Leslaw Kocwin, Transformace hospodářskėho systėmu v Polsku, [w:] Transformačni procesy v Polsku a v Československu/Česku po roce 1989, redakce Jan Jacek Burski, Eduard Maur, Michał Pułaski, Juři Vykoukal, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu RP, Uniwersytet Wrocławski., Wrocław 2005, s. 87-122.

Tłumaczenie:

Lesław Koćwin

TRANSFORMACJA SYSTEMU GOSPODARCZEGO W POLSCE

1. Między planem a rynkiem - zmiana systemu polityczno-gospodarczego w Polsce

Charakteryzując przedmiot prezentowanych badań podkreślić należy, że transformacja systemowa jest pojęciem szerokim, oznaczającym zmiany we wszystkich sferach działalności ludzkiej, tzn. w sferze społecznej, gospodarczej i politycznej. Przeobrażenia te mają charakter strukturalno-jakościowy oraz ilościowy. W wyniku ich powstaje nowy ustrój społeczny, określany demokracją rynkową. Jednakże najważniejszą częścią procesu transformacji są przekształcenia gospodarcze, których zainicjowanie wymaga wielu działań politycznych, prawno-ustrojowych, ekonomicznych i społecznych, kształtujących warunki przejścia od systemu nakazowo-rozdzielczego do gospodarki rynkowej.

Dokonane na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. zmiany systemu politycznego, odpowiadające kryteriom demokracji zachodnich, jak i deklaracja wejścia Polski w struktury zachodnioeuropejskiej integracji politycznej, gospodarczej i wojskowej, stworzyły podstawy dla realizacji reform gospodarczych związanych z transformacją systemu ekonomicznego. Ta ostatnia kwestia, ze względu na istniejące sprzężenie zwrotne, tj. wpływ na umacnianie dokonanych zmian systemu politycznego, stała się przedmiotem prezentowanych badań.

Obejmują one pierwszą fazę przeobrażeń ustrojowych, tj. lata 1989-2000, w których stworzono w Polsce system gospodarki „zmonetaryzowanej”, tj. poddanej już regułom serwomechanizmu rynkowego, która nie została jednak jeszcze w pełni ukształtowana i rozwinięta, jako spójny system ekonomiczny. Gospodarkę zmonetaryzowaną określić można, jako formę pośrednią między gospodarką centralnego planu a rynkiem. Podstawowym jej wyróżnikiem jest niewykształtowany mechanizm ekonomiczny, który cechują:

• pewna instytucjonalna „sztywność” struktury gospodarki;

• brak sprawnego rynku finansowego, tj. rynków: pieniężnego, kapitałowego i ubezpieczeń;

• brak wykształtowanego rynku pracy ze względu na utrzymanie poprzedniego systemu ochrony socjalnej;

• umocnienie się pieniądza, jako podstawowego instrumentu ekonomicznego, który wpływa na alokację zasobów, przy uwzględnieniu mechanizmu cenowo rynkowego;

• przyjęcie za podstawowe kryterium efektywności działania zysku i tylko zysku, który determinuje wybór wszystkich relacji ekonomicznych.

Za początek transformacji systemowej przyjęto wybory do Sejmu i Senatu z czerwca 1989 r., które oznaczały z jednej strony, koniec modelu mobilazycyjno-transmisyjnego, z przewagą procedur centralistyczno-administracyjnych, z drugiej zaś, konieczność stworzenia modelu artykulacyjno-negocjacyjnego - odpowiadającego nowym mechanizmom gry społecznej i politycznej, u których podstaw znalazło się założenie przejścia do gospodarki wolnorynkowej.

Zmiana ustroju politycznego, którego podstawą stał się „funkcjonalny paradygmat demokracji”, stworzyła rzeczywiste warunki dla wdrożenia rozpoczętych przed 1989 r. reform ekonomicznych o charakterze rynkowym. Najważniejsze z nich określała ustawa o działalności gospodarczej; ustawa prawo bankowe i o NBP, ustawa o działalności gospodarczej z kapitałem zagranicznym. Jednakże w poprzednich warunkach systemowych tworzyły one wyłącznie pozory gospodarki opartej na mechanizmach rynku. Dopiero prowadzona sukcesywnie po 1989 r. przebudowa ustroju politycznego pozwoliła na podjęcie pełnej transformacji ustrojowo-gospodarczej, tj. przejścia od systemu socjalistycznego z jego gospodarką centralnego planu do systemu demokracji parlamentarnej i gospodarki rynkowej. Dzięki temu rozpoczęto tak zasadnicze systemowe, jak: prywatyzacja gospodarki i otwarcia jej na napływ kapitału zagranicznego, powołanie giełdy papierów wartościowych, reformy systemu bankowego, stworzenie rynku finansowego w Polsce.

Można przyjąć, że koniec pierwszego okresu transformacji systemowej wyznaczają ustawy utrwalające kształtujący się od początku lat 90-tych system gospodarczy, takie, jak: ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, prawo bankowe, ustawa o ubezpieczeniach społecznych, a także wielokrotnie wcześniej zapowiadana ustawa z 1999 roku prawo o działalności gospodarczej, które dostosowują organizację gospodarki polskiej do standardów Unii Europejskiej. Koniec pierwszego okresu transformacji ustrojowej zamyka uchwalenie Konstytucji RP, regulującej nowy kształt systemu politycznego i gospodarczego, która sankcjonuje dokonane zmiany polityczne i gospodarcze.

2. Sytuacja społeczno-ekonomiczna Polski pod koniec lat osiemdziesiątych

Depresja i rozkład nakazowo-rozdzielczych mechanizmów zarządzania doprowadziły w dekadzie lat 80-tych do głębokich naruszeń równowagi gospodarczej, niemal we wszystkich sferach gospodarki. Spadkowi wskaźników koniunktury towarzyszyła szybko narastająca inflacja, która w drugiej połowie 1989 r. przerodziła się w hiperinflację. Rosnący deficyt budżetowy prowadził do załamania się systemu finansowego państwa - ok. 24% wydatków nie znajdowało pokrycia w dochodach. Pogarszała się równocześnie sytuacja finansowa przedsiębiorstw. Powstawały w nich zatory płatnicze, uniemożliwiające realizację wzajemnych rozliczeń, co prowadziło do zerwania ciągłości sprzedaży wielu towarów mających podstawowe znaczenie dla zaopatrzenia rynku. Nasilająca się inflacja osłabiała motywacje do oszczędzania i powodowała ucieczkę konsumentów i producentów od złotówki („dolaryzacja gospodarki”).

Konieczność zapobieżenia nadciągającej katastrofie gospodarczej spowodowała, że ustabilizowanie gospodarki stało się pierwszym i najważniejszym zadaniem w polityce ekonomicznej realizowanej po 1989 r. Gruntowna reorientacja systemu ekonomicznego wymagała odejścia od dotychczasowych form organizacji życia społeczno-ekonomicznego, tj. od dominacji państwa i jego aparatu nad wszystkimi formami działalności gospodarczej, jak i centralizacji zarządzania i podporządkowania całego systemu gospodarki centralnemu planowaniu, a także zamkniętego charakteru gospodarki i społeczeństwa.

Przejście od ustroju kolektywistycznego do systemu opartego na dominacji własności prywatnej wymagało podjęcia radykalnych działań. Pierwszy demokratyczno-wolnościowy rząd uruchomił program stabilizacyjny, którego celem było „szybkie doprowadzenie do równowagi rynkowej i powstrzymanie inflacji oraz przebudowa instytucjonalna i wprowadzenie reguł rynkowych w gospodarce. Zakładano, że osiągnięcie podstawowych celów strategicznych stworzy warunki do przełamania kryzysu oraz uruchomi mechanizmy poprawy efektywności i wzrostu gospodarczego”.

Pakiet stabilizacyjny, powszechnie zwany „planem Balcerowicza”, składał się z pięciu zasadniczych elementów, tj.:

• liberalizacji cen, oznaczającej ich silny wzrost i wystąpienie, tzw. inflacji korekcyjnej,

• wprowadzenia wewnętrznej wymienialności złotego oraz ustanowienia zunifikowanego kursu złotego,

• wprowadzenia restrykcyjnego systemu podatkowego od wzrostu wynagrodzeń powyżej ustalonego współczynnika,

• zaostrzenia polityki pieniężnej poprzez wprowadzenie realnej stopy procentowej oraz nałożenia limitów kredytowych na banki,

• silnego ograniczenia wydatków i wzrostu dochodów budżetowych.

Ponadto uruchomiono proces prywatyzacji gospodarki, mający na celu zmiany struktury własności i szczebli podejmujących decyzje ekonomiczne, te ostatnie przeniesione zostały do podstawowych jednostek gospodarki, tj. przedsiębiorstw.

W styczniu 1990 r. zakończony został proces znoszenia kontroli państwa nad ustalaniem cen. Do niecałych 20% ograniczono ceny, które były regulowane administracyjnie i znacznie je podniesiono, pozostałe zaś ceny „uwolniono”, tj. dopuszczono do swobodnego kształtowania się ich na rynku, co w praktyce oznaczało skokowy wzrost cen. Zmiany cen nosiły charakter korekcyjny, czyli zbliżający ich poziom do światowego. Zniesiono także większość dotacji budżetowych.

W celu ograniczenia nadmiernego wzrostu płac w przedsiębiorstwach wprowadzono podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń, nazwany „popiwkiem”. Przekroczenie określonego, zmiennego progu wzrostu płac ściągało, głównie na pozbawione naturalnego hamulca płacowego przedsiębiorstwa państwowe, sankcje podatkowe. W pierwszych miesiącach 1990 r. płace mogły rosnąć tylko o niewielki ułamek szybkiego wzrostu cen, co spowodowało spadek płac realnych, a w dalszej konsekwencji spadek efektywnego popytu.

Ważnym elementem programu stabilizacyjnego była decyzja o przeprowadzeniu dewaluacji waluty krajowej w stosunku do walut wymienialnych, co umożliwiło wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego i stabilizację kursu walutowego. Kurs ten umożliwił wzrost eksportu i początkowa działał, jako ostra bariera antyimportowa. Przedsiębiorstwa zobowiązano do wymiany dewiz uzyskanych z eksportu na złote polskie i zezwolono na zakup walut obcych na potrzeby płatności w imporcie. Wprowadzenie wewnętrznej wymienialności pieniądza przy jednoczesnym wysokim oprocentowaniu lokat w walucie krajowej skutecznie „oddolaryzowało” gospodarkę, w której pod koniec 1989 r. większość transakcji odbywała się w obcych walutach. Dzięki tym zmianom gospodarka polska stała się rynkową i otwartą na świat, a podmioty gospodarcze miały możliwość wykorzystania współpracy z zagranicą do podnoszenia efektywności gospodarowania.

Realizowanie przez NBP polityki twardego pieniądza, miało umocnić siłę nabywczą złotego i skłonić do oszczędności w walucie krajowej. Cel ten osiągnięto przez wprowadzenie dodatniej (realnej) stopy procentowej, która powodowała spadek opłacalności trzymania depozytów walutowych. Ponadto wraz ze wzrostem oprocentowania lokat bankowych podrożały kredyty, przy jednoczesnym ograniczeniu kwot kredytów przyznawanych na preferencyjnych warunkach. Spadek popytu zmusił przedsiębiorstwa do obniżenia cen i zmniejszenia zapasów. Rynek producenta zaczął przekształcać się w rynek nabywcy.

