Zagadnienia do kolokwium
Rodzina
Definicje pojęć: rodzina, więzy rodzinne, małżeństwo, rodzina nuklearna i poszerzona, monogamia, poligamia
Rodzina to grupa bezpośrednio spokrewnionych ze sobą osób, której dorośli członkowie przyjmują odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi.
Więzy rodzinne to związki ustanowione między jednostkami poprzez małżeństwo lub pokrewieństwo (matki, ojcowie, rodzeństwo, potomstwo itd.)
Małżeństwo można zdefiniować jako uznany i aprobowany społecznie związek seksualny dwojga dorosłych ludzi.
Rodzina nuklearna składa się z dwojga dorosłych ludzi tworzących wraz z własnymi lub adoptowanymi dziećmi wspólne gospodarstwo domowe.
Kiedy bliscy krewni, nie tylko małżeństwo z dziećmi, stanowią jedno gospodarstwo domowe albo cały czas pozostają ze sobą w bliskich stosunkach, mówimy o rodzinie poszerzonej.
Monogamia - prawo zabrania mężczyznom i kobietom zawierania małżeństw z więcej niż jednym partnerem na raz.
Poligamia - możliwość posiadania przez męża lub żonę więcej niż jednego partnera.
Rodzina w teoriach: funkcjonalistycznej, feministycznych, Beck i Beck-Gernsheim
Funkcjonalizm - zgodnie z tą perspektywą rodzina wypełnia ważne zadania, które zaspokajają podstawowe potrzeby społeczeństwa i pomagają utrzymać porządek społeczny.
Według amerykańskiego socjologia Talcotta Parsonsa dwie główne funkcje rodziny to socjalizacja pierwotna i stabilizacja osobowości. Socjalizacja pierwotna to proces, w którym dzieci poznają normy kulturowe społeczeństwa, w jakim przyszły na świat. Stabilizacja osobowości dotyczy emocjonalnego wsparcia, jakiego rodzina udziela swoim dorosłym członkom.
Teorie feministyczne - rodzina może być miejscem wyzysku, samotności i rażących nierówności. Jednym z najważniejszych obszarów zainteresowań feministek był domowy podział pracy, czyli to, jak różne zadania są rozdzielone pomiędzy członków gospodarstwa domowego. Jeszcze do niedawna w większości społeczeństw przemysłowych był rozpowszechniony model mężczyzny-żywiciela rodziny.
Po drugie, feministki zwróciły uwagę na cechujące wiele rodzin nierówności w zakresie posiadanej przez ich członków władzy.
Trzecią sferą, w której zaznaczył się ważny wkład feministek, są badania czynności opiekuńczych.
Beck i Beck-Gernsheim - w książce The Normal Chaos of Love (1955) Ulrich Beck i Elisabeth Beck-Gernsheim przyglądają się niespokojnej naturze relacji osobistych, małżeństw I wzorów życia rodzinnego na tle gwałtownych przemian zachodzących w świecie. W naszym świecie niepewności i ryzyka prawdziwa jest tylko miłość:
Miłość jest poszukiwaniem siebie, żarliwym pragnieniem kontaktu między mną a tobą, wspólnotą ciał, wspólnotą myśli, spotkaniem dwojga ludzi, którzy nie mają przed sobą niczego do ukrycia, wyznaniem i odpuszczeniem, zrozumieniem, potwierdzeniem i pielęgnowaniem tego, co było, i tego, co jest, tęsknotą za domem i wiarą w pokonanie wątpliwości i niepokojów, w które3 obfituje współczesne życie. Kiedy nic nie wydaje się pewne i bezpieczne, kiedy świat jest tak zatruty, że człowiek boi się nawet oddychać, ludzie ścigają zwodnicze marzenia o miłości, dopóki te nie obrócą się w koszmar (ibid.: 175-176).
Rodzina tradycyjna a nowoczesna:
Strategia rozwiązania dylematów reprodukcji przez budowanie poszerzonej i stosunkowo samowystarczalnej sieci krewniaczej powołuje do życia rodzinę tradycyjną o silnie rozbudowanych funkcjach ekonomicznych (jednostka produkcyjna), społecznych (nepotyzm) i politycznych (despotyzm).
Strategia rozwiązywanie dylematów reprodukcji przez instrumentalne wykorzystanie rozbudowanej sfery publicznej powołuje do życia małą (nuclear) rodzinę nowoczesną o zredukowanych funkcjach.
Dane empiryczne wskazują wyraźnie, że zgodnie z przewidywaniami polska rodzina ewoluuje w stronę nowoczesnego modelu reprodukcji: spada skłonność do zawierania małżeństw, podnosi się przeciętny wiek ich zawierania zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn, kobiety rodzą pierwsze dziecko coraz później oraz ograniczają dzietność.
Polityka społeczna w poprzednim ustroju w Polsce, postawy roszczeniowe:
Transformacja ustrojowa i przekształcenia w gospodarce, które nastąpiły na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych postawiły przed polityką społeczną nowe zadania. Do tego czasu polityka na rzecz rodziny w Polsce kształtowała się pod wpływem ustroju istniejącego od 1945 roku. Podporządkowana była ideologicznym zasadom ustrojowym i realnym procesom politycznym, ekonomicznym i społecznym tego okresu. Stopień aktywności państwa w formułowaniu i realizacji zadań polityki społecznej na rzecz rodziny był różny. Często uzależniony od sytuacji politycznej w kraju.
