SOCJOLOGIA

Współczesne teorie socjologiczne

Spis treści:

Socjologia..................................................................................................................... 3

Teoria........................................................................................................................... 3

Funkcjonalizm................................................................................................................5

Teoria konfliktu............................................................................................................. 5

Teoria wymiany.............................................................................................................6

Interakcjonizm.............................................................................................................. 7

Etnometologia.............................................................................................................. 8

Bibliografia................................................................................................................... 9

Socjologia

Socjologia jako nauka ukształtowała się stosunkowo niedawno, bo dopiero w XIX stuleciu. Ale jako refleksja społeczna jest stara, jak społeczne bytowanie ludzi. Socjologowie mają zatem do czynienia z sytuacją, gdy przedmiot badań, czyli społeczeństwo posiada wiedzę o samym sobie.

Pojęcie "socjologia" zostało użyte pierwszy raz przez Augusta Comte w "Kursie filozofii pozytywnej" (tom czwarty), która została wydana w 1837 roku we Francji. Termin ten służył do określenia człowieka w charakterze gatunku społecznego, nie skupiał się wyłącznie na rozpatrywaniu go pod względem biologicznym, odnosząc się w ten sposób do nurtu myślowego jaki wziął swój początek już w starożytności (Arystoteles) i uważał człowieka za istotę wyłącznie społeczną.

Etymologia wyrazu "socjologia" pokazuje, że jest on złożeniem dwóch słów ocios - społeczeństwo oraz logos - nauka, a wiec w dosłownym przekładzie jest to nauka o społeczeństwie.

Socjologia jako profesjonalna wiedza o nim stoi przed problemem odróżnienia się od zdroworozsądkowej samowiedzy społeczeństwa, zajmuje się rzeczy­wistymi zjawiskami, które można obserwować, opierając się na badaniach empirycznych, wypracowuje teorie i uogólnie­nia, które obserwowanym faktom nadają sens. Przedmiotem socjologii są zjawiska i procesy zachodzące w różnych formach zbiorowego życia ludzi, a więc instytucje (rodzina, religia, prawo), zbiorowości, procesy, stosunki społeczne oraz zjawiska i normy kulturowe. Aby wyjaśnić te różnorodne zagadnienia, socjologia posługuje się pewnymi teoriami.

Teoria

Za teorie socjologiczną uznaje się zbiór twierdzeń oraz pojęć, które mają za zadanie wyjaśnić zjawiska i zachowania społeczne. Odpowiednia teoria z dziedziny socjologii pozwala bowiem zrozumieć sposób przebiegu pewnych zjawisk i procesów, sformułować na tej zasadzie prognozę na przyszłość oraz przewidzieć konieczne postępowanie.

Teoria (wg Piotra Sztompki z 1985 roku) jest to wszelki zespół założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej mających dostarczać wyjaśnienia dostępnej wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkowywać dalsze badania. W definicji tej mamy kilka ważnych założeń:

Założenia:

• ontologiczne - mówią o tym jak społeczeństwo istnieje w sensie bytu, czy jako coś namacalnego, czy coś w naszej jaźni;

• epistemologiczne - jakie są źródła wiedzy na temat społeczeństwa, skąd czerpiemy tę wiedzę, jakie są granice naszego poznania - czy jest to proces, czy tylko jakiś moment;

• metodologiczno - jak możemy badać społeczeństwo, które metody i techniki są najskuteczniejsze, jak należy podchodzić do tych badań. Metodologia badań zależy od teorii.

Abstrakcyjne pojęcia - uogólnione nazwy, dzięki którym dana teoria będzie mogła odnosić się do różnych przypadków.

Ogólne twierdzenia o rzeczywistości społecznej - gdzie społeczeństwo jest rozumiane jako sieć jednostek.

Tak rozumiana teoria pełni funkcję wyjaśniającą na trzech odrębnych poziomach:

Tworzenie orientacji teoretyczno - metodologicznej, czyli przyjmowanie z góry założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych o przedmiocie, który się bada.

Tworzenie modeli pojęciowych czyli powiązanych ze sobą pojęć i kategorii analitycznych służących do swoistego „zapanowania poznawczego” nad badanym przedmiotem poprzez jego pojęciowe systematyzowanie.

Tworzenie teorii empirycznej odnoszącej się bezpośrednio do rzeczywistości empirycznej, czyli systemu praw i twierdzeń dotyczących powiązań i zależności pomiędzy parametrami badanego przedmiotu.

