Słownik terminów związanych ze sztuką
ambona, trybuna do odczytywania tekstów liturgicznych, najczęściej składa się z wyodrębnionych elementów: podstawy, korpusu z parapetem, baldachimu i schodów
aedicula, obramienie drzwi, okna lub nagrobka w formie segmentu porządku architektonicznego o dwóch półkolumnach lub pilastrach, zwieńczonego frontonem
amfilada, trakt pomieszczeń połączonych drzwiami, umieszczonymi na jednej osi
antependium, przednia osłona mensy ołtarza
apsyda, otwarta do wnętrza dobudówka o planie półkolistym lub wielobocznym, kończąca prezbiterium, nawę, kaplicę lub dodana do ramienia transeptu
architraw, pozioma belka spoczywająca na kolumnach
archiwolta, czoło i podniebie półkolistego łuku oraz łuk wieńczący romańskie i gotyckie portale (często powtarza się kilkakrotnie, odpowiadając uskokom ościeży)
arkada, łuk wsparty na filarach lub kolumnach
attyka, ściana nad gzymsem koronującym budynek, zasłania dach i może mieć wygląd niskiej kondygnacji, wyróżniamy też tzw. attykę polską, składająca się z rozczłonkowanej wnękami ścianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków lub posągów
baldachim, rodzaj daszku służącego jako ochrona i ozdoba nad ołtarzami i ambonami
baza, profilowana część dolna kolumny, pilastru lub filara
bazylika, typ podłużnego kościoła z nawą główną wyższą od naw bocznych, mająca okna umieszczone powyżej poziomu dachów naw bocznych
biforium, okno o dwóch łukach, podzielone środkową kolumną; triforium ma odpowiednio trzy luki i dwie kolumny
blendy, płytka wnęka w murze w kształcie okna lub arkady, stosowana w elewacjach jako element dekoracyjny
boniowanie, wywodzący się z rustyki dekoracyjny podział powierzchni muru za pomocą żłobków poziomych, ewentualnie również i pionowych, odcinających na ścianie pozorne ciosy
chrzcielnica, kamienne, brązowe lub drewniane naczynie z wodą święconą przeznaczoną do sakramentu chrztu
cokół, masywna podstawa kolumny, filara lub posągu, bądź naśladująca jego formy wyodrębniona podbudowa ściany, również i pilastra
dach, rodzaje dachów: pulpitowy, dach jednospadowy łączący się na ogół z wyższym murem albo wyższą częścią budowli; siodłowy, dach dwuspadowy; mansardowy, dach łamany: tzn. łamany w ten sposób, że górne jego płaszczyzny są mało pochyłe, a dolne strome i często kryjące użytkowe poddasze; naczółkowy dach dwuspadowy z naczółkami, czyli małymi trójkątnymi połaciami ścinającymi od góry szczyty; krokwiowy - skonstruowany z par pochyłych belek (krokwie), tworzących wraz z łączącą je dołem poziomą belką trójkątne więzary; dach polski łamany, polski odpowiednik dachu mansardowego, charakteryzujący się jednakową stromizną połaci, występował w niemonumentalnej architekturze miejskiej i rezydencjalnej co najmniej od poł. XVII w.
epitafium, tablica poświęcona pamięci zmarłego, umieszczane na ścianie lub filarze kościoła. Epitafium nie jest związane z pochówkiem
empora, galeria wewnątrz kościoła służąca do powiększenia jego powierzchni albo oddzielenia określonych grup w obrębie wspólnoty (np. dworu, zakonnic) lub też artykulacji ścian czy umieszczenia organów
fasada, frontowa elewacja budowli, przeważnie odzwierciedla wewnętrzny podział budynku, ukazuje ilość kondygnacji, naw
faseta, we wnętrzu zaokrąglone przejście od ściany do sufitu, zwykle wyodrębnione profilowaniem
fiala (sterczyna), ozdobny element architektury gotyckiej w formie wąskiej wieżyczki, zwieńczonej piramidką
filar, masywna, pionowa podpora o przekroju prostokątnym, wielokątnym lub okrągłym, wolno stojąca lub wtopiona w ścianę
fresk, malowidło ścienne wykonane farbami na świeżym tynku, który w czasie wysychania (wiązania), łączy warstwę malarską z podłożem
fronton (tympanon, naczółek) wywodzące się ze szczytów antycznych świątyń oprofilowane, trójkątne (rzadziej półkoliste) zwieńczenie zestawu porządku architektonicznego, ryzalitu, portyku kolumnowego, okna lub portalu
fryz, plastycznie uformowany pas poziomy ze zdobieniem ornamentalnym lub postaciowym, ograniczający lub dzielący płaszczyzny: arkadkowy, fryz z przecinających się arkadek
glif, przeważnie skośne ścięcie ościeży okiennych do wewnątrz i na zewnątrz, w celu uzyskania lepszego dopływu światła
gurt, zgrubienie sklepienia w postaci płaskiego łuku, podłożonego jakby pod jego powierzchnię