W okresach zagrożenia dla ówczesnego ustroju łatwo można zauważyć wzmożone działania i tworzenie nowych instrumentów polityki na rzecz rodziny, np. w okresie stanu wojennego ustalono bardzo korzystne rozwiązania w zakresie pomocy zakładów pracy w spłacaniu kredytów dla młodych małżeństw. Było to bez wątpienia posunięcie populistyczne. Miało na celu uzyskanie poparcia ze strony młodzieży.
W tamtym okresie wypracowano kilka znaczących rozwiązań i systemów świadczeń na rzecz rodziny, które dorównywały rozwiniętym krajom zachodnim. Niestety, zasady szczegółowe nie pozwalały na pełną skuteczność tych systemów. Ustrojowe zasady podziału wpływały negatywnie na znaczenie dochodów indywidualnych otrzymywanych z tytułu własnych starań (pracy) na rzecz dochodów uzyskiwanych w sposób pośredni, z funduszu spożycia społecznego.
W zakresie dostępu do świadczeń widoczne było stosowanie niejednorodnych kryteriów, co powodowało zróżnicowanie różnych grup rodzin. Widoczne to było szczególnie w praktyce, gdzie obok pełnej dostępności, np. szkolnictwa i służby zdrowia, istniała też dostępność ograniczona innymi kryteriami: wysokością dochodu, wielodzietnością, pochodzeniem społecznym, miejscem zamieszkania.
Łatwo zauważalne w tamtym okresie były rozbieżności między uprawnieniami a ich realizacją, wynikające zresztą z przyczyn subiektywnych. Część rodzin nie chciała korzystać z wielu świadczeń, zwłaszcza w naturze. Świadczenia pieniężne z kolei, po spełnieniu określonych warunków, miały charakter roszczeniowy.
Powstawaniu i utrwalaniu się postaw roszczeniowych sprzyjało przede wszystkim odgrywanie przez państwo roli wiodącego podmiotu polityki społecznej na rzecz rodziny. Było traktowane jako główny gwarant prawa do świadczeń. Sytuacja taka czyniła z obywateli jedynie odbiorców pomocy, nie dając możliwości wpływu na kształt polityki społecznej.
Zmiany w polityce społecznej Polski po 1989 r.:
Zmianie ustroju politycznego i systemu gospodarczego w Polsce towarzyszyły nowe deklaracje dotyczące kształtowania polityki społecznej, w tym polityki na rzecz rodziny. Pojawiło się pytanie o założenia i podstawy nowej polityki społecznej. Gdzie szukać jej głównego podmiotu, a może ma być ich kilka? Wg Ardelliego polityka ta nie powinna opierać się na założeniu wyraźniej dominacji państwa, jednostki lub grup i organizacji społecznych. W warunkach polskich oparcie jej na którymkolwiek z nich nie daje bowiem żadnej gwarancji efektywnego systemu zaspokajania potrzeb.
Stwierdzenie braku spójnej wizji pożądanej polityki społecznej wydaje się być uzasadnione. Trudno doszukać się konkretnego jej modelu utworzonego w oparciu o wyraźną hierarchię wartości. Mimo tych problemów, nastąpiła zmiana polityki społecznej, a w obrębie polityki na rzecz rodziny. Z tą różnicą, że wytyczały ją teraz nowe przesłanki, adekwatne do zachodzących przemian, a mianowicie:
Przesłanki ustrojowe i prawne (np. powstało wiele instytucji prawnych i o charakterze non-profit, które podejmowały działalność na rzecz określonych grup rodzin lub dzieci; rodzina jest chroniona przez Konstytucję RP i przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego)
Przesłanki ekonomiczne i społeczne (np. ograniczone zostały możliwości państwa w finansowaniu świadczeń pieniężnych i w naturze)
Przesłanki polityczne (np. to, że problemy społeczne, a co za tym idzie, zainteresowanie polityką społeczną jest fragmentaryczne lub ogólnikowe)
Wpływ uregulowań organizacji międzynarodowych (np. to, że zachodzące w Europie procesy integracyjne, w których uczestniczy również Polska, wymagają respektowania przez nią pewnych norm i zasad obowiązujących w Europie).
Czynniki ograniczające zakładanie i rozwój rodziny:
Czynników ograniczających zakładanie i rozwój rodziny trzeba szukać w nowych uwarunkowaniach procesów demograficznych, ekonomicznych i kulturalnych, wzajemnie ze sobą powiązanych.
Do niepokojących tendencji w procesach demograficznych zalicza się: spadek skłonności do zawierania małżeństwa w grupach największej aktywności matrymonialnej oraz obniżenie się ogólnego poziomi dzietności, co prowadzi do starzenia się społeczeństwa. Badacze społeczni dostrzegają wpływ zmian ekonomicznych na to zjawisko.
Bezrobocie już dzisiaj wielu młodym ludziom daje się we znaki. W przyszłości zapewnienie miejsc pracy może być zadaniem trudnym do wykonania. Trudności ekonomiczne stanowić mogą więc czynnik hamujący zawieranie związków małżeńskich i zakładanie rodziny.
Innym czynnikiem, ograniczającym rozwój rodziny, jest niekorzystna sytuacja z zakresie dostępności mieszkań. W sytuacji, gdy istnieje nawet odległa perspektywa jego uzyskania, nie ma to dużego wpływu na decyzję o zawarciu małżeństwa. Natomiast zupełnie inne znaczenie może mieć obecnie, kiedy koszt uzyskania mieszkania stanowić może nieprzekraczalną barierę dla młodego pokolenia.