KORNEL UJEJSKI
(1823 - 1897) - poeta, publicysta, mówca. Wykształcenie zdobywał samouctwem. Zaprzyjaźniony z lwowskim środowiskiem literackim, skupionym wokół Ossolineum i „Dziennika mód Paryskich”. W 1844 poznał warszawskie środowisko literackie. Brał udział w pracach konspiracyjnych, przygotowujących powstanie 1846. W 1847 wyjechał do Paryża, gdzie poznał Mickiewicza, Chopina i Słowackiego, z którym zdążył się zaprzyjaźnić. Uczęszczał na wykłady na Sorbonie i w College de France; brał udział w paryskiej rewolucji lutowej. W 1848 wrócił do kraju; od 1857 współpracował z „Dziennikiem Literackim”. W latach 1858- 1880 gospodarował w dzierżawionym majątku; w 1863 działał w radykalnych kręgach konspiracji galicyjskiej, m.in. w Bratniej Pomocy. W latach 1877-1878 był posłem do Rady Państwa w Wiedniu. Występował ostro przeciwko poglądom stańczyków; propagował idee pracy oświatowej wśród ludu, zakładał czytelnie i biblioteki wiejskie.
Debiutował poematem „Maraton” 91844), odczytanym w 1845 na wieczorze literackim u Adama Kłodzińskieo, dyrektora Ossolineum.
Trzeci, obok Lenartowicza i Syrokomli, wybitny :poeta krajowy” był galicyjskim ziemianinem związanym z lwowskim ośrodkiem kulturalnym. W okresie Wiosny Ludów przebywał w Paryżu, gdzie poznał Mickiewicza i Chopina oraz nawiązał przyjacielskie kontakty ze Słowackim. Pozostawał w kręgu oddziaływania wielkiej poezji romantycznej. Synowi swemu nadał imię Kordian. Do historii literatury wszedł m.in.. jako autor „Maratonu”, „Skarg Jeremiego” (1847) zesłynnym „Chorałem” oraz „Melodii biblijnych” (1852). „Tłumaczeń Szopena” (1866) i „Listów spod Lwowa” (1860) piętnujących serwilizm pisarzy wileńskich (m.in. I. Chodźki i A.E. Odyńca) oraz konserwatyzm Wincentego Pola.
„Chorał”
Zasadność odwoływania się do niebios w sprawie polskiej większość poetów opierała na fundamentalnym przeświadczeniu mesjanizmu o specjalnym układzie łączącym Boga i Polskę. Typowym dla tej postawy i zarazem wybitnym utworem jest „Chorał” (1846) Ujejskiego, włączony później do „Skarg Jeremiego”. Słynny ten wiersz, trwale związany z tragicznymi momentami naszej historii, pomyślany był jako biblijnie stylizowane błaganie o łaskę, o zmiłowanie Boga nad cierpiącym narodem, którego wiarą nie zdołają zachwiać bezbożne szaleństwa historii. Utwór pisany był pod wrażeniem okrucieństwa tzw. rzezi galicyjskiej.
Liryka religijno- mesjanistyczna niosła nie tylko pocieszenie, ale proponowała wyjście z klęski, wręcz zamieniała ją w triumf. Poza wybitnymi twórcami romantycy nasi w niewielkiej mierze uprawiali intymną lirykę religijną, skoncentrowaną wokół przemyśleń i przeżyć jednostki. Często w romantyzmie krajowym wiersze- modlitwy, wiersze- apele do Boga pisane są z myślą o dobru ogółu, ojczyźnie, przyszłości narodu itp. Sfera jednostkowej podmiotowości ludzkiej jest w nich zredukowana do minimum. To Polak- poeta rozmawia z Bogiem o sprawach narodu- np. wiele wierszy Ujejskiego z tomów „Skargi Jeremiego” (1847) i „Melodie biblijne” (1852).
BN Kornel Ujejeski „Wybór poezji i prozy”- oprac. Krystyna Poklewska
Kornel Ujejski- poeta romantyczny
Najwcześniejsze wiersze Ujejskiego ukazały się w osobnych poetyckich tomikach w kilka lat po debiucie poety w „Dzienniku Mód Paryskich” Ujejski przeszedł drogę, którą utorowała pierwsza generacja romantyczna. Wpisywał się w zastane i odpowiadające mu stereotypy i konwencje kultury romantycznej, co nie znaczy wcale, że w nich wyłącznie pozostawał.
Najwyższym osiągnięciem nowej romantycznej poezji był „Maraton” Ujejskiego, poemat o czynie duchowym i zbrojnym. Towarzyszyły mu wiersze, w których niezwykle czysto i przejmująco pojawiały się motywy heroiczne: poświęcenia, cierpienia, ofiary w imię narodu i dla narodu. Zadaniem poety jest wyrażanie uczuć zbiorowości i jednocześnie wskazanie Polakom zbiorowych ideałów i wartości, które pozwolą nie tylko zachować narodową tożsamość w warunkach niewoli, ale i zrealizować zwycięski zryw powstańczy, w którego wyniku powstanie wolna Polska. „Gęśl Jeremiasza”- programowy wiersz) służyć miała opiewaniu cierpień zniewolonego narodu i modlitwie do Boga o nadanie zbawczego sensu tym cierpieniom.