gzyms, poziomy element architektoniczny, wysunięty przed lico muru dla zaakcentowania horyzontalnych podziałów budowli. Rodzaje gzymsów: cokołowy, wieńczący cokół budynku; kordonowy, obiegający ściany dla zaakcentowania podziału na kondygnacje; kapnikowy, wydrążony do odprowadzania wody; koronujący, między ścianą a dachem
hełm, ozdobne zwieńczenie wieży, zwykle w formie ostrosłupa, stożka lub bani
inkrustacja, ozdobne wykładanie powierzchni kamiennej, metalowej lub drewnianej innymi materiałami lub powierzchni kamiennej kamieniem innego koloru
intarsja, wykładanie powierzchni drewna innymi jego gatunkami
kapitel, inaczej głowica, górna cześć stanowiąca zwieńczenie kolumny, filaru lub pilastra, często dekorowana elementami rzeźbiarskimi
kaplica, mała budowla sakralna, wolno stojąca lub stanowiąca część kościoła
kaseton, na stropie, podniebieniu łuku lub sklepieniu element podziału na wgłębne pola, rozdzielone pasami, profilami lub żebrami
kartusz, ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, malowidła, itp., często podtrzymywane lub flankowane przez putta, anioły, zwierzęta czy ptaki
katedra, główny kościół diecezji
klasztor, siedziba wspólnoty mnichów. Do klasztornego kompleksu należą m.in.: kościół, wirydaż (dziedziniec otoczony krużgankiem), kapitulaż (sala zebrań mnichów), refektarz (sala jadalna) oraz dormitorium (sala sypialna)
kolegiata, kościół, przy którym funkcjonuje kolegium kanoników, nie będący jednak ani katedrą ani świątynią klasztorną
kolumna, podpora, posiadająca okrągły lub wieloboczny trzon, zwieńczony wyodrębnioną głowicą i zwykle wsparty na wyodrębnionej bazie
koncha, wnęka półkolista (np. apsyda), sklepiona półkopułą
kopuła, forma sklepienia, rozpięta nad pomieszczeniami okrągłymi, kwadratowymi lub wielobocznymi, o regularnej krzywiźnie
korpus nawowy, część kościoła (o planie podłużnym), między fasadą a prezbiterium lub transeptem
kościół halowy, kościół, którego wszystkie nawy są jednakowej wysokości, a nawa główna nie ma okien i oświetlają ją wysokie okna naw bocznych
kruchta, przedsionek kościoła poprzedzający główne wejście, czasami osobna jednokondygnacyjna przybudówka
krypta, podziemne pomieszczenie, najczęściej z grobami zasłużonych osób, znajdujące się zwykle pod posadzką kościoła
kwiaton, dekoracyjne zwieńczenie gotyckich pinakli, fiali, wimperg i iglic wieżyczek w formie liściastej lub kwiatowej sterczyny
laska, laskowanie, pionowy element podziału gotyckiego okna albo w profilowanym gotyckim obramieniu element okrągły, bardziej wyodrębniony i stanowiący osnowę jego kompozycji
latarnia, mała, przepruta oknami nadbudowa nad kopułą lub nad dachem
lizena, płaski pas dzielący pionowo ścianę
luneta, wycinek sklepienia, poprzeczny względem osi głównego sklepienia i przecinający się z nim, częsty nad oknami
łuk tęczowy, arkada oddzielająca prezbiterium od nawy
maswerk, ornament architektoniczny, złożony z motywów geometrycznych do rozczłonkowania okien, wimperg itd.
mensa, zasadnicza część ołtarza w formie płyty
nawa boczna, część przestrzeni kościoła, równoległa do nawy głównej i otwarta na nią
nawa główna, środkowa przestrzeń wielonawowego korpusu nawowego
nawa poprzeczna, transept
ościeża, wykończenie bocznych części otworu okiennego lub drzwiowego
panoplia, motyw dekoracyjny złożony z elementów uzbrojenia
pendentywa, inaczej żagielek, fragment powłoki wychodzący z narożnika pomieszczenia pozwalający na budowę nad nim sklepienia kopulastego
pilaster, płaski pas dzielący pionowo ścianę, ukształtowany na podobieństwo kolumny
pinakiel, gotyckie dekoracyjne zwieńczenie skarpy, baldachimu itd. w kształcie wieżyczki najeżonej pąkami
plafon, obraz wstawiony w sufit lub malowany na nim
portal, dekoracyjnie rozbudowane ujęcie drzwi lub bramy
portyk, przyjęty z fasady antycznej świątyni typowy motyw architektoniczny złożony z kolumnady i wieńczącego ją frontonu, występujący w postaci otwartego występu budynku bądź wstawiony w jego lico przed wgłębnym podcieniem jako portyk wgłębny, bądź też jako portyk ślepy, stanowiący tylko dekoracyjne rozczłonkowanie ścian
półkolumna, kolumna częściowo wtopiona w ścianę
prezbiterium, przestrzeń kościoła przy ołtarzu głównym, przeznaczona dla duchowieństwa
profil, profilowanie, element rozczłonkowania architektonicznego złożony z biegnących równolegle żłobków, wałków, listew, opasek, itd.