„Plan Balcerowicza” zakładał również osiągnięcie równowagi budżetowej oraz zmiany w systemie budżetowym, co miało zostać zrealizowane przez ograniczenie wydatków, (zwłaszcza subsydiów, wydatków inwestycyjnych oraz w dziedzinie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego) i zwiększenie dochodów, (m.in. z podatków od przedsiębiorstw i opłat celnych). Program przewidywał także wzrost sprzedaży obligacji Skarbu Państwa oraz obligacji wymienianych na akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych.

3. Transformacja systemowa polskiej gospodarki.

Sygnalizowany wcześniej kryzys systemu społeczno-ekonomicznego zwanego realnym socjalizmem, który cechowała nieefektywna gospodarka nakazowo rozdzielcza, powszechna demoralizacja społeczeństwa, niekompetencja elit rządzących bez społecznego poparcia, stanowił przesłanki upadku ustroju opartego na społecznej własności środków produkcji i gospodarce planowej. Przesądził także o powrocie do systemu polityczno-ekonomicznego kapitalizmu, którego docelowym modelem transformacji ustrojowej w Polsce stała się gospodarka rynkowa. Stworzenie modelu gospodarki rynkowej obejmowało m.in. takie najważniejsze rozwiązania, jak: przekształcenia własnościowe, reforma systemu bankowego, stworzenie od nowa instytucji rynku finansowego i kapitałowego, instytucji zapewniających dochodzenie praw wynikających z kontraktów, instytucji państwowych niezbędnych do prowadzenia polityki makroekonomicznej oraz odpowiadającego im systemu prawnego, a także szerokiego otwarcia gospodarki polskiej na stosunki z zagranicą. Sygnalizowane kwestie stały się przedmiotem prezentowanych analiz.

Zasadniczym wyznacznikiem tworzenia podstaw gospodarki rynkowej w Polsce, któremu nadano znaczenie wartości ideologicznych, stały się przekształcenia własnościowe mające doprowadzić jednocześnie do zmian w strukturze produkcyjnej gospodarki i podniesienia jej ekonomicznej efektywności. Zakładały one stworzenie takiej struktury własności, w której sektor państwowy posiada marginalne znaczenie.

Prywatyzacja własności państwowej uchodzi za jeden z najistotniejszych elementów przebudowy polskiej gospodarki. Stanowi ona niezbędny warunek powodzenia realizowanej reformy rynkowej, a na podstawie jej tempa ocenia się zaawansowanie transformacji systemowej. Prowadzona jest w Polsce według następujących procedur:

a) prywatyzacji kapitałowej, (tzw. pośredniej), polegającej na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa (jsSP), w celu umożliwienia indywidualnej sprzedaży akcji lub udziałów albo ich wniesienia do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych;

b) prywatyzacji likwidacyjnej, (tzw. bezpośredniej) polegającej na likwidacji przedsiębiorstwa państwowego w celu sprzedaży przedsiębiorstwa lub wyodrębnionych części jego mienia, wniesienia do spółki, oddania do odpłatnego użytkowania osobom fizycznym lub prawnym na czas określony w drodze leasingu lub dzierżawy;

c) prywatyzacji założycielskiej, polegającej na tworzeniu nowych prywatnych podmiotów gospodarczych, a także „prywatyzacji wzrostowej”, polegającej na ekspansji istniejących już przedsiębiorstw. Sprzyjać ma temu pobudzanie przedsiębiorczości oraz angażowanie kapitału krajowego i zagranicznego.

W Polsce, jak i w innych krajach postkomunistycznych usiłowano wdrożyć powszechny program prywatyzacji, zapewniający udział całego społeczeństwa w dokonywanych przekształceniach własnościowych, z którego jednak wyłączną korzyść osiągnęły załogi 512 prywatyzowanych tą formą przedsiębiorstw. Zachętą do wzięcia udziału w tym programie były dla przedsiębiorstw przywileje, jakie zawierała ustawa o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji, która weszła w życie 14 czerwca 1993 r., która stanowiła, że:

- po przekształceniu w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa załogi otrzymywały bezpłatnie 15 proc. akcji swojej firmy, natomiast pracownicy innych zakładów mogli liczyć na 20 proc. akcji nabywanych po cenach preferencyjnych, które otrzymywali dopiero po prywatyzacji;

• spółki z powszechnego programu prywatyzacji zostały zwolnione z płacenia oprocentowania od kapitału, (forma dywidendy w jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa i przedsiębiorstwach państwowych).

Cytowana ustawa stać się miała podstawą dla wdrożenia programu powszechnej prywatyzacji i tym samym przyspieszenia przekształceń własnościowych.

Kolejnymi segmentami przemian własnościowych są reprywatyzacja, oznaczająca zwrot własności byłym właścicielom majątku przejętego przez państwo w drodze wywłaszczenia oraz komercjalizacja, czyli przekształcenie przedsiębiorstw państwowych w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa.

Zaznaczyć należy, że program reform gospodarczych, których trzonem stały się przekształcenia własnościowe, od początku był przedmiotem konsultacji i uzgodnień z Międzynarodowym Funduszem Walutowym i Bankiem Światowym. Podpisanie, tzw. listu intencyjnego w sprawie realizacji uzgodnionego programu pomiędzy Polską a MFW miało zasadnicze znaczenie dla uruchomienia Funduszu Stabilizacyjnego w wysokości 1 mln dolarów oraz uzyskania wielu gwarancji bankowych. Pozwoliło uruchomić też tę część pomocy zachodniej, która była uwarunkowana osiągnięciem porozumienia z MFW i Bankiem Światowym.

Polityka gospodarcza prowadzona według planu Balcerowicza, przyniosła początkowo doniosły i spektakularny sukces w postaci zrównoważenia rynku i rozwoju sektora prywatnej własności. W okresach późniejszych jednak, dwukrotnie, tj. 1993 i 1999-2001, doprowadziła do głębokiego regresu ekonomicznego, którego spektakularnym wyrazem stałą się w 2001 roku, tzw. „dziura budżetowa” w wysokości ok. 90 miliardów zł, ujawniająca ogólny kryzys finansów publicznych państwa oraz klęska wyborach parlamentarnych ruchu AWS „Solidarność”.

Analizując przebieg reform systemowych w pierwszych latach okresu transformacji gospodarki polskiej, można stwierdzić, że w wyniku podjęcia radykalnych przekształceń systemowych osiągnięto zasadniczy spadek stopy inflacji (por. rys. 1).

Rys.1. Inflacja w Polsce w latach 1990-2000.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Inflacja w Polsce (Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie) oraz NBP Raport Roczny 2000, http:// www.yogi.pl/gielda/inflacja.html.

Opisując stopę inflacji w latach 1991-2000 należy zauważyć, że na początku tego okresu wskutek uwolnienia cen, a także sukcesywnie rosnącego bezrobocia nastąpiła hiperinflacja. Radykalne obniżenie stopy inflacji następuje w latach 1994-1997, tendencji tej nie udało się jednak utrzymać pod koniec lata dziewięćdziesiątych. Od 1999 roku obserwuje się ponowny wzrost stopy inflacji oraz bezrobocia (por. 2). Należy podkreślić, że rząd nie osiągnął w 1999 r. planowanej stopy inflacji, tj. 6%, gdyż wyniosła ona 9,8%, oraz 2000 r., w którym zakładano stopę inflacji w wysokości 4,9%, zaś faktyczna wyniosła ona 8,5%. Główną przyczyną utrzymywania się w Polsce wysokiej stopy inflacji jest permanentny wzrost cen żywności i usług konsumpcyjnych, jak i polityka rządu kreująca nieuzasadniony ekonomicznie wzrost cen wskutek ustalania zbyt wysokich akcyz, stanowiących podstawę dochodów budżetowych.

Do sukcesów początkowego okresu transformacji zaliczyć należy przełamanie tendencji spadkowej gospodarki, po dwóch latach procesów dostosowawczych - w 1992 r. nastąpił wzrost produktu krajowego brutto o 1,5% i wzrost produkcji przemysłowej o 4,2%. W kolejnych latach (1993-1996) Polska notowała stopę wzrostu PKB w granicach 5-7% rocznie. Jednakże w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych wystąpiła stała spadkowa tendencja stopy wzrostu PKB. Tendencje kształtowania się stopy wzrostu PKB i stopy bezrobocia w okresie lat dziewięćdziesiątych przedstawia rys. 2.

Rys.2. Tempo zmian PKB i stopy bezrobocia w Polsce w latach 1990-1999.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS.

Wskutek dokonanych reform gospodarczych dynamicznie zaczął rozwijać się sektor prywatny. Zatrudnienie w prywatnych przedsiębiorstwach (poza rolnictwem) wzrosło z 13,2% w 1989 r. do ok. 60% ogółu zatrudnionych w 1992 r. Według danych z 1995 r. sektor prywatny wytwarzał wówczas ponad połowę PKB, zaś w 2000 r. ok. 75%. Decydujący udział sektora prywatnego w utrzymaniu stałego wzrostu PKB od 1992 r. - był możliwy przede wszystkim dzięki dynamicznemu rozwojowi małej przedsiębiorczości. Posiadała ona również wysoki udział w kreowaniu nowych miejsc pracy.

W badanym okresie nastąpiły również istotne, lecz niewystarczające, przekształcenia w sektorze instytucji finansowych. Umocniono konstytucyjnie rolę Narodowego Banku Polskiego, jako banku centralnego. Nastąpiła komercjalizacja banków państwowych, powstało kilkadziesiąt banków prywatnych oraz zaczęły działać banki zagraniczne. W 1991 r. utworzono warszawską giełdę papierów wartościowych, umożliwiającą obiektywizację wyceny przedsiębiorstw, których akcje są. na niej przedmiotem obrotu. Podjęto również próbę uzdrowienia finansów publicznych, która związana była z całkowitym odejściem od systemu fiskalnego, jaki został ukształtowany w gospodarce centralnego planu. Od 5.06.1993 r. obowiązuje w Polsce ustawa o podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowym, wprowadzająca tzw. system VAT, która wraz z podatkiem od dochodów osobistych ludności oraz podatkiem od dochodów osób prawnych tworzy w miarę spójny system fiskalny. Jednakże jego największą wadą jest zbyt wysoka progresywność, która według wielu ekonomistów staje się barierą wzrostu gospodarczego. Państwo bowiem zbyt mocno zaznaczało swą obecność i aktywność w zakresie podatków i akcyzy, których wysokie stopy hamują rozwój konsumpcji oraz przedsiębiorstw - zwłaszcza publicznych.

Oceniając dotychczasowy przebieg procesu transformacji gospodarki polskiej, można stwierdzić, że w wyniku podjęcia radykalnych przekształceń systemowych osiągnięto:

• zduszenie hiperinflacji oraz coroczną redukcję stopy inflacji, za wyjątkiem 1999 i 2000 r.;

• ustabilizowanie rynku towarów i usług, tj. przejście od rynku producenta do rynku konsumenta;

• ukształtowanie poprawnego systemu cen i zlikwidowanie „dolaryzacji gospodarki";

• wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotówki;

• zaawansowanie prywatyzacji sektora państwowego;

• istotne, lecz ciągle niewystarczające, przekształcenia w sektorze instytucji finansowych oraz sektora finansów publicznych;

• umorzenia znacznej części długów zagranicznych, jak i otrzymanie pewnej pomocy bezzwrotnej i kredytowej oraz dokonano otwarcia gospodarki na zewnątrz;

• przełamanie tendencji spadkowej gospodarki, już po dwóch latach procesów dostosowawczych nastąpił w 1992 r. wzrost produktu krajowego brutto o 1,5% i wzrost produkcji przemysłowej o 4,2%, (jako w jedynym kraju Europy Środkowej i Wschodniej). W kolejnych latach (1993-1996) Polska notowała stopę wzrostu PKB w granicach 5-7% rocznie, co wówczas było jednym z najbardziej korzystnych wskaźników tempa wzrostu gospodarczego w Europie Wschodniej;

• zasadniczą zmianę struktury gałęziowej gospodarki, w której spadł udział przemysłu i rolnictwa w tworzeniu PKB, a wzrósł udział innych działów gospodarki narodowej w jego tworzeniu. Udział przemysłu w tworzeniu PKB spadł z 53,1 % w 1989 r, do 47% w roku 1992, udział rolnictwa zaś z 8,5 do 7%. wzrósł jednocześnie udział sektora usług - z 38,4% do 46,0%.

