Wojny w XVI wieku
W XVII wieku Rzeczpospolita dotychczas szczęśliwie unikająca większych konfliktów politycznych z sąsiadami wkroczyła w wiek wojen. Podłoże większości z nich tkwiło w wydarzeniach politycznych, które rozegrały się jeszcze w XVI w. Stąd też krótkie wprowadzenie do problemów polskiej polityki zagranicznej XVI i XVII w.
Od początku XVI w. najpoważniejszym problemem polskiej polityki zagranicznej była kwestia krzyżacka. Wielki mistrz Albrecht Hohenzollern nie chciał uznać postanowień traktatu toruńskiego z 1466 r. i sposobił się do odbudowy pozycji politycznej Zakonu Krzyżackiego. Współdziałał w tym celu z cesarzem Maksymilianem Habsburgiem i carem rosyjskim Iwanem III. Zygmunt Stary rozerwał ten niebezpieczny sojusz, zawierając z Maksymilianem w 1515 r. traktat wiedeński. Na jego mocy po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w Czechach i na Węgrzech dziedziczyć mieli Habsburgowie. Ponadto w Niemczech rozpoczęła się wkrótce reformacja. Pozbawiło to Albrechta wsparcia cesarza oraz papieża, zajętych innymi sprawami. Mimo to zdecydował się on na wojnę z Polską w 1519 r. Po początkowych sukcesach armia krzyżacka poniosła klęskę i przed Albrechtem stanęła wizja ostatecznej likwidacji Zakonu. Dokonał on volty politycznej i dla zachowania swojej osobistej pozycji politycznej sam dokonał sekularyzacji Zakonu oraz zmienił wyznanie na luterańskie. Zakon przestał istnieć, a na jego miejsce powstało nowe, świeckie państwo - Księstwo Pruskie. Albrecht poddał je królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu i otrzymał je od niego z powrotem w lenno. Na mocy zawartych porozumień (traktat krakowski i hołd pruski - 1525 r.) książę w Prusach był lennikiem króla polskiego i jako taki był zobowiązany do udzielania Polsce wszelkiej pomocy. Jego poddani mieli prawo wnosić nań skargi do króla. Lenno miało być dziedziczone jedynie w linii bezpośrednich spadkobierców Albrechta, a po ich wymarciu miało wrócić do Polski. Do dzisiaj postanowienia te wywołują żywe spory wśród historyków. Wydaje się jednak, że oskarżanie Zygmunta Starego o późniejsze nieszczęścia, jakie spadły na Polskę w wyniku rozwoju państwa pruskiego jest ahistoryzmem.
Rozwiązanie, jakie zostało przyjęte w odniesieniu do Księstwa Pruskiego, okazało się bardzo atrakcyjne dla innego zakonu - Zakonu Kawalerów Mieczowych. Ich państwo znajdowało się również nad Bałtykiem, w krainie nazywanej Inflanty, na którą składa się obecnie terytorium dwóch państw Estonii i Łotwy. Państwo to w II połowie XVI w. znalazło się w bardzo trudnym położeniu. Przeżywało kryzys wewnętrzny wywołany przez ruchy reformacyjne. Ponadto zagrażali mu potężni sąsiedzi. Rosja pragnęła uzyskać dostęp do Bałtyku, Dania i Szwecja chciały przejąć niezwykle intratny handel inflancki. W 1558 r. wojska rosyjskie wkroczyły do Inflant. W 1561 r. ostatni wielki mistrz zakonu inflanckiego, Gotard Kettler, nie widząc innego wyjścia z sytuacji, złożył hołd królowi polskiemu Zygmuntowi Augustowi na warunkach podobnych do tych, które zostały ustalone dla Albrechta Hohenzollerna. Kettler przeszedł na luteranizm i otrzymał w dziedziczne władanie dwie ziemie inflanckie: Kurlandię i Semigalię. Północną część (Estonię) zajęła Szwecja, Dania zdobyła wyspę Ozylię, a Rosja opanowała wschodnią część z Dorpatem. Reszta Inflant została wcielona do Polski. W latach 1563-1570 doszło do wybuchu wojny o Inflanty między Polską, Danią, Szwecja i Rosją. Długa, ciężka i kosztowna wojna niczego nie zmieniła i Inflanty nadal były podzielone.
Drugim poważnym przeciwnikiem państwa polsko-litewskiego była w tym czasie Rosja. Przyczyną konfliktu było dążenie władców moskiewskich do “zbierania ziem ruskich”, czyli opanowania wszystkich ziem, które niegdyś wchodziły w skład księstw ruskich. Ziemie te w znacznej części zostały w XIV w. opanowane przez książąt litewskich. W latach 1492-1494 oraz 1500-1503 Litwa utraciła niektóre terytoria wschodnie. Ponieważ przewaga moskiewska była bardzo duża, książę litewski Aleksander Jagiellończyk (późniejszy król polski) wciągnął Polskę do wojny. Litwini dzięki pomocy polskiej odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Orszą w 1514 r., ale nie udało im się odzyskać utraconego Smoleńska. Dalsze starcia również nie przyniosły poważniejszych zmian terytorialnych.
Oba wspomniane wyżej konflikty znalazły swoje rozstrzygnięcie za panowania Stefana Batorego w postaci trzech wypraw wojsk polskich przeciw Rosji: połockiej (1579 r.), wielkołuckiej (1580 r.) i pskowskiej (1581 r.). Zakończyły się one wielkim sukcesem wojsk polskich. W 1582 r. został zawarty pokój w miejscowości Jam Zapolski. Był on bardzo korzystny dla Rzeczypospolitej. Odzyskany został Połock oraz inne terytoria na wschodzie, ponadto Rosjanie opuścili Inflanty. Na następnych dwadzieścia lat panowanie polskie w Inflantach nie było zagrożone.