Czyn i cierpienie- czyn dla narodu i cierpienie dla narodu stały się hasłami wywoławczymi poezji Ujejskiego, jego własnego programu poetyckiego. Źródłem siły i wytrwałości, zbiornica postulowanych najszlachetniejszych cech człowieka miał być dlań młodość.
Charyzmat poety i charyzmat młodości ośmieliły „ja” mówiące do ostrego, brutalnego przeciwstawienia siebie- „młodego pacholęcia”- „wam”, „braciom rówieśnym”, tak samo młodym, ale nie naznaczonym prorockim powołaniem. „Ja” o osobowości poety- wieszcza uzurpowało sobie prawo do gromienia i wychowywania współczesnych, odrzucało poezję „dźwięczną i słodką dla ucha” na rzecz poezji utrzymującej w świadomości niewoli, kształtującej niezłomne narodowe postawy.
Przez oczywiste nawiązania do Słowackiego Ujejski konsekwentnie określał się jako poeta romantycznej kultury, poeta tworzący dalsze ciągi, rozwinięcia, nowe wersje romantycznych idei i romantycznych wątków. Do ciągu greckich motywów Słowackiego Ujejski dopisał zwycięstwo Greków nad Persami pod Maratonem. Właśnie Maraton, miejsce zwycięskiej bitwy stoczonej przez niewielką liczebnie armię Greków przeciw ogromnym siłom perskim- posłużył za nowy znak w romantycznej historiozofii. Nawiązując do Słowackiego, młody poeta podejmował z nim dyskusję. Wierzył w oddziaływanie pozytywnego przykładu, w zdolność poety do kształtowania postaw ( w wypadku „Maratonu”) przez alegorię, przez niejawne ale oczywiste zestawienie historii Polski i Grecji, postaw powołanych do życia w poemacie Greków z postulowanymi postawami Polaków. Pełen dramatyzmu poemat Ujejskiego przedstawiał ludzkie postawy w momentach przełomowych, był bezkompromisowa apoteozą nonkonformizmu, hymnem na cześć najwyższej wartości: wolności narodu. Skierowany do zbiorowego odbiorcy posługiwał się zbiorowym bohaterem. Byli nim Grecy, przeciwstawieni zniewieściałym, ufającym w materialną siłę i przemoc Persom. Osiem części poematu- to osiem miejsc akcji i osiem różnych wydarzeń. Narrator jest wszechobecny, ale nieobiektywny. Wzmaga tempo narracji przez równoważniki zdań, co krok rezygnuje z narracji na rzecz przytoczeń. Na przemian z opowieścią narratora dochodzą do czytelnika głosy magów, doniesienia posłów, reakcje ludzkich zbiorowisk oraz dumne i wspaniałe przemówienie Milcjadesa. Cechy tego romantycznego poematu- dramatyzm i dynamizm, ekspresywność i emocjonalność, kontrast jako zasada kompozycji. Małość liczebna Greków wobec potęgi Persów jest odwrotnie proporcjonalna do wielkości ducha Ateńczyków wobec prymitywnej, brutalnej, materialnej tylko siły najezdników. Grecy bronią swej niepodległości- Persami kierują imperialne plany ich władców,; obrona Aten jest obroną wartości kulturalnych i tradycji historycznych- Persowie to potęga barbarzyństwa. W poemacie nieustannie dokonuje się, kierowany przez narratora, wybór między wartościami ducha a materią, kulturą a barbarzyństwem, działaniem świadomym a działaniem z rozkazu, ludowładztwem a tyranią. Ujejski nie zamykał poematu „wieścią o wygranej” ale kończył się opłakiwaniem zmarłych, wydobywał więc i podkreślał koszty, ofiary osobiste, które trzeba ponieść dla ocalenia wolności i niepodległości. Spięty liryczną klamrą „Wstepu” i „Zakończenia”, dramatyczny w przekazywaniu treści epickich, nasycony żywą emocją i ekspresywnością bezpośredniego apelu, „Maraton” nazywany bywał w opracowaniach „Powieścią poetycką” i „alegorycznym utworem lirycznym”. Był jednym ze świadectw zmagania się romantyków z epiką, ich dynamicznej i aktualizującej wizji dziejów ze statyczną i zobiektywizowaną materią historii w tradycyjnym eposie. Ujejski przywołał przeszłość, by ukształtować niezłomne postawy patriotyczne współczesnych, by spełnić wobec nich rolę polskiego Tyrteusza, umacniającego pewność zwycięstwa w walce o wartości cenniejsze niż życie.
