ROMANTYZM
wizja sceniczna
W dramacie - tak samo jak w utworze lirycznym czy epickim - treści przekazywane są za pomocą słów. Ale w słowach dramatu oprócz informacji "poetyckiej" zawarty jest jeszcze inny zespół sygnałów, nieobecny w liryce czy epice dzięki temu, że wypowiedź dramatyczna przeznaczona jest dla aktora i w intencji poety dostosowana do wygłoszenia na scenie. Tym samym w słowo poety wpisane są jednocześnie znaczenia sygnalizujące dźwięki, ruchy, gesty sceniczne, które słowo to odpowiednio modyfikują, nadając mu dodatkowe treści. Dramat rozgrywa się w określonej przestrzeni oraz czasie. Zarówno przestrzeń, jak i czas muszą być unaocznione na scenie; stąd również obecność szeregu sygnałów w wypowiedziach postaci, jak i w objaśnieniach scenicznych, które określają miejsce i czas akcji oraz wyznaczają tym elementom wyraźnie sprecyzowaną rolę. Zespół owych sygnałów, składających się w sumie na autorską koncepcję tekstu jako widowiska, określa się mianem wizji scenicznej.
komizm
Rodzaj przeżycia estetycznego polegający na sprzeczności między utrwalonym wyobrażeniem o przedmiocie (postaci, rzeczy, zdarzeniu lub sytuacji), czyli jego modelem, a rzeczywistością. Jest to sprzeczność, z którą nie łączy się przeciwwskazanie etyczne. W każdej z wspomnianych konfrontacji musi istnieć określony stopień różnicy między normą (modelem) a zdarzeniem oraz określony stopień podobieństwa. Różnice i podobieństwa muszą być na tyle dostateczne, by możliwe się stało porównywanie normy i zdarzenia. Wyodrębniamy, najogólniej rzecz ujmując, dwa rodzaje modeli: opisowy i normatywny; pierwszy apeluje tylko do poznania i rozumienia, drugi - także do oceny i wartościowania.
poemat dygresyjny
Jest to utwór składający się z dwóch ciągów tematycznych: epickiego, opowiadającego o przygodach tytułowego bohatera i dygresyjnego, mającego charakter refleksji na różne tematy (patrz hasło: dygresja). W poemacie dygresyjnym fabuła staje się okazją do snucia przez narratora refleksji, wspomnień i uwag wszelkiego rodzaju, o charakterze lirycznym, żartobliwym, satyrycznym, polemicznym. Fabuła ulega rozbiciu na szereg epizodów, połączonych postacią głównego bohatera, na pierwszy plan wysuwa się natomiast osoba samego narratora. Poemat dygresyjny rozwinął się w okresie romantyzmu i stanowi przykład romantycznego mieszania ze sobą rodzajów literackich oraz wprowadzania podmiotowości. Mistrzem tego gatunku był G. Byron (np. "Don Juan"), w Polsce poemat dygresyjny uprawiał J. Słowacki ("Beniowski").
parodia
Najbardziej wyrazista odmiana stylizacji; wypowiedź naśladująca cudzy styl w celu jego ośmieszenia. Polega na podjęciu jakiegoś dającego się rozpoznać sposobu mówienia, który zostaje odcięty od swoich zwykłych uzasadnień (sytuacyjnych lub treściowych) i wprowadzony w kontekst przeczący jego charakterowi, dzięki czemu ulega komicznemu wyjaskrawieniu. Parodia bywa bezinteresowną zabawą literacką, ale najczęściej stanowi formę satyrycznego rozrachunku z ustalonymi konwencjami literackimi i ukrytymi za nimi stanowiskami ideowo-artystycznymi. Jego przedmiotem są indywidualne dzieła, maniery stylistyczne pisarzy czy całych szkół literackich, schematy stylistyczno-kompozycyjne poszczególnych gatunków literackich.
groteska
(w komedii) Akcję komedii, ujętej ogólnie jako określony gatunek literacki, można sobie wyobrazić w kształcie litery U. Początkowo zapada się ona w głąb potencjalnie tragicznych powikłań, aby następnie wznieść się na wyżyny szczęśliwego zakończenia. Tragizm wydarzeń wynika z pozornie nieprzezwyciężonego antagonizmu między parą kochanków, dążących do uwieńczenia ślubem swojej miłości a siłami wrogimi, reprezentowanymi głównie przez pokolenie ojców czy opiekunów. Przezwyciężenie sytuacji konfliktowej dokonuje się drogą przekształcenia konieczności w możliwość - otwierającą perspektywę harmonii między człowiekiem a światem. Szczęśliwe zakończenie przygotowuje komediopisarz w ten sposób, że na początku akcji ujawnia tzw. groteskowe założenie. Podstawową cechą groteski jako zjawiska artystycznego jest element dysharmonii, ujawniający się w postaci sprzeczności (antagonizmu, konfliktu, różnorodności, połączenia przeciwieństw) między zjawiskami czy rzeczami. Jest to sprzeczność o charakterze absurdalnym (nienaturalnym), w której jeden z członów opozycji ma nacechowanie komiczne. Założenie groteskowe polega na połączeniu paradoksalnie sprzecznych cech w charakterze działających postaci (np. pobożny uwodziciel), w podejmowanych przez nie poczynaniach (ślubowanie młodych panien, że nigdy nie wyjdą za mąż) czy sytuacji, w której przychodzi działać bohaterom.