Przy prezentacji przebiegu i wyników pierwszych lat transformacji nie można pominąć istotnych kosztów społecznych, ponoszonych w czasie jej realizacji. Najważniejszym z nich było ujawnienie się otwartego bezrobocia, które pojawiło się gwałtownie, w rezultacie ostrego zabiegu deflacyjnego, powodującego głęboki spadek produkcji. Na wzrost bezrobocia miała wpływ również błędnie prowadzona polityka ekonomiczna, np. w regionach, gdzie nie było innej możliwości zatrudnienia, likwidowało się całe zakłady lub branże.

W wyniku działań stabilizacyjnych zmniejszyły się dochody realne ludności, wyrażające się drastycznym ograniczeniem konsumpcji. Nastąpiło zubożenie znacznej części społeczeństwa, (w tej grupie znaleźli się głównie renciści, emeryci, rodziny wielodzietne, bezrobotni), którego dochody utrzymują się poniżej granicy minimum socjalnego.

Poważnym kosztem były też problemy równoważenia budżetu państwa, a przede wszystkim obsługi krajowego długu publicznego. Po stronie wydatków budżet został istotnie obciążony wzrostem wypłat na cele socjalne: emerytur, rent, zasiłków dla bezrobotnych i zasiłków socjalnych, przy jednoczesnym obniżeniu się dochodów państwa, co było związane ze spadkiem produkcji. Trudności budżetowe spowodowały kryzys finansowanych przez państwo dziedzin o zasadniczym znaczeniu dla rozwoju społecznego, tj. ochrony zdrowia, oświaty, nauki i kultury.

Do kosztów transformacji systemowej zalicza się również narastanie groźnych zjawisk patologii społeczne, polegających na wzroście przestępczości i korupcji, (wyłudzone, nigdy nie spłacone kredyty bankowe, wykorzystywanie luk prawnych, i in. malwersacje).

Opis procesu transformacji ustrojowej w Polsce byłaby niepełny bez przedstawienia podstawowych rozwiązań systemowych, takich jak: prywatyzacja własności państwowej, system bankowy, rynek kapitałowy, stosunki gospodarcze z zagranicą itp., zawierających analizę polityki ekonomicznej państwa, wynikającej z realizacji koncepcji reformowania gospodarki.

Prywatyzacja własności państwowej stała się w Polsce jednym z najważniejszych zadań przebudowy gospodarki. W opinii części polityków, jak i ekonomistów, stanowi ona warunek powodzenia realizowanej reformy rynkowej. Na podstawie jej tempa ocenia się zaawansowanie transformacji systemowej. Postulaty dotyczące „przyspieszenia” procesu przebudowy gospodarki sprowadzały się w działaniach kolejnych rządów po 1989 r., głównie do nadania większej dynamiki procesowi prywatyzacji. Kierowano się przy tym przede wszystkim przesłankami ideologiczno-politycznymi, a nie ekonomicznymi, co spowodowało, że w latach 90-tych proces prywatyzacji sektora państwowego stał się jednym z najbardziej konfliktogennym elementów transformacji gospodarczej.

Z punktu widzenia gospodarczego jednym z najistotniejszych celów prywatyzacji, obok zmian struktury własnościowej mającej zapewnić większą efektywność systemu ekonomicznego, było wykreowanie rynku kapitałowego, który sprzyjałby racjonalnej alokacji inwestycji. Prywatyzacja miała stanowić jeden z fundamentów nowego ładu ekonomicznego w Polsce i nadal jest traktowana, jako kamień probierczy wiarygodności deklarowanych przemian ustrojowych. Dlatego też istnieją permanentne naciski na jej przyspieszenie ze strony sił reformatorskich. Jednakże proces prywatyzacji gospodarki, szczególnie w jego dalekich ekonomicznych konsekwencjach, jest zagadnieniem zbyt poważnym, aby dopuszczać w tej dziedzinie do nieprzemyślanych decyzji i poczynań, mogących podważyć sens całego przedsięwzięcia. W opinii publicznej nie ma bardziej kontrowersyjnej kwestii niż sprawy regulacji własności państwowej, jej ochrony i zmian.

Podjęte w 1990 r. regulacje prawne dotyczące procesu prywatyzacji gospodarki, jak i ich późniejsze zmiany, cechują się dużym schematyzmem i występuje w nich brak pluralizmu rozwiązań. Posiadają one wyraźną opcję polityczną (ustrojową), kolejnych ekip rządzących, które pozostawiły na niej swoje piętno, jak i nie do końca sprecyzowane cele ekonomiczne, które zastąpione zostały deklaracjami dobrych intencji. Preferują one przede wszystkim, tzw. „dużą prywatyzację” kapitałową, dochodową dla państwa, a nie jego obywateli, natomiast nie tworzą podstaw do „małej prywatyzacji”, polegającej na wyprzedaży w prywatne ręce niewielkich składników majątku, tj. sklepów, lokali usługowych, urządzeń produkcyjnych, niewielkich zakładów produkcyjnych itp.

Oceniając dokonane w Polsce procesy prywatyzacyjne w latach 90-tych zauważyć należy, że objęto nimi ok. 70 proc. przedsiębiorstw państwowych (p.p.), z których sprywatyzowano ok. 40 proc. Na ich tempo, jak wykazują doświadczenia, wpływ miały występujące bariery ekonomiczne, prawne i społeczne, do których zaliczyć należy m.in.:

• słabość systemu finansowego i niedorozwój rynku kapitałowego, który zamiast finansować proces prywatyzacji sam musi ulec przebudowie i czeka na konieczne wsparcie kapitału zagranicznego, czyli zależny jest od kolejnej płaszczyzny procesu transformacji gospodarczej kraju, tj. rozwoju rynku kapitałowego i finansowego;

• nieuporządkowane stosunki własności i brak inwentaryzacji majątku państwowego oraz roszczenia reprywatyzacyjne nie rozstrzygnięte do dziś, które czynią z prywatyzacji proces niepewny;

• wielość ścieżek prywatyzacji, którą można przeprowadzać w sposób bezpośredni, tzw. prywatyzacja likwidacyjna, polegająca na zadysponowaniu przez Skarb Państwa aktywami zlikwidowanego przedsiębiorstwa, (która okazała się bublem prawnym), lub pośredni, tj. przekształcenie przedsiębiorstwa w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, tzw. komercjalizacja, której sprzedaż odbywa się w drodze zbycia akcji lub udziałów nowo powstałej spółki;

• sprzeciw społeczny wobec prywatyzacji, wyrażany przez związki zawodowe i samorządy załóg przedsiębiorstw państwowych, które zabezpieczyły swoje interesy w kolejnych dwóch ustawach prywatyzacyjnych, tj. ustawie z 1990 r. oraz uchylającej ją ustawie z 1996 i tym samym znacznie opóźniły tempo procesu prywatyzacji.

Opór związków zawodowych i załóg wobec prywatyzacji sprawia, że preferuje się metodę prywatyzacji pośredniej, która nie tylko opóźnia jej tempo ale i stwarza warunki dla politycznych przetargów hamujących rozpoczęte procesy przekształceń własnościowych. Z tej przyczyny dochodzi często do naruszenia postanowień ustawy, co powoduje, że od lat działa wiele skomercjalizowanych przedsiębiorstwa, przekształconych jsSP ze 100% udziałem Skarbu Państwa, jak np. Zakłady „Ursus”, (1991 r.) Huta Katowice (1991 r.), Rafineria Gdańska (1991 r.), PZU (l 991 r.), Ruch (1992 r.), LOT (1992 r.).

Prezentowana teza znajduje swoje potwierdzenie w sprawozdaniu NIK z wykonania „Kierunków prywatyzacji” z którego wynika, że w 1997, jak i w 1998 r. rząd nie zrealizował zamierzonych zadań. W 1998 r. w porównaniu do roku 1997 nastąpił wzrost liczby skomercjalizowanych p.p. o 124%, (tj. z 49 do 110). Procesem prywatyzacji objęto ogółem 177 jsSP, z czego sprywatyzowano zaledwie 17. Dla porównania liczba sprywatyzowanych jsSP w 1998 r. była ponad 2,5-krotnie mniejsza, aniżeli w 1997 r. Prywatyzacją bezpośrednią w 1998 r. objęto 474 p.p., z których w 148 zakończono procesy prywatyzacyjne, co oznacza zmniejszenie liczby przedsiębiorstw sprywatyzowanych tą metodą w stosunku do roku 1997 o 9,2%. Wystąpiły także opóźnienia w realizacji programu „Stabilizacja, restrukturyzacja, prywatyzacja”. Przyczyną ich był brak konsekwentnej polityki Ministra Skarbu Państwa wobec Agencji Prywatyzacji, która przykładowo z przekazanych do 31.03.1999 r. 102 spółek (jsSP), sprywatyzowała zaledwie 17. Ponadto, w 1998 r. nie zawarto żadnego kontraktu menedżerskiego, pomimo że w „Kierunkach prywatyzacji” przewidywanych 10 tego rodzaju umów, a MSP wszczęło procedury wyboru zarządców dla 7 jsSP. Jednakże działania te nie doprowadziły do sfinalizowania żadnej umowy.

Głównym celem prywatyzacji w latach 90-tych było pozyskiwanie dodatkowych dochodów budżetowych, służących pomniejszaniu permanentnego deficytu w budżecie państwa, a nie przekształcenia strukturalne w gospodarce, które miały być priorytetowym założeniem zmian w strukturze własności. Z tej przyczyny preferowana była prywatyzacja bezpośrednia polegająca na zbyciu akcji lub udziałów danej jsSP. Według danych Ministerstwa Skarbu od początku procesu prywatyzacji do końca I kwartału 1998 r. przekształceniami własnościowymi objęto 6.000, (tj. ok. 70%) przedsiębiorstw. Z liczby tej sprywatyzowano w tym okresie ok. 2.500 przedsiębiorstw. Metodą bezpośrednią sprywatyzowano 1471 przedsiębiorstw, tj. ok. 60%, co potwierdza, że najwolniej przebiega prywatyzacja pośrednia, gdyż z 1264 przedsiębiorstw (jsSP) objętych tą metodą sprywatyzowano tylko 745, w liczbie tej mieści się 512 spółek wniesionych do NFI.

W końcowej dekadzie lat 90-tych zauważyć można koncentrowanie się rządu na prywatyzacji dużych i dochodowych przedsiębiorstw (KGHM, TP S.A., banki, zakłady energetyczne), co spowodowane zostało potrzebami finansowymi budżetu państwa, nadmiernie obciążonego kosztami przeprowadzanych reform. Osiągnięte dochody w opinii MSP miały potwierdzać sprawną realizację procesu prywatyzacji, z której wpływy do budżetu państwa w 1998 r. wyniosły 7,07 mld zł. Były one wyższe od zaplanowanych o ok. 5,5 %. Sukces ten był jednak pozorny, gdyż znaczne wpływy finansowe uzyskano przede wszystkim ze sprzedaży dużych spółek (jsSP), tzw. „resztówki", tj. z przedsiębiorstw sprywatyzowanych już w poprzednich latach (por. tab. 1).

