Metodologia naukowych programów badawczych Lakatosa
Metodologia naukowych programów badawczych (serii teorii) mieści się w ramach wyrafinowanego falsyfikacjonizmu. Jest ona już wyłącznym dziełem I. Lakatosa i może, jego zdaniem, stawić czoła krytyce falsyfikacjonizmu zapoczątkowanej przez Kuhna. Metodologia naukowych programów badawczych uzupełnia wyrafinowany falsyfikacjonizm koncepcją trwałego rdzenia oraz negatywnej i pozytywnej heurystyki.
Program badawczy to inna nazwa serii teorii. Sam Lakatos stwierdził, że odpowiada on Kuhnowskiemu paradygmatowi, a rozwój programu - nauce normalnej. [25] Kryteria postępowości i degeneracji (albo stagnacji) są identyczne dla programu badawczego i serii teorii. [26] Wszystkie naukowe
__________
[24] Lakatos przybliża problematykę procedury odwołania na przykładzie teorii Prouta (por. Lakatos, “Falsification…”, s. 128-129; tenże, The Methodology..., s. 43-44).
[25] Por. “Falsification...”, s. 155; The Methodology..., s. 68-69.
Por. Lakatos, „History...”, s. 100; tenże, „Falsifi-
s. 64
programy badawcze charakteryzują się swoistym trwałym rdzeniem (hard core). Jest to zespół niezmiennych założeń programu, założeń także i filozoficznych. Jest on niezmienny na mocy decyzji.
Podobne poglądy głosił Kuhn, wedle którego w trakcie tzw. nauki normalnej paradygmat jest tak silnie zaakceptowany, że operacje testowania należy raczej rozumieć jako sprawdzanie uczonego, a nie paradygmatu.
W koncepcji Lakatosa to właśnie negatywna heurystyka programu zakazuje zmian w trwałym rdzeniu. Nakazuje ona natomiast wysuwanie pomocniczych hipotez, które kształtują wokół rdzenia pas ochronny (protective belt). Ma on przez odpowiednie modyfikacje hipotez uchronić niezmienność rdzenia. Anomalie doprowadzają do zmian jedynie w pasie ochronnym. Jeśli zmiany te wywołują postępową serię teorii, to program znajduje się w fazie postępowej. Koncepcja negatywnej heurystyki pozwala utrzymywać trwały rdzeń tak długo, jak długo wzrasta potwierdzona empiryczna treść pasa ochronnego pomocniczych hipotez.
Lakatos twierdzi jednak, że kiedy program przestaje antycypować nowe fakty, to trwały rdzeń może zostać odrzucony. Aby odrzucić program badawczy, nie wystarczy jednak sam fakt, że znalazł się on w stagnacyjnej fazie. Trzeba, aby istniał rywalizujący program badawczy, wyjaśniający dotychczasowe sukcesy swego rywala i dysponujący siłą heurystyczną, tzn. znajdujący się w fazie progresywnej. [27] W koncepcji Kuhna istnieje odpowiednik tej tezy paradygmaty po kryzysie są odrzucane i zastępowane tylko przez inne paradygmaty. Zdaniem Lakatosa sprawa jest ułatwiona o tyle, że zawsze
__________
cation...”, s. 118; tenże, The Methodology..., s. 33-34 i 112.
[27] ”[...] obiektywnego powodu [aby odrzucić jakiś program] dostarcza rywalizujący program badawczy, który wyjaśnia poprzedni sukces rywala i zastępuje go ujawniając wzrost mocy heurystycznej” (Lakatos, „Falsification...”, s. 155. Por. również tenże, „History...”, s. 100).
s. 65
istnieje kilka rywalizujących ze sobą programów badawczych. Odrzucił więc wysuwaną przez Kuhna tezę o monoparadygmatycznym rozwoju nauki.
O ile negatywna heurystyka chroni nieobalalny rdzeń, to pozytywna heurystyka formułuje sugestie, jak zmieniać, rozwijać możliwe do obalenia elementy programu, jak modyfikować pas ochronny. Umożliwia ona względną odporność programu, gdyż antycypując nawet pewne anomalie powoduje jednocześnie konstruowanie coraz bardziej skomplikowanych modeli symulujących rzeczywistość. Uczeni mogą w pewnym stopniu ignorować anomalie. To, jakie problemy wybierają, jest określone przez pozytywną heurystykę. Anomalie są odkładane najczęściej na bok w nadziei, że kiedyś zostaną przekształcone w potwierdzenie programu (jest to także myśl Kuhna). Prawdziwe trudności dla teoretyków są raczej natury matematycznej niż empirycznej. W ten właśnie sposób metodologia naukowych programów badawczych wyjaśnia względną autonomię nauk teoretycznych. Faktu tego dotychczas żadna z wersji falsyfikacjonizmu nie wyjaśniała.
Koncepcja negatywnej i pozytywnej heurystyki odpowiada Kuhnowskim regułom artykułowania paradygmatu wyznaczonym przez wzorcowe przykłady. Ciągi teorii to kolejne etapy rozwoju paradygmatu. Natomiast degeneracja programu badawczego odpowiada Kuhnowskiemu kryzysowi.
Mimo tych wyraźnych zbieżności między koncepcją paradygmatów Kuhna i koncepcją naukowych programów badawczych Lakatosa należy przyznać rację Amsterdamskiemu, który ocenił, iż falsyfikacjonizm Lakatosa jest równie odległy od Kuhnowskiej wizji rozwoju nauki, jak falsyfikacjonizm Poppera. Falsyfikacjonizm bowiem postuluje, iż wychodzenie poza logikę i metodologię przy wyjaśnianiu przejścia od jednej teorii do drugiej (czy od jednego programu badawczego do drugiego) jest zbędne. [28]
file:///C:/DOCUME~1/IZU~1/USTAWI~1/Temp/RRR_22_Cz_I_Rozdz_2.htm