przęsło, pionowy, zasadniczy składnik podziału ściany (zawarty między filarami, kolumnami itd.) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra; również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długość przęsła ściany i rozpiętość kryjącego je przęsła sklepiennego
przyporowy system, system konstrukcji typowy szczególnie dla gotyckiej architektury sakralnej
przypora, odciążająca ściana dostawiona do filara po przeciwnej stronie niż spływające nań sklepienie; łuk przyporowy
retabulum, nastawa ołtarzowa z obrazami lub rzeźbami, tworząca rodzaj ściany za ołtarzem, w gotyku rozbudowana w ołtarz szafiasty
rustyka mur z wielkich ciosów o starannie obrobionych krawędziach, a w wewnętrznym polu półobrobionym, lub dekoracyjnie żłobionym, bądź też ociosanym na kształt szlifowanych drogich kamieni (rustyka diamentowa)
szkarpa, filar dostawiony na zewnątrz budynku dla jego podparcia albo odciążenia rozporu wewnętrznego sklepienia
sklepienie, przekrycie wnętrza budynku o przekroju krzywoliniowym. Rodzaje sklepień: krzyżowe, o dwóch przenikających się odcinkach kolebek, bez żeber; krzyżowo-żebrowe, o żebrach akcentujących linie przenikania kolebek; gwiaździste, o dekoracyjnym rysunku gwiazd, tworzonych przez żebra na polach sklepienia żaglastego lub krzyżowego; sieciowe, o dekoracyjnym rysunku siatki, tworzonym przez żebra na polach sklepienia kolebkowego z lunetami lub żaglastego; kryształowe, o wiązkach drobnych ostrosłupów wcinanych w pole sklepienia żaglastego; krzyżowo-kolebkowe, o dłuższej kolebce przecinanej poprzecznie odcinkami kolebek; kolebkowe, o formie leżącego półwalca; kolebkowe z lunetami, z wciętymi po bokach odcinkami małych kolebek; trójdzielne, założone na trójkącie przykrytym trzema przecinającymi się odcinkami kolebek; sześciodzielne, powstałe z krzyżowego o zdwojonych bocznych odcinkach kolebki; żaglaste (żagiel, czeskie) powstałe z kopuły wtopionej w prostokątną podstawę
służka, cienka kolumienka dostawiona do filara lub ściany, na którą spływają żebra dźwiganego przez nią sklepienia
stalle, rzędy siedzeń dla duchowieństwa ustawione po obu stronach prezbiterium, często bogato rzeźbione
sterczyna, w architekturze gotyckiej pionowa laska zwieńczona uproszczonym pinaklem
stiuk, masa wapienna, gipsowa lub mieszanina wapna i pyłu marmurowego, przeznaczona do kształtowania dekoracji wnętrz
sygnaturka, wysmukła wieżyczka na kalenicy dachu
szczyt, przedłużenie w górę ściany dla zakrycia trójkątnego otworu poddasza
szkieletowa konstrukcja drewniana, drewniany szkielet słupów i belek, ukośnie usztywnionych, o przęsłach wypełnionych deskami, gliną lub cegłą
tambur (bęben), pierścień pomiędzy nawą a czaszą kopuły
transept, inaczej nawa poprzeczna, ustawiona poprzecznie w stosunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a prezbiterium
tryptyk, ołtarz tablicowy, najczęściej średniowieczny ołtarz szafiasty składający się z części środkowej i dwóch na ogół ruchomych skrzydeł bocznych
tympanon, pole wewnątrz arkadowego, najczęściej romańskiego i gotyckiego portalu, zwykle zdobione rzeźbami
woluta (ślimacznica), skręcone spiralnie naroże głowicy porządku jońskiego, używane również jako samodzielny motyw dekoracyjny
wspornik, wystający z muru element podtrzymujący żebra sklepienne, służki czy rzeźby
zwornik, element konstrukcyjny wiążący w środku zbiegające się żebra sklepienne, często pokryty dekoracją rzeźbiarską
żebro, podłużny element konstrukcyjny, zbudowany z kamienia lub kształtek ceramicznych, stanowiący wsparcie dla powłoki sklepienia
zrębowa (wieńcowa) konstrukcja system budowy ścian drewnianych z poziomych bali, wiążących się w narożach