Tab. 1. Wpływy ze sprzedaży „dużych” przedsiębiorstw w 1988 r. w tys. zł.

Lp.	Nazwa przedsiębiorstwa	Kwota
1.	Bank Przemystowo-Handlowy S.A.	500.160,0
2.	Polski Bank Rozwoju S.A	118.471,8
3.	Beiersdorf Lechia S.A	99.233,4
4.	Polfa Bolesławiec S.A.	67.789,1
5.	Warszawskie Zakłady Papiernicze S.A	21.310,1
6.	Kronopol Sp. z o.o.	8.875,0
7.	Linde Gaz Polska Sp. z o.o.	3.880,0
8.	Cukrownia „Środa" S.A.	2.500,0
9.	Wydawnictwo Prawnicze Sp. z o.o.	1.766,7
10.	Ostrowin Centrum Sp. z o.o.	617,1
11.	Polmot Fraszka S.A	56,8
12.	Philips Lighting Farel Mazury Sp. z o.o.	7,7
X	Razem:	824.667,3

Źródło: Opracowanie własne.

Realizowany w dekadzie lat dziewięćdziesiątych XX w. proces prywatyzacji w Polsce wykazał jednoznacznie, iż aktualny stan wiedzy społeczeństwa o mechanizmach rynkowych oraz jego przygotowanie do przemian systemowych jest niewystarczające. Okazało się, że liczba ludzi gotowych podjąć ryzyko działalności na własny rachunek, mających na ten cel niezbędne środki (kapitał) i gotowych zadowolić się stosunkowo małym zyskiem jest w Polsce niewielka. Przyjąć można tezę, iż pomimo wszystkich „przełomów” i „przyśpieszeń” proces prywatyzacji przeciągnął się na początek XXI w. i należy oczekiwać, że pojawią się kolejne koncepcje odnośnie sposobu zmiany struktury własności w gospodarce polskiej. Należy mieć na uwadze, że o sukcesie prywatyzacji decyduje nie tylko kwota uzyskanych przychodów, ale również liczba sprywatyzowanych przedsiębiorstw, która wpływa na ilość restrukturalizowanych przedsiębiorstw.

System bankowy, posiadający podstawowe znaczenie dla funkcjonowania gospodarki towarowo-pieniężnej, był w Polsce reformowany już od początku lat osiemdziesiątych XX w. Pierwsze zmiany dostosowujące działalność systemu bankowego do potrzeb gospodarki rynkowej nastąpiły na mocy ustawy o Prawie bankowym z dnia 26.02.1982 r. i ustawy o Statusie Narodowego Banku Polskiego (NBP). Stworzyły one możliwość wykorzystania aparatu bankowego, jako ważnego ogniwa, wpływającego na kształtowanie i realizację polityki gospodarczej państwa.

Ważnym postanowieniem cytowanych ustaw było formalne wydzielenie NBP, jako banku centralnego ze struktur organizacyjnych Ministerstwa Finansów. Spoczywał na nim ciężar zapewnienia sprawnego funkcjonowania systemu bankowego, który zgodnie z ustawą był bankiem emisyjnym państwa oraz centralną instytucją kredytową, rozliczeniową i dewizową. Wyodrębnienie aparatu bankowego z resortu finansów i przekształcenie go w samodzielny pion gospodarczy, podporządkowany bezpośrednio, tylko najwyższym organom państwa, tj. Radzie Ministrów i Sejmowi można było uznać za próbę nadania bankowi centralnemu samodzielności, będącej najistotniejszą cechę sprawnego działania systemów finansowych w krajach o gospodarce rynkowej.

Jednakże zasadnicze zmiany w strukturze polskiego systemu bankowego nastąpiły dopiero w 1989 r., wraz z wejściem w życie nowych ustaw regulujących działalność banków, tj. ustawy z dnia 31.01.1989 r. Prawo bankowe, i ustawy z tego samego dnia o Narodowym Banku Polskim. Nowe przepisy nadały polskiej bankowości dwuszczeblową strukturę, właściwą bankowości w krajach o gospodarce rynkowej. W strukturze tej na wyższym szczeblu znajduje się bank centralny, na szczeblu niższym znajdują się pozostałe banki, które określa się, jako banki komercyjne. Umożliwiły one także tworzenie nowych banków, w tym z udziałem kapitału niepaństwowego, co przerwało panującą dotąd tendencję do istnienia jednego wielkiego „monobanku”, łączącego funkcje banku centralnego i banków kredytowych, uznawanego za model bankowości dla gospodarki centralnie planowanej.

Banki komercyjne (handlowe) zgodnie z ustawą z 1989 r. zostały samodzielnymi i samofinansującymi się jednostkami organizacyjnymi, prowadzącymi działalność polegającą na gromadzeniu środków pieniężnych, udzielaniu kredytów i pożyczek oraz przeprowadzaniu rozliczeń pieniężnych. Mają one również uprawnienia do tworzenia spółek prawa handlowego i cywilnego oraz spółdzielni, a także podejmowania działalności gospodarczej w innych formach. Każdy bank komercyjny może swobodnie decydować o przedmiocie i zakresie swojego działania i stosownie do własnych możliwości oferować usługi.

Przejście od gospodarki nakazowej do rynkowej wymagało dalszych istotnych zmian w polskim prawie bankowym. Następowały one stopniowo, przez kolejne nowelizacje prawa bankowego. Przekształcenia określane tymi ustawami koncentrowały się wokół takich zagadnień, jak: zmiana struktury własnościowej: przekształcenie banków państwowych w banki w formie spółek akcyjnych; sprecyzowanie zasad działania nadzoru bankowego; określenie zakresu i instrumentów działania NBP, (rezygnacja z planu kredytowego); ograniczenie możliwości zadłużenia się budżetu państwa w NBP; likwidacja Rady Banków.

Na początku 1990 roku weszła również w życie nowa ustawa o spółdzielczości, w której jednym z regulatorów było przyznanie samodzielności bankom spółdzielczym funkcjonującym dotychczas w ramach struktury BGŻ. Banki spółdzielcze uzyskały swobodę kształtowania swojej polityki m.in. w odniesieniu do form zrzeszania się, co odnosiło się szczególnie do decyzji dotyczącej relacji z BGŻ. W świetle nowej ustawy BGŻ - przestawał być jednostką obligatoryjnie zrzeszającą banki spółdzielcza oraz pełniącą w stosunku do nich szerokie funkcje kontrolne, w tym nadzorcze.

Pod koniec tego roku w strategii realizowanej w stosunku do sektor bankowego zaszła istotna zmiana. Przestano bowiem stawiać na szybki rozwój nowych instytucji bankowych, gdyż od 1991 rok podstawowym przedmiotem reformy stały się banki państwowe Zmiana strategii była rezultatem koncepcji, że w warunkach dominowania banków państwowych w kredytowaniu gospodarki, reforma tych ostatnich jest kluczem do reformy systemu bankowego Zmiana strategii wiązała się także z przesunięciem punktu ciężkość w reformowaniu banków z NBP do Ministerstwa Finansów.

Od połowy 1992 roku NBP prowadził już politykę ograniczania liczby zakładanych banków - od tej pory zezwalano na powstanie nowych dopiero wtedy, gdy upadły inne, (w praktyce licencje otrzymywał głównie banki angażujące się w restrukturyzację banków upadających). W ciągu zaledwie siedmiu lat (1986-1993) liczba polskich banków wzrosła z 4 do 85. Rozwój banków w Polsce w latach 1989-1995 ilustrują dane zawarte w tabeli nr 2.

Tabela 2. Liczba banków w Polsce w latach 1989-1995.

BANKI
Rok	Razem	Państwowo - prywatne	Nowo powołane
1989	21	7	12
1990	61	47	40
1991	78	64	17
1992	82	68	6
1993	83	70	1
1994	84	72	1
1995	86	70	4

Źródło: Wł. Jaworski, Banki i system bankowy, [w:] Banki rynek operacje polityka, pod redakcją W. Jaworskiego, Warszawa 2000, s. 38.

W listopadzie 1993 roku zakończono ostatni etap wydzielania z NBP działalności komercyjnej. Operacje z tej dziedziny przeniesiono do nowego banku, tj. Polskiego Banku Inwestycyjnego, który przejął część pracowników, pomieszczeń i środków NBP. Struktura polskiego systemu bankowego stała się dzięki temu bardziej przejrzysta.

Natomiast w 1994 r. ramach kontynuacji procesu transformacji bankowości polskiej uchwalone zostały dwa istotne dla systemu bankowego akty prawne, które dotyczyły funkcjonowania bankowości spółdzielczej, a także nieuregulowanej, tworzącej lukę w polskim prawie, kwestii gwarancji bankowych, tj. ustawa o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ oraz ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym.

Dokonane regulacje miały istotne znaczenie, gdyż po 1989 r. nastąpiła „deregulacja” spółdzielczości bankowej, której banki w wyniku zmian prawa bankowego stały się bankami uniwersalnymi, mimo że nie były przygotowane do wykonywania nowych funkcji, gdyż nie były w stanie spełnić wymagań NBP w zakresie nadzoru bankowego dotyczącego wielkości kapitału, wskaźnika wypłacalności, funduszu ryzyka, obowiązkowej rezerwy. Konieczność restrukturyzacji wynikała przede wszystkim z słabości ekonomicznej tych banków, a także z potrzeby dostosowania bankowości spółdzielczej do wymogów unijnych. Nowa ustawa restrukturalizacyjna określiła źródła finansowania tego sektora oraz wyznaczyła rozwiązania gwarantujące wypłacalność i płynność banków spółdzielczych.

Wprowadzona 14.12.1994 r. ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym wypełniła lukę w ustawodawstwie bankowym. Jej brak był jedną z głównych przyczyn trudności systemu bankowego, a przede wszystkim banków o kapitale mieszanym. Gwarancją objęte zostały nie tylko depozyty osób fizycznych, ale także prawnych. Bankowy Fundusz Gwarancyjny udziela także pożyczek dla banków mających trudności w utrzymaniu płynności. Określiła ona zasady obowiązkowego systemu gwarancyjnego depozytów oraz udzielania pomocy bankom w wypadku niebezpieczeństwa niewypłacalności. Skarb Państwa ograniczył swoją odpowiedzialność do zobowiązań PKO BP, Banku PKO S.A. i BGŻ S.A. na okres do końca 1999 roku.

W ramach polskiego systemu bankowego zezwolono na tworzenia kas mieszkaniowych i kas oszczędnościowo-budowlanych, które, jako wyodrębnione jednostki finansowe, działające zgodnie z przepisami prawa bankowego, mają za zadanie prowadzenie rachunków i udzielanie kredytów osobom fizycznym na cele budowlane i mieszkaniowe.

Ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych restytuowała banki hipoteczne, które przed drugą wojną światową stanowiły jeden z elementów polskiego systemu bankowego. Zgodnie z ustawą banki hipoteczne są bankami wyspecjalizowanymi, działają na podstawie przepisów ustawy, zaś w sprawach nie uregulowanych ustawą na podstawie prawa bankowego i przepisów o NBP. Szczegółowo określone zostały w niej zasady emisji, zbywania, nabywania, wykupu i zabezpieczenia listów zastawnych oraz tworzenia i działalności nadzoru banków hipotecznych, które podlegają specjalnemu nadzorowi instytucji powiernika.

Etapem kończącym reformę systemu bankowego w Polsce, a także dostosowanie jego do standardów Unii Europejskiej, było niewątpliwie podjęcie dwóch ustaw nowelizujących dotychczasową praktykę, tj. ustawa z dnia 29.08.1997 r. prawo bankowe oraz z tego samego dnia ustawy o Narodowym Banku Polskim, które zaczęła obowiązywać od 1 stycznia 1998 r.