Przedmiotem wyjaśniania dla teorii może być:

• całokształt zjawisk społecznych (teoria ogólna), czyli społeczeństwo rozumiane bardzo uniwersalistycznie (nie tylko tu i teraz, ale zawsze i każde społeczeństwo);

• wyróżnione i ograniczone aspekty życia społecznego (teoria średniego zasięgu), tzw. klasy zjawisk społecznych. Średni zasięg teorii nie oznacza niższego stopnia abstrakcji w porównaniu z teoriami ogólnymi, lecz polega na ograniczeniu przedmiotowych teorii. Są to teorie dążące do uzyskania maksymalnie ogólnej wiedzy na temat poszczególnych procesów, zjawisk, typów struktur i mechanizmów społecznych. Teoria jest więc ogólna, ale dotyczy pewnej precyzyjnie zdefiniowanej klasy zjawisk (np. teoria roli, teoria konfliktu społecznego, teoria biurokracji, teoria grup odniesienia, teoria ruchliwości społecznej);

• pojedyncze, konkretne przypadki (teoria szczegółowa), zjawiska społeczne czy historyczne społeczeństwa.

W teoriach socjologicznych można wyróżnić trzy paradygmaty. Pierwszy z nich to strukturalno - funkcjonalny, w którym społeczeństwo akcentuje sie jako nadrzędną całość w stosunku do jednostki i jednocześnie jednostkę w odniesieniu do społeczeństwa. Wyłania się pewna całość, która wpływa na jednostki najczęściej w formie ograniczającej. W latach 70 - tych nastąpił wysyp teorii związanych z interakcjonizmem symbolicznym, które akcentują jednostkę mówiąc, że społeczeństwo istnieje tylko w naszej głowie lub jest to zbiór jednostek wchodzących ze sobą w interakcje. W skrajnych teoriach przesadza się z rolą jednostki i nie dostrzega się roli społeczeństwa. Do tego nurtu można zaliczyć podejście dramaturgiczne, etnometodologię, fenomenologię. W późniejszym czasie pojawiła sie teoria próbująca połączyć dwa poprzednie nurty. Społeczeństwo w niej jawiło sie jako "strukturacja" - proces kształtowania porządku społecznego, gdzie jednostka czyli "aktor" jest wyposażony w świadomość, nawykową wiedzę o strukturach społecznych, które ograniczają go. Według Giddensa głównym składnikiem wiedzy jest świadomość, że podlegamy indywidualizacji, nie znaczy to jednak, że człowiek jest całkowicie wolny, niezależny od jakichkolwiek warunków.

Teorie socjologiczne można podzielić na główne nurty : funkcjonalizm, teorię konfliktu, teorię wymiany, nurt interakcjonistyczny, etnometologię.

Funkcjonalizm

Strukturalny funkcjonalizm pojawił się w latach trzydziestych, ale apogeum były to lata sześćdziesiąte. Twórcą był Talcott Parson. Twierdził, że dzięki teorii można opracować dowolny aspekt życia. Teoria socjologiczna nie osiągnęła ogólności, systematyczności, nie może być konkretna, musi być abstrakcyjna (musi być funkcjonalna - punktem wyjścia są funkcje danego aspektu społeczeństwa, jakie pełni dla ogółu). Muszą być spełnione cztery wymogi funkcjonalne:

1. adaptacja - każdy system musi zaadaptować się dla swojego otoczenia

2. każdy system dąży do celów właściwych dla danego systemu

3. każdy system musi być wewnętrznie zintegrowany

4. każdy system musi się wewnętrznie uspokoić, aby się nie zdestabilizować

Strukturalny funkcjonalizm jest próbą integracji wcześniejszych teorii. Aktor, żeby działać musi mieć ochotę, pęd ku czemuś. Jeśli działa w jakiejś sytuacji, to działanie musi mieć jakąś strukturę. Główne założenia funkcjonalizmu to, że rzeczywistość społeczna ma charakter systemowy, który jest wielopoziomowy, niezależnie od poziomów, musi spełniać cztery wymogi. Teoria socjologiczna powinna mieć charakter systematyczny. Funkcjonalizm który odnosi się do rzeczywistości to izomorfinizm. Polega on na tym, że relacje pomiędzy poszczególnymi elementami teoretycznymi są podobne, do relacji między analitycznie wyróżnionymi elementami rzeczywistości społecznej. Drugi z twórców R. Merton, zgadzał się na strukturalny funkcjonizm, ale nie w postaci uogólnionej, tylko w formie teorii średniego zasięgu, skupił się na strukturze społeczeństwa. Funkcjonalizm wyjaśnia struktury poprzez odwoływanie się do elementów społecznej całości, do kultury, historii, struktury i osobowości.