Najczęściej przywoływanym przez romantyków prorokiem był Izajasz. Ujejski wybrał jednak Jeremiasza. Inaczej niż Izajasz- nie był wyniosłym i dumnym zwiastunem Bożej potęgi i bożego gniewu, pełnym odrazy i pogardy dla grzesznego narodu. Natomiast z lękiem i bojaźnią przyjmował rolę pośrednika między Bogiem a wybranym ludem. Był nie tylko instrumentem głosu Boga- potrafił spierać się z nim, błagać go i niemal bluźnić mu, zachowując autonomiczność człowieczeństwa mimo powołania. Zapowiadał nie tylko karę Bożą za grzechy Izraela, ale niósł także pociechę, nadzieje i obietnicę. Taki był wybrany prorok Ujejskiego. Ujejski- polski Jeremi- nie potrafił poddać się kornie wyrokom Boga, szukał usprawiedliwień dla ludzi, którzy zanadto już cierpią uciskani przez Boga ponad miarę za niegdysiejsze i obecne grzechy. Jak biblijny Jeremiasz, tak Ujejski sobie i narodowi przynosił pociechę i nadzieję na zwycięstwo dobra nad złem. Poprzez wieki podawali sobie ręce dwaj „mężowie skargi”, tragicznie rozdarci między racjami Boga a racjami cierpiącego człowieka.
Wyjaśnień tyczących przyczyn tragicznego obrotu polskiej historii szukał Ujejski poza księgami prorockimi. Śmierć w imię wolności jest tym samym, co śmierć za wiarę. Ujejski czytał „Apokalipsę” zgodnie z jej romantycznym odbiorem jako księgę proroczą na dziś i na najbliższe jutro. Ale jednocześnie czytał ją samodzielnie, usiłując odnaleźć w niej sens doświadczeń historycznych: własnych, swego pokolenia, swego narodu.
U podstaw „Skarg Jeremiego” legła rozpacz. To główny ideowy motyw cyklu. Występujące w „Apokalipsie” natężone poczucie zagrożenia społeczności chrześcijańskiej powtarza się w cyklu Ujejskiego jako zagrożenie narodu i narodowości. Wizja polskiego Jeremiego jest wizją świata szatańskiego. Zło było dla Ujejskiego dziełem Szatana. Sługami szatana w wierszu Ujejskiego są zbuntowani chłopi. Ocena zawarta w wierszachUjejskiego jest wyważona , mądra i sprawiedliwa, choć może niepełna i na pewno nie całkiem obiektywna. Romantyczny Bóg Ujejskiego był Bogiem czynnym, tworzącym historię.
Portert idealny Polaka- spiskowca przynosi wiersz „Modlitwa więźnia”, apoteoza trudnej w warunkach konspiracji i śledztwa prostolinijności, otwartości, prawdomówności, realizowania Chrystusowego ethosu prawości i ofiary życia w imię wartości najwyższej: dobra narodu i ojczyzny.
„Skargi Jeremiego” były właśnie wynikiem czytania pisma Świętego jako wiecznej historii ludzkości, w którą Jeremi wpisał doświadczenie historyczne Polaków.
Ujejski, poeta romantyczny, nie uznawał dystansu kulturowego i czasowego. Nie odpowiadała mu epicki spokój. Wszystko o czym opowiadał wymagało emocjonalnego napięcia, opowiedzenia się za lub przeciw. Dramatyczny liryzm „Melodii biblijnych” w takim właśnie stanowisku miał swe źródło.
W „Skargach Jeremiego” punktem dojścia był mesjanizm. Od rozpaczy i buntu przeciw niezrozumiałym Bożym wyrokom poeta- prorok dochodził do zrozumienia działań Opatrzności Bożej.
Postawa i rola wieszcza, kapłana narodu, nie zależy tylko od jego osobistych wyborów. Współczesny poeta podlega różnorakim presjom i ograniczeniom zewnętrznym: ze strony wydawców, ze strony cenzury.
Przedłużeniem publicystycznej działalności Ujejskiego były przemówienia, wygłaszane w różnych okolicznościach wobec niewielkich grup słuchaczy, wydane zaś w tomie nawiązującym tytułem do najbardziej znanego cyklu: „Żywe słowa Jeremiego”. Nie opracowane dotąd, należą one do wielkiej rodziny XIX-wiecznego oratorstwa świeckiego.
Bibliografia:
K. Ujejski, Wybór poezji, oprac. M. Grabowska.
A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm.
Z. Sudlski, Jeremi. Opowieść biograficzna o Kornelu Ujejskim.
A. Bądzkiewicz, Kornel Ujejski. Zarys biograficzno-krytyczny
J. Tretiak, Kornel Ujejski i jego poezja.
W. Studencki, Kornel Ujejski w świetle listów, przemówień i pamiętników.
Z. Sudolski, Jeremi. Opowieść biograficzna o Kornelu Ujejskim.
1