Pierwsza z nich wprowadziła zasadnicze zmiany do polskiego systemu bankowego, gdyż jest zgodna z podstawowymi aktami unijnymi z zakresu bankowości i inwestycji finansowych, tzn. z Pierwszą i Drugą Dyrektywą bankową. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy:

• określenie, że tylko banki mogą wykonywać takie czynności, jak przyjmowanie wkładów pieniężnych, prowadzenia rachunków bankowych, udzielanie kredytów oraz gwarancji bankowych, emitowanie bankowych papierów wartościowych, przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych;

• uznanie, że składanie oświadczenia woli może odbywać się za pomocą elektronicznych nośników informacji;

• podwyższenie limitu dla posiadanych przez banki akcji i prawa z akcji oraz udziału innych osób prawnych, (w stosunku do jednego podmiotu nie więcej niż 15% funduszy własnych banku, a suma tych inwestycji nie może przekroczyć 60% funduszy własnych banku);

• podwyższenie do 25% limitu umożliwiającego udzielanie kredytów;

• ustalenie wysokości kapitału założycielskiego banku nie może być niższa niż 5 mln euro;

• określenie obowiązkowej, minimalnej kwoty funduszy własnych banku;

• wprowadzenie instytucji grupy bankowej (holding bankowy);

• rozszerzenie i uszczegółowienie przepisów w zakresie postępowania naprawczego, likwidacji i upadłości banków.

Prawo bankowe z 1997 r. reguluje m.in. wymagania, które muszą być spełnione przy tworzeniu banków, określając tryb ich tworzenia, a także postępowanie uzdrawiające, likwidację i upadłość banków. Wprowadza nowe uregulowania w zakresie stosowania i korzystania z nowych technik i technologii bankowych. Niektóre z przyjętych w prawie tym rozwiązań w znacznie bardziej rygorystyczny sposób, jak w krajach Wspólnoty wymusza na polskich bankach przestrzegania określonych norm i zasad. Nie oznacza to, że dostosowanie regulacji prawnych systemu bankowego w Polsce do standardów europejskich jest już zakończone i nie wymaga kontynuacji.

Druga z podjętych regulacji o NBP, wprowadziła natomiast kilka bardzo ważnych zmiany w statusie NBP, precyzując szczegółowo jego kompetencje, albowiem:

• formułuje nowe określenie celu działania NBP, a mianowicie utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, jeżeli nie ogranicza to podstawowego celu NBP;

• wprowadza zasadę kolegialności w pracy NBP, dzięki powołaniu Rady Polityki Pieniężnej i przekształceniu Zarządu NBP w organ decyzyjny;

• stanowi, iż założenia polityki pieniężnej będą uchwalane przez Radę Polityki Pieniężnej, a Sejm będzie je otrzymywał wyłącznie do wiadomości;

• stwierdza, że w posiedzeniach Rady Polityki Pieniężnej, może uczestniczyć przedstawiciel Rady Ministrów, (bez prawa udziału w głosowaniu, może jedynie przedstawić wnioski do rozważenia przez Radę);

- zostaje powołana Komisja Nadzoru Bankowego, która będzie kierowała nadzorem bankowym, nadzór ten pozostaje w strukturze NBP.

Należy przyjąć, że w wyniku dokonanych zmian systemowych zakończony został dopiero pierwszy etap reformy systemu bankowego, albowiem w porównaniu z krajami zachodnimi charakteryzuje go dalej niekorzystnie kilka czynników, które wystąpiły w wyniku trudności okresu transformacji, tj. słabości rynku kapitałowego, a także szeregu obciążeń z okresu poprzedniego. Zalicza się do nich:

1. Kilkakrotnie niższa sieć instytucji bankowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca.

2. Brak znaczącej koncentracji działalności bankowej.

3. Istnienie wyraźnej regionalnej orientacji banków, co ogranicza ich konkurencję.

4. Deprecjację bazy kapitałowej przy równocześnie niskiej rentowności.

5. Odbiegające od zachodniego modelu zarządzanie bankiem.

6. Zbyt duża obsadę oddziałów i duże koszty działania.

7. Skromne możliwości prywatyzacji ze względu na duży udział na giełdzie akcji bankowych.

Przeprowadzone zmiany ustawodawcze sprawiły, że polski system bankowy stał się bardziej złożony, a równocześnie bliższy wzorcom zachodnioeuropejskim. Wskutek dokonanych reform na rynku bankowym stworzona została konkurencja.

Procesy przemian w bankowości, które występowały w latach 90-tych z różnym natężeniem, dokonywały się także w latach 1998-2000. Opadła fala upadłości banków, powstawać zaczęły natomiast nowe banki specjalistyczne (samochodowe). Utworzony został pierwsza bank hipoteczny Rheinhyp BRE Bank Hipoteczny S.A. Fala fuzji i przejęć wystąpiła z dużą siłą. Z dniem 1.01.1999 r. doszło także do otwarcia polskie­go rynku finansowego, co oznacza, że od tego dnia ban­ki zagraniczne z krajów - członków OECD, w tym kra­jów członkowskich UE, zamiast tworzenia w Polsce spółek-córek, mogą swobodnie otwierać swoje oddziały. Podlegają one takiemu samemu proce­sowi licencjonowania, jak w wypadku banków polskich. Dodać należy, że na rynku finansowym coraz większe znaczenie będą zdobywać instytucje parabankowe, realizujące wiele czynności bankowych, które nie podlegają nadzorowi bankowemu i nie musza gromadzić rezerw obowiązkowych. Działalność tych instytucji stwarza dla banków sytuację dyskryminującą, wynikającą z obowiązku spełnienia przez nie wielu warunków i dlatego stawia je w pozycji mało konkurencyjnej.

Reasumując, stwierdzić należy, że dalszy rozwój systemu bankowego w Polsce wymaga podjęcia działań w dziedzinie dostosowania norm regulujących funkcjonowanie banku centralnego i banków komercyjnych do dyrektyw i zaleceń UE. Wzmocnienia także struktury bankowości w drodze prywatyzacji i konsolidacji oraz określenia roli kapitału zagranicznego w polskich bankach. Należy mieć świadomość, że reforma systemu bankowego dokonana w pierwszym okresie transformacji gospodarki narodowej nie została ukończona.

Rynek kapitałowy - zajmuje szczególne miejsce w dokonującym się w RP procesie transformacji ustrojowej, którego jednym z celów jest stworzenie w pełni wykształtowanej gospodarki rynkowej i tym samym wdrożenie instrumentów ekonomicznych (kapitałowych), jakie występują w systemach gospodarczych, krajów wysoko rozwiniętych. Realizacja tego celu spowodowała konieczność przywrócenia gospodarczych funkcji papierom wartościowym oraz stworzenia rynku kapitałowego i rynku papierów wartościowych.

Papiery wartościowe, oprócz systemu budżetowego i bankowego, stanowią trzeci kanał przemieszczania kapitałów i kredytowania przedsięwzięć gospodarczych (inwestycyjnych). Mają one wieloletnia tradycje związaną z powstaniem i rozwojem gospodarki rynkowej. W krajach o gospodarce centralnie sterowanej, nie odgrywały one ekonomicznej roli i praktycznie przestały istnieć. Wykorzystywano je wyłącznie w charakterze środka do zaciągania pożyczek publicznych w formie obligacji. Przywilej wydawania obligacji zastrzeżony był dla państwa. Weksel stosowany był natomiast, głownie w stosunkach z ludnością, jako instrument gwarancyjny do udzielania pożyczek i kredytów. Zapoczątkowane w 1990 r. przekształcenia strukturalne i instytucjonalne, zmierzające do zreformowania polskiej gospodarki, doprowadziły do restytucji papierów wartościowych i sprawiły, że zaczynają one odgrywać coraz większą rolę w życiu ekonomicznym kraju. Jedną z najważniejszych regulacji prawnych związanych z przekształceniami własnościowymi było uchwalenie przez Sejm w dniu 22.03.1991 r. prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych. Ustawa ta umożliwiła stworzenie instytucjonalnych warunków do funkcjonowania (reaktywowania) w Polsce rynku kapitałowego, a przede wszystkim giełdy papierów wartościowych. W wyniku realizacji przepisów ustawy:

- rozpoczęła działalność Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie S.A.;

- powołano do życia Komisję Papierów Wartościowych - organ administracji państwowej, nadzorujący funkcjonowanie rynki kapitałowego;

- utworzono Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, którego zadaniem jest między innymi rejestracja papierów wartościowych znajdujących się w publicznym obrocie;

- powołano do życia biura maklerskie banków oraz przedsiębiorstwa maklerskie;

- powstała w styczniu 1996 roku spółka Centralna Tabela Ofert (CeTO), której zadaniem jest gromadzenie i udostępnianie informacji o zgłoszonych ofertach kupna i sprzedaży papierów wartościowych oraz o transakcjach zawartych w regulowanym obrocie pozagiełdowym.

Niezmiernie istotną rolę w rozwoju rynku kapitałowego w Polsce miało także powołanie takich instytucji, jak fundusze powiernicze oraz fundusze wspólnego inwestowania, które zajmują się lokowaniem środków pieniężnych, zebranych od tzw. „drobnych ciułaczy”, tj. drobnych inwestorów na rynku papierów wartościowych. Umożliwiają one swoim uczestnikom osiągniecie, przy mniejszym ryzyku, dość wysokich zysków, wskutek profesjonalnego zarządzania poręczonymi w ich dyspozycję środkami. Na rynku kapitałowym w Polsce występują dwa rodzaje tych instytucji, tj. fundusze powiernicze otwarte oraz zamknięte, które posiadają odmienne formy organizacyjne.

Fundusze powiernicze zamknięte mogą być tworzone w Polsce na podstawie przepisów kodeksu prawa handlowego w formie spółki o specyficznym przedmiocie działalności. Charakter funduszy powierniczych typu zamkniętego posiadają także tworzone w ramach programu powszechnej prywatyzacji narodowe fundusze inwestycyjne. Fundusze powiernicze otwarte były tworzone w Polsce na podstawie ustawy z 22.03.1991, która wprowadziła w życie gospodarcze model funduszu powierniczego bez osobowości prawnej, zarządzanego przez spółkę akcyjną, pod nazwą towarzystwo funduszy powierniczych. „Przedmiotem przedsiębiorstw spółki jest wyłącznie świadczenie usług polegających na lokowaniu powierzonych środków pieniężnych, gromadzonych na tworzonych w tym celu jednym lub więcej funduszach o odrębnym przeznaczeniu, oraz na zarządzaniu tymi funduszami”. Wysokość dochodów towarzystwa funduszy powierniczych, a tym samym i dochodów uczestników spółki, nie jest z góry określona, gdyż zależy przede wszystkim od pomyślności dokonanych decyzji inwestycyjnych.

Uczestnikiem otwartego funduszu powierniczego może być praktycznie każda osoba fizyczna bez względu na wielkość dochodów, a także osoba prawna (podmiot gospodarczy) i jednostka nie mająca osobowości prawnej. Członkiem funduszu powierniczego staje się z chwilą nabycia tzw. jednostki uczestnictwa, tj. tytułu do udziału w dochodach funduszu zgodnie z jego regulaminem. Potwierdzeniem nabycia jednostki uczestnictwa jest tzw. świadectwo powierzenia środków. Dokument ten zawiera określenie daty wydania świadectwa, nazwę funduszu oraz liczbę nabytych jednostek uczestnictwa.