Teoria konfliktu

Do najważniejszych XIX - wiecznych teorii konfliktu można zaliczyć darwinizm społeczny, ewolucjonizm oraz marksizm. Darwinizm zakładał, że rozwój dokonuje się dzięki ciągłej walce o byt, w której przetrwają najsilniejsi. Twórcą biologicznej koncepcji, opartej na założeniu walki o byt był H. Spencer. Uważał, że konflikty społeczne przyczyniają się do lepszego funkcjonowania społeczeństwa. Kierunek ten reprezentowali też dwaj socjologowie austriaccy: G. Ratzenhofer oraz L. Gumplowicz. ten ostatni uważał, że podział na panujących i poddanych oraz wynikający zeń konflikt jest wieczny, widział także w konflikcie przyczyny większej spójności zbiorowości ludzkich. W wieku XX zainteresowanie konfliktem rozszerzyło się za sprawą m. in. G. Simmla, do którego nawiązywali przedstawiciele szkoły chicagowskiej - R. E. Park i E. W. Burgess. Obaj uważali konflikt za siłę napędową zmian społecznych. Marks, który był zbulwersowany warunkami życia części społeczeństwa w Europie w okresie wczesnej industrializacji, postawił sobie za cel zainicjowanie i legitymizację zmiany społecznej. Zakładał, że organizacja ekonomiczna społeczeństwa, a zwłaszcza własność środków produkcji, determinuje organizację wszystkich pozostałych elementów społeczeństw, takich jak struktura klasowa, wartości, wierzenia religijne, inne systemy idei. Uważał, że organizacja ekonomiczna we wszystkich po za komunizmem systemach społecznych, prowadzi do rewolucyjnego konfliktu. Wizja organizacji społecznej, która można odczytać z dzieł Marksa jest następująca:

1. stosunki społeczne są pełne sprzecznych interesów

2. fakt ten powoduje, że systemy społeczne wytwarzają konflikt, który przejawia się w spolaryzowanej przeciwstawności interesów

3. najczęściej do konfliktu dochodzi w związku z rozdziałem dóbr rzadkich

4. konflikt jest głównym źródłem zmiany w systemie społecznym.

Drugi z twórców G. Simmel nie uważał, że podstawowym stosunkiem społecznym jest relacja dominacji i podległości. Pozostawał on pod wpływem organicystycznego poglądu na świat i to ujawnia się w jego ujęciu konfliktu. Sądził, że wynika on nie tylko z rozbieżności interesów miedzy grupami ludzkimi, ale także uważał że jednym ze źródeł konfliktu jest: "instynkt nienawiści i walki tkwiący w człowieku". Teorie konfliktu wyjaśniają społeczną organizację w kategoriach sprzeczności w sferze środków produkcji oraz dynamiki klasowej. Przenosząc uwagę ze stosunków klasowych na stosunki społeczne i wzorce zależności czy wyzysku, wyjaśniają rzeczywistość poprzez odwołanie się do rozkładu władzy, własności i prestiżu, w miarę jak te odzwierciedlają i podtrzymują nierówności i kultury klasowe, za pomocą krytycyzmu jako środka przedstawienia sprzeczności i form ucisku. Głoszą one i postulują lepszy świat.

Teoria wymiany

Teoria wymiany społecznej nawiązuje do tradycji behawioryzmu. Społeczeństwo to nie system, lecz sieć międzyludzkich wzajemnych oddziaływań - interakcji. Zachowanie każdego pojedynczego człowieka jest interpretowane jako wyuczona reakcja na zachowanie innych ludzi, kierowana dążeniem do maksymalizacji nagród i minimalizacji kar, a całokształt życia społecznego jako swoisty rynek ekonomiczny, na którym dokonują się bezustanne transakcje, w toku których ludzie wymieniają między sobą wartości nagradzające i karzące. Inspiracją dla tej teorii były badania nad psychologią zwierząt (doświadczenia Burrhusa F. Skinnera i Watsona). . Zachowanie ludzkie można wyjaśnić przez proste prawidłowości instrumentalnego uczenia się. Wartość otrzymywanej nagrody jest tym mniejsza, im częściej nagroda ta była uprzednio otrzymywana (mówi się tu czasem o prawie malejącej użyteczności krańcowej). Według behawiorystów nie ma miłości, sprawiedliwości. Istnieją tylko czynności ludzkie i ich konsekwencje. Reakcje organizmu są podstawą teorii wymiany. Tym co reguluje ludzkie zachowanie jest chęć uzyskania nagrody. Według G. Frazera procesy wymiany są rezultatem motywów skłaniających ludzi do zaspokajania potrzeb materialnych. Wymiana prowadzi do zinstytucjonalizowania działań, wykształcenia się wzorców. Motyw skłaniający ludzi do wymiany to dobro materialne. Natomiast C. Levi - Strauss twierdzi, że źródłem procesu wymiany jest społeczeństwo. Wymiana nie istnieje po to, aby poszczególne jednostki zaspokajały swoje potrzeby, ale by funkcjonowały w określonym, spójnym systemie. Jednostki są zobligowane do wchodzenia w interakcje, wymiany z innymi, bo w ten sposób grupa społeczna staje się coraz bardziej spójna. Ralph W. Emerson skupia się na badaniu form wymiany, interesują go kształty, konstelacje stosunków, a nie powody wymiany. Koncentruje się na stosunkach trwałych, które będą miały ciągłość w czasie. Zdaniem Ralph W. Emersona stosunki te charakteryzują się dwoma właściwościami:

