tym mieście w II połowie XIX wieku - poprzez pryzmat

przeżyć i przemyśleń idealisty i romantyka Ignacego Rzeckiego.

Wychowany w czasach romantyzmu, w kulcie Napoleona, na zaw-

sze pozostanie człowiekiem biorącym udział w każdym zrywie na-

rodowym, czy to w roku 1848, jako młody człowiek - osobiście, czy

jako starszy już mężczyzna, popierający tylko uczestników powsta-

nia 1863 roku - St. Wokulskiego i studentów. Nawet będąc już zu-

pełnie starym człowiekiem, będzie subiekt Rzecki szukał w gaze-

tach konfiguracji politycznych na arenie międzynarodowej, które

umożliwić mogą Polsce odzyskanie niepodległości. I mimo że

z czasem nabył bohater wiele cech typowych dla pozytywisty, po-

został do śmierci idealistą brzydzącym się lichwą, nieuczciwością

i zarabianiem pieniędzy.

Modernizm, podobnie jak romantyzm, gustował w utworach

autobiograficznych, zawierających wynurzenia autorów. Jan Kas-

prowicz już pierwsze swoje utwory, sonety Z chałupy, poświęcił

rodzinnej wsi - Szymborzu. Ukazał panującą tam biedę i nędzę

oraz trudną drogę dziecka wiejskiego do szkoły. Przeżył biedę

osobiście i pewnie dlatego tak wzruszająco potrafił ją opisać.

Wyraźnie autobiograficzny charakter ma Wesele Stanisława

Wyspiańskiego. Opisuje w nim poeta wesele kolegi z ławy szkolnej

Lucjana Rydla, na które był zaproszony. Bohaterami dramatu uczy-

nił wielu swoich przyjaciół - i tych pochodzących ze wsi, i tych

z miasta. Jego spojrzenie na współczesnych, zarówno chłopów jak

i panów, było krytyczne. Było to spojrzenie poety-malarza, który

potrafił dostrzec w społeczeństwie jego zasadnicze wady. Swoje

spostrzeżenia i wizje wyraził w sposób symboliczny i malarski.

Szczególnie obfitujące w pamiętniki, wspomnienia i utwory

autobiograficzne okazały się czasy po II wojnie światowej. Pisarze

tego okresu uważali, że forma dokumentu będzie najbardziej od-

powiednia do opisania tych strasznych „czasów pogardy”, kiedy

to Polacy, napadnięci z dwóch stron przez sąsiadów, Niemców

i ZSRR, cierpieli, ginęli i walczyli w obozach niemieckich i sowiec-

kich. Rzeczywistość w łagrach sowieckich ukazał Gustaw Herling-

Grudziński, który sam przez kilkanaście miesięcy był ich więźniem.

Miał więc możność poznania życia obozowego: od aresztowania

i śledztwa, po wyczerpującą pracę fizyczną i niszczenie moralne

więźniów. Wyniszczenie fizyczne doprowadzało do działania na

psychikę i łamało charaktery ludzi, pozbawiając ich szansy powrotu

do normalnego życia. Pisarz ukazał, jak stalinowska machina pla-

nowo niszczyła miliony ludzi, z reguły niewinnych, Rosjan i Pola-

ków. Mimo wszystko jednostki próbowały zachować człowieczeń-

stwo, ocalić wartości, takie jak przyjaźń czy miłość. Niektórzy wię-

źniowie znajdowali ukojenie w religii, inni popadali w obłęd, ucie-

kając od strasznej rzeczywistości tego „innego świata”.

Gustaw Herling-Grudziński okazał się pisarzem moralistą.

Uważał, że mimo koszmaru obozów, człowiek nie przestał być czło-

wiekiem, ponieważ cenił wartości wynikające z religii i moralności

chrześcijańskiej. Był moralistą, ponieważ sam przeżył koszmar ła-

grów, pozostając jednak człowiekiem.

Zupełnie inną w swojej wymowie była proza Tadeusza Bo-

rowskiego, a zwłaszcza Opowiadania. Zrodziły się one z listów do

narzeczonej Marii, która wraz z pisarzem przeżyła „piekło” Oświę-

cimia. Już pierwsze opowiadanie Pożegnanie z Marią zawiera opi-

sy przedstawiające życie Tadeusza i Marii w okresie okupacji: pra-

cę zarobkową, studia na tajnym uniwersytecie, pracę twórczą, dru-

kowanie tajnych gazetek. W opowiadaniach obozowych zawarł

autor wiele momentów autobiograficznych. T. Borowski opisuje fa-

szystowską machinę obozową w sposób niezwykle subiektywny.

Stwierdza, że przetrwać je mógł tylko ktoś, kto myślał tylko i wyłą-

cznie o własnym losie. Niewiele więc było w nich miejsca na bo-

haterskie gesty, które zdarzały się niezmiernie rzadko.

Chcę wspomieć w tej pracy jeszcze jeden utwór: Pamiętnik

z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Opisuje w nim

pisarz, dzień po dniu, swoje przeżycia z czasów powstania warsza-

wskiego. Ale powstanie ukazane w tym utworze to nie walka na

barykadach i konieczna śmierć. To świadome odrzucenie etosu

żołnierza przedstawionego przez poetów z „pokolenia Kolumbów”.

Myślę, że i taki rodzaj spojrzenia na powstanie, bardzo subiektyw-

ny, był jednak potrzebny, ponieważ poszerzał prawdę o tych trud-

nych czasach.

Wiele wątków autobiograficznych zawierają wiersze pokole-

nia Kolumbów: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Tadeusza Gajcego

czy Tadeusza Różewicza.

Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego są także utwo-

rem autobiograficznym. Można je zaliczyć do literatury faktu, z któ-

rej wyłania się postać hitlerowskiego zbrodniarza - J. Stroopa.

Starałam się pokazać w swojej pracy utwory o charakterze

pamiętnikarskim i autobiograficznym, które zajmowały zawsze

znaczące miejsce w literaturze polskiej. Szczególnie cenione były

w czasach i epokach, które przywiązywały wagę do subiektywnego

postrzegania świata. Na takie postrzeganie stać jednak było jedynie

wybitne indywidualności, które miały odwagę akcentować swoją

odmienność.

---