Kluczową rolę w przyjętym modelu funduszu powierniczego odgrywa towarzystwo funduszy powierniczych. Przedmiotem jego działalności jest lokowanie otrzymywanych od inwestorów środków pieniężnych na rynku papierów wartościowych oraz zarządzanie tymi funduszami. Winno spełniać ono m.in. następujące warunki, chroniące uczestników przed stratami:

1. Posiadać odpowiednio wysoki kapitał, którego minimalna wysokość dla tego rodzaju spółek akcyjnych wynosi czterokrotność minimalnego kapitału przewidzianego dla spółek akcyjnych (w 1992 r. przed demonizacją 4 miliardy zł).

2. Emitować wyłącznie imienne papiery wartościowe, które nie mogą być zmienione na papiery na okaziciela.

3. Ograniczyć przedmiot działalności spółki jedynie do świadczeń na rzecz uczestników funduszu.

4. Posiadać dobrą sytuację finansową, której wyrazem może być poziom zadłużenia nie przekraczający 10 proc. kapitału własnego. Towarzystwo funduszy powierniczych podlega stałemu nadzorowi Komisji Papierów Wartościowych, która zatwierdza statut i regulamin funduszu oraz wybór banku powiernika i ich zmiany. Zgody Komisji wymagają także zmiany w składzie rady nadzorczej. W wypadku stwierdzenia nie przestrzegania przepisów ustawy Komisja ma prawo do wystąpienia z wnioskiem o rozwiązanie funduszu. W 1992 r. powstało pierwsze Polskie Towarzystwo Funduszy Powierniczych SA - "Pioneer", które powiększyło polski rynek kapitałowy o nowy typ instytucji. Dynamiczny rozwój tej formy inwestowania nastąpił dopiero w 1997 r. i był związany z „wielokrotnie odkładanym startem polskiego regulowanego rynku pozagiełdowego CeTO, który nastąpił ostatecznie 6 grudnia 1996 roku. (...) Spółka CeTO organizująca rynek powstała jako prywatne przedsięwzięcie 45 biur maklerskich z kapitałem akcyjnym 1,25 mln zł.” Rynek pozagiełdowy powstał głównie z myślą o małych firmach, nie spełniających giełdowych wymogów dotyczących wielkości kapitałów czy wartości księgowej. Z punktu widzenia klienta nie ma specjalnej różnicy, czy jego zlecenie zostanie zrealizowane na giełdzie czy CeTO. Handel na CeTO odbywa się na innych zasadach - transakcje są zawierane pomiędzy biurami maklerskimi, maklerzy mogą negocjować ceny i wielkości pakietów. Ten sam pakiet można sprzedać i kupić jednego dnia.

Wielkość kapitału założycielskiego przesądziła na samym początku o wielkości obrotów na tym rynku, albowiem giełda warszawska startowała z dwudziestokrotnie większym kapitałem. Dodatkową przyczyn słabości CeTO jest zbyt mała aktywność jego właścicieli, czyli biur maklerskich, którym powinno najbardziej zależeć na znajdowaniu spółek zainteresowanych CeTO i na organizowaniu obrotu ich akcjami.

Elementem kształtowania nowej struktury własnościowej gospodarki polskiej było również powstanie instytucji: funduszy wspólnego inwestowania, które służą do zbiorowego lokowania środków pieniężnych w papierach wartościowych. Stanowiąc tym samym szczególnie dogodną formę lokowania dla inwestorów dysponujących mniejszymi kapitałami, a zainteresowanych obrotem na rynku papierów wartościowych. Fundusze wspólnego inwestowania można podzielić podobnie, jak fundusze powiernicze na zamknięte i otwarte. Organizacja funduszu zamkniętego jest podobna do założenia spółki akcyjnej. W ustawodawstwie polskim nie zapisano definicji pojęcia funduszy zamkniętych. Tworzenie oraz funkcjonowanie takich spółek lokacyjnych podlega przepisom kodeksu handlowego. Nie stosuje się w tym wypadku regulacji ustawy o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych, gdyż dotyczą one jedynie funduszy otwartych. Fundusze wspólnego inwestowania stanowią kapitały wniesione przez inwestorów i zarządzane przez wyspecjalizowanych menedżerów. Fundusz emituje własne akcje, które są rozprowadzane głównie wśród drobnych posiadaczy. Uzyskane w ten sposób środki przeznaczane są wyłącznie na zakup rożnego rodzaju papierów wartościowych znajdujących się w obrocie. Decyzje dotyczące wybory formy i czasu operacji są podejmowane przez osoby zarządzające funduszami. Nie mogą być one jednak sprzeczne z ustawą z 22.03.1991 r. o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych oraz jej nowelizacją

W początkowym okresie tworzenia rynku kapitałowego wydają się celowe przyjęte utrudnienia w swobodzie dysponowania udziałami funduszy wspólnego inwestowania i funduszy powierniczych, które są w Polsce funduszami zamkniętymi. Przeciwdziałają one bowiem spekulacyjnemu wycofywaniu znacznych ilości kapitałów w stosunkowo krótkich okresach czasu, mogącemu prowadzić do załamywania się rynku kapitałowego i spadku kursu papierów wartościowych. Tym samym przyjęte rozwiązania stabilizują rynek kapitałowy oraz zapewniają większą płynność znajdujących się na nim walorów.

Wbrew początkowym oczekiwaniom na rozwój rynku kapitałowego w Polsce nie wpłynął Powszechny Program Prywatyzacji, który zapoczątkowany został powołaniem Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Pomimo, ze popyt na świadectwa udziałowe NFI przekroczył najśmielsze oczekiwania. Świadectwa wydawane od 22 listopada 1995 do 22 listopada 1996 w oddziałach PKO BP, które prowadziły ich dystrybucję, kosztowały po 20 zł. Odebrało je 25,6 mln osób, czyli aż 95 proc. uprawnionych. Na sukces całej operacji wielki wpływ miały ceny rynkowe świadectw, które skupowały kantory, banki, od 5 lipca 1996 były one notowane na giełdzie. Rekordowe ceny świadectw na rynku wtórnym wynoszące maksymalnie 167 zł, zadecydowały o zbyciu ich przez właścicieli, którzy zaniechali wymiany ich na akcje.

Rynek kapitałowy w Polsce, stanowiący na początku okresu transformacji zaledwie niewiele znacząca instytucję ekonomiczną, gdyż inicjowało go pięć spółek, coraz bardziej upodabnia się do nowoczesnych rynków zachodnich. Zaczyna odgrywać coraz ważniejszą rolę w gospodarce. Działa na nim na trzech rynkach, tj. podstawowym, równoległym i wolnym 231 spółek publicznych, mogących sprzedawać swoje akcje w obrocie publicznym, które zmuszone są tym samym do rzetelnego informowania o swojej działalności, jak i spełniać wymogi Komisja Papierów Wartościowych. W obrocie giełdowym pojawiły się również akcje NFI i obligacje komunalne. Pierwszą gminą, która skorzystała z tej formy zaciągnięcia kapitału był Ostrów Wielkopolski (1997 r.), stając się tym samym pierwszą publiczną gminę. Giełda uruchomiła też ciągły handel akcjami wybranych spółek. W tym systemie - obowiązującym na największych światowych giełdach - kursy akcji mogą się zmieniać z minuty na minutę. Powstała też Centralna Tablica Ofert , czyli regulowany rynek poza giełdowy, przeznaczony dla spółek, które chcą być publiczne, ale są zbyt małe, młode lub biedne, by wejść na giełdę. Na rynku tym działa już 20 spółek. Na atrakcyjność inwestowania w papiery wartościowe wpływają również zasady opodatkowania obrotu nimi oraz dochody z kapitału. Ustawa z 22.03.1991 r., podobnie jak i obowiązująca, nie zawierała kompleksowego uregulowania kwestii fiskalnych, rozwiązań w tym zakresie należy szukać w innych aktach prawnych, jak np. w ustawie o podatku dochodowym.

W tworzeniu rynku kapitałowego występuje w Polsce wiele trudnych do przezwyciężenia barier, do których zaliczyć należy: stabilność polityczna i nieokreślona do końca polityka gospodarcza, będąca dodatkowo płaszczyzną konfrontacji rożnych grup i partii politycznych, a także wysoka inflacja, którą dodatkowo ogranicza horyzonty inwestowania, są głównymi czynnikami utrudniającymi rozwój rynku kapitałowego. Ponadto, inwestorów krajowych i zagranicznych odstrasza zmienność reguł prawnych, ryzyko kursowe, niepełna wymienialność złotego, brak ogólnie akceptowanych zasad rachunkowości, biurokracja i niełatwa współpraca z polskimi instytucjami finansowymi i organami samorządu terytorialnego. Ponadto, czynniki pozaekonomiczne o znaczeniu socjologicznym, do których zaliczyć należy dominowanie roszczeniowych postaw społecznych, brak klasy średniej i wykształconej kultury inwestowania (oszczędzania), a także etyki biznesmena. Wszystkie te czynniki powodują, że w Polsce istnieje już rynek kapitałowy, ale jeszcze nie w pełni został ukształtowany, co oznacza, iż nie przynosi on pozytywnych efektów, które przejawiałyby się w stymulacji wzrostu gospodarczego.

Stosunki gospodarcze z zagranicą, obok wewnętrznych zmian strukturalnych w funkcjonowaniu systemu ekonomicznego, stały się jednym z najważniejszych elementów dokonujących się przekształceń ustrojowych. Transformacja systemowa w zmieniła w sposób zasadniczy charakter polskich powiązań ekonomicznych z zagranicą, otwierając gospodarkę polską na napływ kapitału zagranicznego, znosząc jednocześnie wiele barier dla przepływu pozostałych czynników produkcji, tj. ludzi, towarów i usług .

W dniu 16.121991 r. została podpisana umowa o stowarzyszeniu między Polską a Wspólnotami Europejskimi, (tzw. Układ Europejski). Zapoczątkował on okres dostosowań systemu gospodarczego i prawnego Polski do standardów istniejących w Unii Europejskiej. W układzie o stowarzyszeniu najwięcej uwagi poświęcono liberalizacji wzajemnego handlu. Dnia 1.03.1992 r. weszła w życie tzw. Umowa Przejściowa, która stała się podstawą do tworzenia strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi między Polską i UE.

Umowa Przejściowa zawiera harmonogram stopniowego obniżania ceł na poszczególne grupy towarów, z uwzględnieniem kolejnych etapów liberalizacji obrotów. Przykładowo, w dniu wejścia jej w życie Polska zniosła cło na około 27% importu towarów przemysłowych ze Wspólnoty, (głównie na surowce oraz sprzęt inwestycyjny). Kolejna redukcja cła nastąpiła w 1995 r. i była jedną z pięciu obniżek według formuły 5x20% poziomu wyjściowego. Ostatnie ob­niżki cła na towary przemysłowe pochodzące z Unii (z wyjątkiem samochodów) miały miejsce w 1999 r.

Dnia l0.121992 roku podpisana została umowa o wolnym handlu artykułami przemysłowymi między Polską a Europejskim Stowarzyszeniem Wolnego Handlu (EFTA). Stanowiła ona kolejny ważne przedsięwzięcie, po wynegocjowaniu Układu Eu­ropejskiego, w dziedzinie tworzenia nowych instytucjonalnych ram stosunków go­spodarczych z krajami Europy Zachodniej. Celem pośrednim tej umowy było zwięk­szenie szans przystąpienia do UE, która tworzy z państwami EFTA Europejski Obszar Gospodarczy (EEA).

Wejścia umowy w życie spowodowało, że kraje EFTA zniosły cła i ograniczenia ilościowe na około 80% towarów importowanych z Polski. W odniesieniu do artykułów rolnych liberalizacja ma ograniczony charakter: obejmuje wybrane produkty oraz częściową redukcję ceł i ograniczeń ilościowych. Większość polskich ceł na towary importowane z EFTA była znoszona w pięciu ratach w okresie lat 1995-1999, z wyjątkiem samochodów, na które stawki celne będą obniżane w latach 1994-2001.