• mogą być zrównoważone - jeśli nagrody otrzymane są zgodne z "kosztami" przesyłanymi w odwrotnym kierunku,

• mogą być niezrównoważone - jeśli nagrody nie są zgodne z naszymi oczekiwaniami. Według teorii wymiany istnieją dwa poziomy życia społecznego: subinstytucjonalny (wymiana nagród i kar występuje bezpośrednio między partnerami, a nagrody i kary mają charakter wzmocnień pierwotnych) i instytucjonalny (wymiana ma charakter bardziej złożony i następuje za pośrednictwem wielu osób powiązanych w łańcuchy interakcji. Same nagrody i kary przybierają częściej postać wzmocnień wtórnych, czerpiąc swoją siłę nagradzającą lub karzącą z uznanych w danym społeczeństwie norm, wartości, wzorów zachowania. ) Istota życia społecznego w obu przypadkach jest oczywiście taka sama.

Interakcjonizm

Symboliczny interakcjonizm zakłada, że organizacja społeczna polega na wzajemnym oddziaływaniu ludzi na siebie, przy czym to wzajemne oddziaływanie ma charakter komunikacji przy pomocy symboli. Odrzuca się tu obraz człowieka jako biernego organizmu reagującego tylko na bodźce płynące z otoczenia zewnętrznego. Człowiek postrzegany jest jako jednostka aktywna, posiadająca jaźń czyli refleksyjny stosunek do siebie i swoich czynów, selektywnie i twórczo odnosząca się do sytuacji w jakiej się znajduje. Za twórcę teorii interakcjonizmu symbolicznego uważa się Herberta Blumer'a - amerykańskiego socjologa. Uważał, że świat ludzki jest środowiskiem symbolicznym aktywnie tworzonym, utrzymywanym i przekształcanym przez uczestników życia społecznego - jak wskazywał w trzech podstawowych założeniach interakcjonizmu symbolicznego:

• ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy;

• znaczenia pochodzą z interakcji;

• znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.

H. Blumer jest przedstawicielem szkoły chicagowskiej, która rozpatruje jednostki jako potencjalnie niezależne, interakcje jako stale będące w procesie zmiany, natomiast organizacje społeczną jako płynna i chwiejną. W rozwoju interakcjonizmu symbolicznego obok szkoły chicagowskiej, której przewodził H. Blumer, wykształciła się szkoła z Iowy pod kierunkiem Manforda Kuhna. Grupa ta przyjęła „logikę weryfikacji” w badaniach, które skupiły się na operacjonalizacji Meada koncepcji jaźni, głównie przy użyciu tzw. Twenty Statement Test, zbliżając się do metodologii konwencjonalnej. Szkoła z Iowy pod przewodnictwem Coucha w dalszym rozwoju przeszła do badań aktualnych interakcji, poszukując uniwersalnych zasad i form działań w postaci tzw. teorii społecznej koordynacji. Interakcja jest fundamentalnym procesem stanowiącym podstawę społecznej rzeczywistości. Istotą interakcji jest wysyłanie przez organizmy funkcjonujące we własnym środowisku, sygnałów i gestów, które określają jego sposób działania.

Interakcja zachodzi wówczas, gdy:

• jeden organizm wysyła znaki, wykazując aktywność w swoim środowisku

• inny organizm widzi te znaki i reagując na nie, zmienia swój sposób postępowania, wysyłając zarazem swoje sygnały

• pierwszy organizm rozpoznaje owe sygnały i zmienia pod ich wpływem swoje działanie.