dramat romantyczny
Odmiana dramatu przeciwstawiająca się konwencjom klasycznym (patrz hasło: klasycyzm), a nawiązująca do dramatu elżbietańskiego, którego przedstawicielem był Szekspir i melodramatu. Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno lub epizodycznie powiązane ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty. Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością, realizm rodzajowy z fantastyką i groteską, tragizm z komizmem. Wielkie problemy metafizyczne powodowały wprowadzenie przestrzeni otwartej, pojawiały się sceny monumentalne, z udziałem tłumów (III akt "Kordiana"). Ponadto stosowano często zasadę symultanizmu, czyli przedstawiania równoległych wątków akcji, fabuły. Charakterystyczne było mieszanie różnych technik, tonacji i stylów (patrz hasło: synkretyzm), co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata.
ironia
1. Właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wypowiedzianym wprost, ale świadomie zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Wypowiedź ironiczną cechuje dystans mówiącego wobec jej tematu. Zależnie od sytuacji ironia może służyć celom satyrycznym, być formą dowcipu, współczynnikiem parodii, przejawem drwiny, szyderstwa i sarkazmu. Dokumentuje wyższość mówiącego, który pozwala sobie wobec tematu i odbiorcy na igranie sprzecznościami. Ironia świadomie może być zwrócona również przeciw samemu autorowi, jego sytuacji i twórczości, przybierając wówczas postać autoironii. 2. Kategoria estetyczna i filozoficzna, odpowiadająca takiemu stosunkowi do rzeczywistości humanistycznej, który rozpoznaje w niej przede wszystkim splot nieprzezwyciężalnych sprzeczności, skłóconych dążeń i konfliktowych racji; ironia jest sposobem zdystansowania się podmiotu wobec przeciwieństw, ujawnienia ich i opanowania przez twórczość.
ballada
Wywodzi się ze średniowiecznych epickich pieśni ludowych. W Polsce połączona z cechami epickiej dumy, wykrystalizowała się w wierszowany utwór poetycki, łączący epicką opowieść o niezwykłym wydarzeniu z lirycznym komentarzem i dramatyzmem dialogowego ujęcia; znamienne jest mieszanie elementów lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu i sytuacji). Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych (wina i kara, wierność i zdrada, wolność).
powieść poetycka
Gatunek poezji narracyjnej powstałej z połączenia elementów epickich i lirycznych (patrz hasła: epika i liryka). Jest to rozbudowany utwór wierszowany, zawierający fabułę nasyconą momentami dramatycznymi i odznaczającą się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. Powieść poetycka wprowadziła narratora, który nie unikał wynurzeń na temat własnych przeżyć, zwracał się wprost do czytelnika, jawnie komentował postawy bohatera często będącego maską ukrywającą osobę twórcy. Fabuła luźna, fragmentaryczna kompozycja, pełna niedomówień, zagadkowości, jej tok przyspieszony obfitował w spięcia, luki i zakłócenia chronologii zdarzeń (inwersja czasowa fabuły). Przykładem powieści poetyckiej może być "Giaur" Byrona oraz "Konrad Wallenrod" A. Mickiewicza.
stereotyp
Sąd wartościujący (negatywny lub pozytywny), dotyczący jakiejś grupy ludzi bądź też stosunków społecznych; jest wyrazem opinii społecznej (także konwencji literackiej). Związany z określonym ładunkiem emocjonalnym, jest na ogół sprzeczny z faktami bądź też zgodny z nimi tylko częściowo; ściśle związany jest ze słowem-nazwą, względnie z wyrażeniem złożonym z więcej niż jednego słowa.
symultanizm
Symultanizm to rodzaj narracji w utworze literackim, sposób prowadzenia akcji w sztuce teatralnej, polegający na przedstawianiu w szeregu obrazów wypadków rozgrywających się w tym samym czasie w różnych miejscach.
synkretyzm
Synkretyzm to łączenie w jedną całość różnych, często sprzecznych, poglądów filozoficznych, religijnych, społecznych; zespolenie się, skrzyżowanie jakichkolwiek elementów; w przypadku literatury polega to na zespoleniu w jednym utworze literackim kilku różnorodnych gatunków literackich. Mieszanie różnych gatunków literackich w obrębie jednego dzieła. Przykłady: "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Powieść poetycka. Fabuła jest fragmentaryczna, akcja rozgrywa się w środowisku historycznym. Do elementów lirycznych, przenikających formę epicką można zaliczyć "Pieśń Wajdeloty", elementy dramatyczne odnajdujemy w rozmowach Konrada z Pustelnicą Aldoną. W utworze dochodzi nie tylko do zatarcia granic między epiką, liryką i dramatem, ale także do pomieszania gatunków literackich, ponieważ w obrębie poematu epickiego odnajdujemy balladę "Alpuharę", mogącą stanowić samodzielny utwór, gdyż przedstawiana w nim akcja nie łączy się z wydarzeniami samego poematu. "Powieść Wajdeloty" pisana jest heksametrem. "Dziady" cz. III Adama Mickiewicza. Dramat romantyczny. Typowy romantyczny bohater Konrad. Nieprzestrzeganie klasycznej zasady trzech jedności (miejsca, czasu i akcji), a także łączenie w ramach formy dramatycznej elementów epickich i lirycznych. Charakter epicki mają opowiadania Sobolewskiego i Adolfa o męczeństwie polskiej młodzieży, utwory zamieszczone w "Ustępie". "Wielka Improwizacja" to fragment o charakterze lirycznym, chociaż nie pozbawiony cech dramatycznych o silnym napięciu emocjonalnym (bunt przeciwko Bogu, walka o duszę Konrada).