W rezultacie wzajemnej liberalizacji obrotu towarowego rynek UE stał się dla wielu polskich eksporterów najważniejszym rynkiem zbytu. Należy jednak zaznaczyć, że cechą handlu Polski z Unią jest asymetria wzajemnego znaczenia, dla Polski bowiem obroty z UE stanowią 2/3 wymiany z zagranicą, podczas gdy na nasz kraj przypada zaledwie 2% obrotów Unii z partnerami zewnętrznymi.

Ważne znaczenie dla rozwoju stosunków gospodarczych z zagranicą miało podpisanie przez Polskę w dniu 21.12.1992 r. Środkowoeuropejskiej Umowy o Wolnym Handlu (CEFTA), która weszła w życie 1.03.1993 r. W wyniku zawartego porozumienia kraje CEFTA postanowiły z dniem 1.01.1996 r. znieść cła na większość towarów rolnych i przemysłowych we wzajemnym handlu i znacznie obniżyć stawki na towary wrażliwe.

W ramach regulacji stosunków z gospodarką światową rząd polski podpisał wiosną 1994 r. Akt Końcowy Rundy Urugwajskiej GATT. Na mocy tego układu Polska zobowiązała się do obniżenia ceł w ciągu siedmiu lat o ok. 36%. Natomiast na zasadach wzajemności inni członkowie GATT muszą ułatwić dostęp polskich produktów do swoich rynków.

Polska uczestniczyła także w Rundzie Urugwajskiej i należy do grona sygnatariuszy (ponad 120 państw) WTO. W lutym 1995 r. po przeprowadzeniu przez Sejm procedury ratyfikacyjnej Polska została członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO). Przystąpienie do WTO, połączone zostało z reformą ustawodawstwa celnego oraz liberalizacją zasad handlu i wymiany w ramach CEFTY. Wejście w życie postanowień Rundy Urugwajskiej przyniosło m.in. następujące skutki dla polskiego handlu zagranicznego:

• obniżenie poziomu ceł importowych na towary przemysłowe przeciętnie o 38%, tj. z 16 do 9,9%,

• prawie trzykrotne zwiększenie zakresu importu przemysłowego, objętego zerową stawką celną (z 4 do 11 %),

• Polska związała 96% linii taryfowych na towary przemysłowe, co stanowi 91% wartości ich importu (z wyjątkiem pojazdów nieszynowych oraz niektórych wyrobów zaliczanych do tekstyliów),

• Polska przyjęła m.in. zobowiązania: taryfikacji, związania stawek celnych na wszystkie artykuły rolne, a następnie ich redukcji do 2000 r. średnio o 37%.

Członkowie WTO muszą podporządkować swoją politykę handlową zasadom przyjętym przez tę organizację. Dotyczy to również Polski, która członkiem GATT była od 1967 r., a WTO stała się od 1.07.1995 r. Ograniczenia związane z tymi zasadami dają wymierne korzyści. Sprawiają bowiem, że dostęp do rynków zagranicznych jest bardziej pewny i zmniejsza się ryzyko zawierania transakcji handlowych. System wielostronnych, jednolitych norm, w większym stopniu ułatwia rozwój handlu niż porozumienia bilateralne o różnym zakresie koncesji i zobowiązań. W kształtowaniu polityki handlowej Polska musi zatem uwzględniać regulacje i ustalenia przyjęte w ramach multilateralnych porozumień (WTO), jak i regionalnych porozumień handlowych (umowa stowarzyszeniowa z UE oraz umowy o utworzeniu stref wolnego handlu z krajami CETTA i EFTA).

Ważną kwestią, wynikającą z przyjętych zasad transformacji ustrojowej stało się otwarcie z początkiem lat dziewięćdziesiątych polskiej gospodarki dla napływu obcego kapitału, co było nie tylko konsekwencją zmian ustrojowych, ale i uwieńczeniem długiego procesu liberalizacji obrotów kapitałowych z zagranicą, zapoczątkowanego już w połowie lat siedemdziesiątych. Warto jednak zauważyć, że spóźnione wejście na rynek obrotów kapitałowych, oraz rywalizacja na tym rynku, stawia ją podobnie, jak inne kraje Europy Wschodniej w trudnej sytuacji.

Szybkie tempo zmian systemowych w gospodarce polskiej oraz rosnące zapotrzebowanie na obcy kapitał skłoniło rząd do dokonania nowych regulacji dotyczących działalności podmiotów zagranicznych, zmieniających dotychczasowe przepisy prawa. Wprowadziła je ustawa z 14.06.1991 r. o spółkach z udziałem kapitału zagranicznego, która zrównała warunki funkcjonowania zagranicznych i polskich przedsiębiorstw, z wyjątkiem ograniczeń w posiadaniu i obrocie ziemią i nieruchomościami. Regulując zasady dokonywania zagranicznych inwestycji pośrednich i bezpośrednich na terytorium Polski, uwzględniła również zmiany jakie zaszły w kraju od stycznia 1990 r., a także utrwaliła wcześniej obowiązujące zasady traktowania obcego kapitału. Nowa regulacja prawna w porównaniu do wcześniej obowiązującej ustawy z 23 grudnia 1988 o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych, które polegała przede wszystkim na:

1. Swobodzie w tworzeniu i funkcjonowaniu spółek joint-venture (uzyskiwanie zezwoleń wymagane jest tylko w określonych okolicznościach), co było jednoznaczne z wprowadzeniem określonych gwarancji finansowych dla kapitału zagranicznego.

2. Zniesieniu automatycznych preferencji finansowych w postaci trzyletnich wakacji podatkowych na rzecz preferowania wybiorczego (ulgi dla dużych kapitałowo przedsięwzięć oraz ulgi indywidualne w określonych ustawowo wypadkach).

3. Uzyskaniu swobody do pełnego transferu zysków i dochodów osobistych przez udziałowców zagranicznych.

4. Zrównaniu dostępu kapitału portfelowego i inwestycyjnego.

Przyjęte rozwiązania prawne w tej dziedzinie miały na celu stworzenie takich warunków dla napływu kapitałów, technologii, środków produkcji, rozwiązań organizacyjnych, które nie powodowałyby obowiązku ich zwrotu, jak w wypadku kredytów, a także poprzez odpowiedni system podatkowy przynosiłyby określone korzyści.

Wraz z wprowadzeniem ustawy o spółkach z udziałem zagranicznym z 14.06.1991 r., nastąpiła daleko idąca liberalizacja przepisów. Nastąpiło wyraźne zbliżenie polskich regulacji prawnych do zasad obowiązujących w krajach o gospodarce rynkowej. Wprowadzono w życie zasady narodowego traktowania inwestycji zagranicznych, zbliżone do norm OECD. Jedyną dziedziną, w której podmioty zagraniczne nie mają prawa prowadzić działalności gospodarczej są gry losowe, co reguluje ustawa o grach losowych i zakładach wzajemnych.

Zgodnie z ustawą o spółkach z udziałem zagranicznym z 14.06.1991 r. procedura tworzenia tych spółek była taka sama jak spółek z kapitałem polskim, za wyjątkiem uzyskania zezwolenia Ministerstwa Przekształceń Własnościowych i równorzędnie zezwolenia organów koncesyjnych, w wypadku spółek z udziałem zagranicznym. Kolejny etap wprowadza ustawa z 29 marca 1996 r. o zmianie ustawy o spółkach z udziałem zagranicznym oraz o zmianie niektórych ustaw, która anulowała konieczność uzyskiwania większości zezwoleń na prowadzenie pewnych działalności, jednakże nadal zezwolenia wymagają niektóre czynności.

Ustawa o spółkach z udziałem kapitału zagranicznego przyniosła również duże korzyści polskim prywatnym przedsiębiorstwom dysponującym małym lub średnim kapitałem. Znosząc próg minimalnego udziału kapitałowego partnera zagranicznego, stworzyła w praktyce dla polskiego small businessu nowe możliwości budowania więzi kapitałowych z zagranicą poprzez tworzenie średnich i małych spółek joint-ventures.

Proces dostosowywania gospodarki polskiej do europejskich standardów funkcjonowania kapitału obcego w gospodarkach narodowych zamyka uchwalenie w połowie 1996 r. nowej ustawy odnośnie nabywania gruntów i nieruchomości przez cudzoziemców. Do listopada 1990 r. spółki z udziałem podmiotów zagranicznych mogły nabywać od prywatnych właścicieli ziemię i nieruchomości bez przeszkód jeśli udział polskiego wspólnika był większościowy, natomiast gdy udział ten był mniejszy, należało uzyskać zgodę Ministra Spraw Wewnętrznych. W listopadzie 1990 r. Sejm uchwalił nową ustawę o gospodarce gruntami, która zezwalała na nabywanie cudzoziemcom gruntów pod warunkiem uzyskania zgody Ministra Spraw Wewnętrznych (od 1997 r. Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji).

Kolejne zmiany zostały wprowadzone ustawą z dnia 15.03.1996 r. o zmianie ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, która weszła w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, Obwieszczeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8.05.1996 r.

Przyjmując nowe ustawodawstwo Polska wypełniła jeden z głównych warunków przystąpienia do Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD). Nowa ustawa liberalizuje dotychczasowe przepisy, jednak nie likwiduje wszystkich ograniczeń w nabywaniu ziemi przez cudzoziemców. Bez zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych obcokrajowcy mogą kupować w Polsce mieszkania (dotychczas MSW musiało wyrażać zgodę w wypadku mieszkań spółdzielczych). Natomiast, aby kupić ziemię lub dom nadal muszą starać się o zezwolenie. Ustawa przewiduje także kilka wyjątków od tej zasady, (z zastrzeżeniem, że nie dotyczą one nieruchomości położonych w strefie nadgranicznej oraz gruntów rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha).

Reasumując, prezentowany w studium dziesięcioletni proces transformacji polskiej gospodarki w wybranych jego najważniejszych aspektach, należy zwrócić uwagę, iż tworzy on szereg dylematów natury społecznej i ekonomicznej. Przejście od gospodarki centralnego planu do gospodarki rynkowej rodzi szereg pytań i wątpliwości odnośnie do ostatecznego kształtu systemu społeczno-gospodarczego. Niepokój bowiem budzi pogłębiające się zróżnicowanie społeczne, rozszerzająca się strefa ubóstwa oraz rosnące bezrobocie, a przy tym wszystkim malejąca pomoc socjalna państwa, która obecnie nie zabezpiecza już minimum socjalnego.

Podjętemu, po raz pierwszy, eksperymentowi przejścia od socjalizmu do kapitalizmu brakuje docelowej wizji porządku społecznego, na bliższą i dalszą przyszłość, którą określałaby zwarta teoria transformacji. Brak jej wypełniają obecnie cząstkowe wyobrażenia poszczególnych polityków lub grup interesów. Często są to mity i ideologiczne uprzedzenia. Nie wypracowanie spójnej wizji rozwoju kraju, akceptowanej przez polityków różnych opcji w ogólnym (finalnym) programie społeczno gospodarczym, zraża i demobilizuje społeczeństwo. Niestety politycy, nawet najwyższego szczebla, zamiast pracy nad takim programem, walczą o swoje prerogatywy i przywileje. Sytuacja taka powoduje, że często są wyśmiewani i nieakceptowani przez społeczeństwo, które traci zaufanie do realizowanego programu transformacji, co ewidentnie wykazał kryzys formacji, jaką był ruch AWS „Solidarność”. Brak społecznie akceptowanego, docelowego programu transformacji ustrojowej jest istotną przyczyną nadmiernych kosztów obecnych reform i ich niepowodzeń, co stało się przedmiotem krytyki środowisk naukowych, jak i dużych grup społecznych.