Znaki i gesty są najistotniejszym nośnikiem interakcji. Ludzie wchodzą ze sobą w interakcje w szczególny i jedyny w swoim rodzaju sposób. Znaki, które człowiek wysyła, odczytuje, odbiera i na które reaguje, mają charakter symboliczny, ponieważ znaczą to samo zarówno dla wysyłającego jak i dla odbierającego. Można powiedzieć, że są to znaki kulturowe. Dzięki naszemu mózgowi potrafimy nadawać wspólnie uzgodnione znaczenia dosłownie wszystkim naszym działaniom - mowie, mimice, pozycjom ciała, odległości, jaką zachowujemy wobec innych, stylowi ubierania się, czesania i niemal każdemu gestowi, jaki wykonujemy. Dlatego też, przebywając z ludźmi, czujemy się jak na scenie, ponieważ gdzieś w nas tkwi wiedza o tym, że inni odczytują nasze gesty oraz interpretują nasze zachowanie. Interakcja symboliczna zachodzi w sytuacji, gdy poznajemy normy odpowiadające jakiejś sytuacji, czyli przyjmujemy role innych lub ich punkt widzenia, po to by wiedzieć, jak reagować. Dzięki tej interakcji włączamy się w kulturę, jej wartości, przekonania i normy. Interakcjonizm symboliczny przyczynił się do rozwoju jakościowych metod badań socjologicznych.
Interakcjonizm symboliczny przyczynił się do rozwoju jakościowych metod badań socjologicznych.

Etnometologia

Etnometologia w socjologii jest kierunek tzw. socjologii życia codziennego zmierzający do wykrycia zasad, którymi posługują się ludzie w kon­struowaniu i podtrzymywaniu przyjętej wi­zji rzeczywistości. Twórcą jej jest Harold Garfinkel, który uważał, że podstawowe zadanie socjologii to analiza reguł, metod interpretacji, których używają ludzie w powszechny sposób. Podstawowe reguły interpretacji są jednocześnie nawykowo stosowane, ale nie są przez wiedzę postrzegane. Ludzie ich nie analizują. Za pomocą metod interpretacji szufladkujemy świat, gdyż ludzie są ustawicznie zajęci wytłumaczalnością, czynieniem świata bardziej zrozumiałym. Działając i żyjąc w jakimś społeczeństwie wszyscy są uczestnikami wiedzy potocznej. Staramy się unieruchomić czas, uchwycić to co płynne, posługujemy się wyrażeniami zależnymi od kontekstu sytuacji. Nie jest ważne, jakie stany emocjonalne ludzie odczuwają, jak one wpływają na przebieg wzajemnych oddziaływań, ale jak ludzie na siebie reagują. Dzięki procesom interpretacji świat społeczny zyskuje powtarzalność. Etnometologia próbowała także zbadać jak głęboko sięga zrozumienie słów, którymi się posługujemy. Pokazała także, że poziom refleksji nad językiem jest często żaden. Przyjmujemy język z dobrodziejstwem inwentarza i rzadko, zastanawiamy się nad tym narzędziem. A nawet gdy się zastanawiamy, nie jesteśmy w stanie dobrze wytłumaczyć znaczenia słów i kontekstów.

Rozwój socjologii i jej problematyka powinny być rozpatrywane w kontekście zmian, które stworzyły nowoczesny świat. Żyjemy w epoce ogromnych przeobrażeń społecz­nych. Industrializm i urbanizacja stanowią jądro przemian, które nieodwracalnie zlikwidowały większość tradycyjnych form społeczeństwa. Ponieważ konsekwencje tego mogą być tragiczne dla ludzkości, stanowią przedmiot wnikliwych analiz. Te prowadzą do tworzenia nowych tez i tak rodzą się teorie, które badają wszystkie aspekty życia społecznego, ale nawet w sprawach zdawałoby się podstawowych nie ma zgody, są odrębne szkoły myślenia. Socjologia z jednej strony prowadzi do ulepszeń i racjonalizacji życia społecznego, z drugiej usprawnia techniki rządzenia i manipulacji społeczeństwami. Sami socjologowie zastanawiają się czy profesjonalna socjologia nie przekształca się w wyrafinowaną ideologię.

Bibliografia:

- A. Giddens "Socjologia", Zysk i S - ka Wydawnictwo, Poznań 1998

- Współczesne teorie socjologiczne, wybór i opracowanie A. Jasińska - Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Scholar 2006

- Socjologia ogólna, praca pod redakcją J. Polakowskiej - Kujawy, SGH Warszawa 1997

- P. Sztompka, "Socjologia analiza społeczeństwa", Wydawnictwo Znak 2004

- Internet

str. 2

---