Por. Transformacja systemowa a zmiany struktury, praca zbior. pod red. S. Marciniaka, Warszawa 1994.

Por. Między państwem a rynkiem. Dylematy polityki gospodarczej, redaktor naukowy M. Okulski, Warszawa 1994, s. 23 i n.

Por. K. Jankowski, Przeobrażenia polityczne w Polsce 1988-1992, Kielce 1992.

Por. A. Antoszewski, R. Herbut, W. Jednaka, Partie i systemy partyjne w Polsce, Wrocław 1993, s. 7 i n.

Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, Dz.U. 1988, nr 44, poz. 324, z późn. zm.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. - Prawo bankowe, Dz.U. 1989, nr 4, poz..21 z późn. zm.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1989, nr 4, poz. 22 z późn. zm.

Ustawa z 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz.U. 1990, nr 51, poz. 298, z późn. zm.

Ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym, Dz.U. 1991, nr 60, poz. 253, z późn. zm.

Ustawa z dnia 22 marca 1991 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych, Dz.U.1991, nr 35, poz. 155 z późn. zm.; oraz Ustawa z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji, Dz.U. 1993, nr 44, poz.202 z póżn. zm.

Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz.U. 1996, nr 118, poz. 561 z póź. zm.

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, Dz.U. 1997, nr 118, poz. 754, zm. Dz.U. 1997, nr 141, poz. 945.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, Dz. U. 1997, nr 140, poz. 939; oraz Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U.1997, nr 140, poz. 938, zm. Dz. U.1998, nr 160 poz. 1063.

Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. 1998, nr 137, poz. 887 z póź. zm.

Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej, Dz. U. 1999, nr 101, poz.1178.

Wskaźnik wzrostu cen w grudniu 1989 r, wyniósł w porównaniu z grudniem 1988 r. około 2000%. Średni wzrost ogólnego poziomu wszystkich cen dla całego 1989 r. wyniósł natomiast 243,8%. Rocznik. Statystyczny GUS, Warszawa 1991, s. 230.

Por. Elementarne zagadnienia ekonomii, praca zbior. pod red. R. Milewskiego, Warszawa 1997, s. 360.

Por. W. Jakubowski, Gospodarka i polityka. Wybrane zagadnienia ekonomiczno-społeczne współczesnej Polski, Warszawa 1997, s. 20.

Tamże, s. 21.

Por. Polskie przemiany. Transformacja rynkowa, praca zbior. pod red. L. Ciamagi, Warszawa 1992, s.15 -16.

Por. L. Koćwin, Polityka gospodarcza Polski w okresie transformacji ustrojowej, Wrocław 1994, s. 108.

W kompetencji państwa pozostało ustalanie cen podstawowych paliw, energii, usług transportowych i łączności, świadczeń przedsiębiorstw i zakładów użyteczności publicznej.

Por. T. Kaliński, Z. Laudan, Gospodarka Polski w XX wieku, Warszawa 1998, s. 364.

Por. D. K. Rosati, Polska droga do rynku, Warszawa 1998, s. 49.

Por. W. Wilczyński, Ekonomia i polityka gospodarcza okresu transformacji. Wybór prac z lat 1991-1995, Poznań 1996, s. 87.

Por. Polskie przemiany ..., op. cit., s. 20.

Por. L. Koćwin, op. cit., s. 126.

Por. Polityka gospodarcza, praca zbior. pod red. B. Winiarskiego, Warszawa 2000, s. 208-213.

Ustawa z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji, Dz. U. 1993, nr 44, poz. 202.

Por. W. Jakubowski, op. cit., s. 24.

Por. Polskie przemiany..., op. cit., s. 21.

Por. L. Koćwin, op. cit., s. 109.

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, Dz. U. 1997, nr 118, poz. 754.

Ustawa z dnia 8 stycznia 1992 r. o podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowym, Dz. U. 1992, nr 11, poz. 50 z późn. zm. W roku 2001 mają zastosowanie przepisy znowelizowanej ustawy.

Por. Transformacja systemów gospodarczych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, redaktor naukowy J. Czekaj, Warszawa 1993.

Por. Polityka gospodarcza, praca zbior. pod red. W. Cwiklińskiego, Gdańsk 1997, s.198.

Por. L. Koćwin, op. cit., s. 109.

Por. Z. Sadowski, Społeczne koszty transformacji gospodarki polskiej, [w:] Transformacja gospodarki opolskiej. Doświadczenia i wyzwania, praca zbior. pod red. S. Lisa, Kraków 1996, s. 30.

Por. Polityka gospodarcza, praca zbior. pod red. W. Cwiklińskiego, op. cit., s.199.

Por. Z. Sadowski, op. cit., s. 31.

Por. M. Bałtowski, Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Przebieg i ocena, Warszawa 1998, s. 129 i n.

Por. M. Daniluk, Rynek kapitałowy. Papiery wartościowe, operacje giełdowe, strategie inwestowania, Warszawa 1998.

Por. R. Grzeszczak, Daria Kostecka, Prywatyzacja w Polsce trwa, “Dolnośląski Przegląd Europejski” 2001, nr 7, s. 10 i n.

Informacja NIK o wynikach kontroli wykonania Kierunków prywatyzacji w 1998 roku, Warszawa 1999.

Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. Prawo bankowe, Dz. U. 1982, nr 7, poz. 56.

Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. Status Narodowego Banku Polskiego, Dz. U. 1982, nr 7, poz. 57.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo bankowe, Dz. U. 1989, nr 4, poz. 21.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1989, nr 4, poz. 22.

Por. P. Wyczański, Polski system bankowy 1990-1992, Warszawa 1993, s. 38.

Ustawa z dnia 18 grudnia 1989 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe i o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1989, nr 74, poz. 439; Ustawa z dnia 14 lutego 1992 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe i niektórych innych ustaw, Dz. U. 1992, nr 20, poz. 78.

Ustawa z dnia 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości, Dz. U. 1990, nr 6, poz. 36.

Por. P. Wyczański, op. cit., s. 71.

Ustawa z dnia 24 czerwca 1994 r. o restrukturalizacji banków spółdzielczych i Banku Gospodarki Żywnościowej, Dz. U. 1994, nr 80, poz. 369.

Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, Dz. U. 1995, nr 4, poz. 18 z późn. zm.

Por. W. Jaworski, Polskie banki wobec wejścia do europejskiego systemu bankowego, „Bank" 1996, nr 10, 6.

Por. tamże, s. 43.

Por. tamże.

Por. A. Albińska, Polskie banki w drodze do Unii Europejskiej, „Bankier" 1998, nr 2, s. 4.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz.U. 1997, nr 140, poz. 939.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1997, nr 140, poz. 938.

Por. W. Jaworski, Polskie banki wobec wejścia do europejskiego systemu bankowego, „Bank" 1996, nr 10, s. 6.

Prawo o publicznym obrocie papierami wartoœciowymi i funduszach powierniczych, Dz.U. 1991, nr 35, poz. 155 z późn. zm.: Dz.U., nr 103 z 1991 r., poz. 447; Dz.U., nr 4 z 1994 r., poz. 17.

Tamże.

Tamże, art. 91.

K. Strojanowski. Szczere pustki w CTO, (rynek pozagiełdowy), “Gazeta Wyborcza” z 15.01.1997.

Por. Gospodarcze plusy i minusy oraz znaki zapytania, „Gazeta Wyborcza” z 2.01.1997.

Por. Panorama parkietu (Statystyka rynku), “Parkiet” 2001, nr 193, s. 17 i n.

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, Dz.U. 1997, nr 118, poz. 754, zm. Dz.U. z 1997, nr 141, poz. 945.

Por. Polityka ekonomiczna, pod redakcją A. Fajferka, Kraków 1999, s. 173.

Por. tamże, s. 174-175.

Układ o EEA podpisany został w 1992 roku, w życie wszedł rok później. Wprowadza on między stronami wolny przepływ towarów (oprócz towarów rolnych), osób, usług i kapitału, wspólny system wolnej konkurencji oraz ścisłą współpracę w takich dziedzinach, jak: badania i rozwój, ochrona środowiska, edukacja, polityka socjalna itp. (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, IKiCHZ, Warszawa 1993, s. 20-30).

Polityka gospodarcza, pod redakcją H. Ćwiklińskiego, op. cit., s. 209.

Por. Polityka ekonomiczna, pod redakcją A. Fajferka, op. cit., s. 175.

Por. A. B. Kisiel-Łowczyc, CEFTA. Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu, Gdańsk 1996, s. 37,163.

Por. Na drodze do wzrostu gospodarc stoi armia bezrobotnych, „Ecoinform” 1995, nr 110; s. 5-6, 8.

Następczynią GATT od 1 stycznia 1995 r. jest Światowa Organizacja Handlu (WTO).

Por. Polityka ekonomiczna, pod redakcją A. Fajferka, op. cit., s. 178. Polska była jednym z krajów sygnatariuszy powołania tej organizacji i przyjęta do niej została w lipcu 1995, co uwarunkowane było reformą ustawodawstwa celnego oraz liberalizacją handlu i wymiany w ramach CEFTY.

Por. tamże, s. 179.

Polityka gospodarcza, pod redakcją H. Ćwiklińskiego, op.cit., s. 217.

Por. J.Karpiński, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w okresie transformacji gospodarki, „Zeszyty Naukowe” AE w Poznaniu, nr 122, 1994, s. 59, 60.

Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych, Dz. U. 1988, nr 41, poz. 325, zm.: Dz. U. 1989, nr 74, poz. 442; Dz. U. 1990, nr 51, poz. 229 i Dz. U. 1991, nr 31, poz. 128. Spółki utworzone na podstawie w.w. ustawy stały się na mocy art. 35 ustawy z 14 czerwca 1991 r. spółkami w rozumieniu tej ustawy.

Ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym, Dz.U. 1991, nr 60, poz. 253, zm: Dz.U. z 1991, nr 80, poz. 350, nr 111, poz. 480, Dz.U. 1993, nr 134, poz. 646, Dz.U. 1996, nr 45, poz. 199.

Ustawa o nabywaniu ziemi przez cudzoziemców z 24 marca 1920 r., Dz.U. z 1933 r., nr 24, poz. 202, zmiany: Dz.U. 1988, nr 41, poz. 325, Dz.U. 1990, nr 79, poz. 466, Dz.U. 1994, nr 123, poz. 600, Dz.U. 1996, nr 45, poz. 198; a także Ustawa o spółkach z udziałem podmiotów zagranicznych, Dz.U. 1988, nr 41, poz. 325 art. 46; oraz Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości, Dz.U. 1985, nr 22, poz. 99 z późn. zm.

Ustawa z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości, Dz.U. 1990 , nr 79, poz. 464.

Ustawa z dnia 15 marca 1996 r. o zmianie ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, Dz.U. 1996, nr 45, poz. 198.

Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 maja 1996 r., w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, Dz.U. 1996 r., nr 54, poz. 245.

Por. M. Wielgo, Ustawa o nabywaniu nieruchomości, Co wolno cudzoziemcowi, „Gazeta Wyborcza” z dnia 30-31.03.1996, s. 18; a także M. Wielgo, Ziemia cudzoziemcom, „Gazeta Wyborcza” z dnia 3-4.02.1996, s. 18.

Por. Szanse i zagrożenia procesu transformacji gospodarki polskiej, pod redakcją W.Grzybowskiego, Lublin 1998.

Por. Dynamika transformacji polskiej gospodarki, praca zbior. pod kier. naukowym M. Belki i W. Trzeciakowskiego, Warszawa 1997, tom. 1 i 2.

1

1

---